زکات فطر ، میزان آن، زمان و مکان پرداخت آن و حکم دادن پول بعنوان فطریه

زکات فطر ، میزان آن، زمان و مکان پرداخت آن و حکم دادن پول بعنوان فطریه

ترجمه: حمید محمودپور – مهاباد

زکات فطر را به شیوه ای که در سنت پیامبر آمده به ترتیب زیر مورد بحث و بررسی قرارمی دهیم:
۱- حکم زکات فطر و حکمت های آن
۲- چه چیزی باید به عنوان زکات فطر داده شود؟
۳- میزان یا اندازه ی زکات فطر
۴- زمان پرداخت زکات فطر
۵- مکان پرداخت زکات فطر

۱- حکم زکات فطر

پیامبر خدا(ص) پرداخت زکات فطر را بر امتش واجب کرده است. رسول خدا(ص) به روایت از عبدالله بن عمر (رض) فرمود: « فرض رسول الله “صلی‌ الله علیه وآ‌‌له وسلم” زکاه‌‌ الفطر صاعا من تمر، أو صاعا من شعیر». رواه البخاری. « پیامبر خدا(ص) زکات فطر را بر امتش با دادن یک صاع (۲۴۰۰گرم) خرما یا یک صاع جو واجب کرد.» ( روایت از امام بخاری)
همچنین ابوسعید(رض) می گوید: « کنا نخرجها علی‌ عهد الرسول “صلی‌ الله علیه وآ‌‌له وسلم” صاعا من طعام، وکان طعامنا التمر، والشعیر، والزبیب، والأ‌‌قط» رواه البخاری «ما در زمان پیامبر خدا(ص) زکات فطر را با یک صاع غذا پرداخت می کردیم. غذای ما هم عبارت بود از: خرما، جو و کشمش و شیر خشک شده و قالب بندی شده که امروزه به آن کشک می گویند.» ( روایت از امام بخاری)
این بود حکم زکات فطر، که بر هریک از مسلمانان؛ خردسال و بزرگ سال و پیر و جوان، زن و مرد واجب است. اما کودکی که هنوز در شکم مادر است و به دنیا نیامده، زکات فطر بر او واجب نیست؛ هر چند اگر شخص مسلمانی برای کودکی که هنوز متولد نشده، زکات فطر بپردازد به سود فقیر و مسکین است. در روایت آمده که عثمان بن عفان (رض) این کار را انجام می داد.

حکمت زکات فطر: در روایت صحیح از ابن عباس روایت شده که فرمود:« فرض رسول الله “صلی‌ الله علیه وآ‌‌له وسلم” زکاه‌‌ الفطر طهره‌ للصائم من اللغو والرفث، وطعمه‌‌ للمساکین.» رواه أبوداود وابن ماجه‌‌، وصححه الالبانی. « رسول خدا(ص) زکات فطر را برای پاک کردن روزه دار از هر حرف و گفتگویی که بر زبان آورده و انجام داده، واجب کرده است – زیرا بدون شک هیچ وقت انسان بدون اشتباه و گناه نیست. به همین علت، زکات فطر کفّاره ی چیزهایی می گردد که انسان در این ماه مبارک مرتکب می شود- و خوراک و غذای پرداخت شده مایه ی خیر و نفع برای بینوایان می گردد.»

۲- چیزهایی که باید به عنوان زکات فطر پرداخت گردد

چیزی که باید به عنوان زکات فطر داده شود طبق فرموده ی ابو سعید،همان خوراک است. به همین دلیل، ابن عمر(رض) نیز واجب دانسته که باید فقط خوراک باشدهمان گونه که در فرموده ی پیامبر خدا(ص) آمده است. شیخ عثیمین( رح) در این باره نظر و رای خود را دارد و می گوید: در زمان پیامبر خدا(ص)، پول و طلا و نقره وجود داشت؛ اما خودش فرمود که یک صاع خرما و جو یا کشمش یا کشک به عنوان زکات فطر بدهید، دیگر حرفی باقی نمی ماند، این فرمایش پیامبر(ص) است و بالاتر از تمام رای های دیگران است. برای همین اغلب علمای مذاهب اربعه به جز عده ای از علمای اخیر مذهب ابو حنیفه می گویند دادن خوراک برای زکات فطر واجب است نه پول.

۳- میزان زکات فطر

بر اساس روایت ابن عمر(رض) میزان زکات فطر، یک صاع است؛ یعنی برای هر نفر یک صاع از خوراک و نوع خوراک در آن زمان عبارت بود از: « خرما، کشمش، جو، شیر خشک شده و قالب بندی شده- کشک -» برای همین است که علما هر صاع را برابر با ( ۲۴۰۰ گرم) خوراک می دانند. و قوت و خوراک اغلب منطقه ی ما برنج بوده و اکنون بهترین برنج، کیلویی (۲۰۰۰) دینار است. پس برای هر نفر دو کیلو و چهارصد گرم برنج بسیار خوب و کافی است.

۴- زمان پرداخت زکات فطر

زمان آن روز عید فطر و پیش از نماز عید است. در روایت ابن عمر آمده: « وأمر ان تؤدی قبل خروج الناس للصلاه.» رواه البخاری ومسلم. « پیامبر خدا(ص) دستور داد که زکات فطر را پیش از خروج مردم برای نماز عید پرداخت گردد.( روایت از امام بخاری و مسلم) این بهترین زمان برای پرداخت فطریه است؛ اما درست است که یک یا دو روز پیش از عید فطریه پرداخت شود، ولی به هیچ وجه صحیح نیست که سه روز یا بیشتر پیش از عید، زکات فطر داده شود یا در شب ۲۷ یا ۲۹ رمضان پرداخت گردد، تنها دو روز پیش از عید درست است که زکات فطر داده شود و نباید بیشتر جلو بیفتد. البته این بر اساس ماه رمضان استیعنی اگر ماه ۲۹ روز باشد، اگر ماه ۳۰ روز کامل بود، تنها در روز ۲۹ و ۳۰ می توان زکات فطر را پرداخت نمود.. اما اگر بدون هیچ عذری دادن زکات به پس از نماز عید فطر موکول شد، حرام است و و وجوب زکات فطر ازدوش او ساقط نمی شود؛ اما عذر داشت، برای نمونه، فراموش کرده بود یا در این زمان چیزی در دست نداشت،بدهد، بعداً می تواند پرداخت کند.
( لازم به ذکر است امام شافعی (رض) می فرماید: از اول رمضان جایز است که هر روزی که خواست زکات را پرداخت نماید.[ فقه آسان: ص ۲۶۸]

۵- مکان پرداخت زکات فطر

زکات فطر باید در محلی( شهر یا روستایی) باشد که شما در آن زندگی می کنی یا در آن مستقر شده ای؛ به عبارت دیگر در آن روز که روز عید است شما در هر جا بودی در همان جا باید زکات فطر را بدهی، مثلاً ممکن است شما در آن روز در مکه ی مکرمه باشی یا در سرزمینی دیگر جشن بگیری، این مکان، محل سکونت تو به شمار می آید.
(عرفان ئەحمەد کاکە مەحموود )

حکم زکات فطر برای کسی که روزه را در یک شهر گرفته و عید فطر را در شهر دیگری برگزار می نماید:

مسلمان باید زکات فطر خود را در شهری که شب اول ماه شوال در آن درک کرده است، پرداخت کند؛ زیرا، سبب وجوب زکات فطر افطار است، نه روزه.بنا بر این اگر کسی قبل از غروب روز آخر ماه رمضان بمیرد، اگر چه در سایر ایام ماه رمضان روزه دار بوده باشد، زکات فطر بر او واجب نیست و ولی اگر نوزادی بعد از مغرب آخرین روز رمضان یعنی

در شب اول ماه شوال به دنیا آید، رأی اجماع فقها بر این است که زکات فطر بر او واجب می گردد.( دیدگاه های فقهی معاصر ج۱ ص۴۰۸ دکتر یوسف قرضاوی)

آیا زکات فطرهر سال تغییر می کند؟
میزان شرعی زکات فطر معین است و تغییر نمی کند. مقدار آن یک صاع طعام است و تعیین صاع بسیار حکمت آمیز بوده و به دو دلیل است:
دلیل اول این که پول نقد در میان عرب به خصوص بادیه نشینان کمیاب بوده است و اگر به آنان گفته می شد فلان مبلغ درهم یا دینار را پرداخت کنید، برای آنان میسر نمی بود و آنان جز قوت و غذایی که در آن زمان رایج بوده است، از قبیل خرما،کشمش، جو و مانند آنها چیز دیگری در اختیار نداشتند. به همین خاطر، پیامبر(ص) زکات فطر را یک صاع از قوت و غذای غالب آنان قرار داد.
دلیل دوم این که قدرت خرید پول نقد هر از چند گاه تغییر می کرد؛و همین مسأله باعث می شد که تعیین زکات فطر به صورت نقدی دچار نوسان گردد. البته پیامبر اکرم (ص) غذاها و خوراکی هایی را که در آن زمان معمول بوده ذکر نموده است؛ ولی این به آن معنی نیست که پرداخت زکات فطر منحصر به آن موارد می باشد؛ بلکه علمای اسلامی گفته اند: پرداخت زکات فطر از قوت و غذای غالب هر شهر و دیار جایز است خواه گندم باشد یا برنج یا ذرت یا هر چیز دیگر.( همان منبع با کمی تلخیص ص ۴۲۹- ۴۳۰)

آیا به جای قوت غالب مناطق ، پرداخت بهای آن جایز است؟
گاهی تمسک به کلمات سنت موجب می شود که روح و مقصود سنت اجرا نشود و حتی گاهی عمل به ظاهر کلمات با هدف و روح سنت در تضاد قرار گیرد. به عنوان مثال کسانی که در مورد زکات فطر، پرداخت بهای نقدی آن را نمی پذیرند، می گویند پیامبر(ص) غذاهایی مانند خرما و کشمش و گندم و جو را به عنوان فطریه تعیین فرموده، پس بر ما واجب است؛ به خاطر رأی و نظرخویش با سنت مخالفت نکنیم. اما غافل از این که پیامبر شرایط زمانی و مکانی آن دوره را رعایت کرده بود؛ چون مردم در عصر نبوت، این غذاها را در اختیار داشتند و پول نزد عرب، عزیز و کمیاب بود و دادن خوراک برای دهنده و گیرنده آسان تربه نظر می رسید.

هم اکنون چون شرایط تغییر کرده و پول فراوان و غذا کمتر است و از طرفی دیگر فقیر در عید به پول نیاز بیشتری دارد تا غذا، بنا بر این پرداخت بهای غذا برای دهنده و گیرنده مفیدتر است.
در برخی از کشورها که علمای آنها پرداخت نقدی زکات فطر را ممنوع کرده اند، می گویند دهنده ی زکات یک صاع خرما یا برنج را به ده ریال می خرد و آن را به فقیر می دهد و فقیر فوراً آن را با قیمت کمتر از خرید- یک یا دو ریال – به همان تاجر می فروشد.
بنا بر این در واقع فقیر زکات فطر را به طور کامل دریافت نمی کند؛ زیرا اگر گیرنده ی زکات مستقیماً بهای آن را از دهنده ی زکات می گرفت، برایش بهتر بود و زیان نمی دید. در این جا سؤالاتی مطرح می شود و آن عبارت است از این که: آیا شریعت برای مصلحت فقرا آمده یا بر ضدشان؟ آیا شریعت تا این حد ظاهر بین است؟ آیا حقیقتاً سخت گیری در این مورد بر مردم، پیروی از سنت به حساب می آید یا مخالفت با روح سنتی است که دائماً شعارش « یَسِّروا و لاتُعَسِّروا » است؟

( ترجمه از کتاب « کیف نتعامل مع السنه النبویّه، معالم و ضوابط » اثر دکتر یوسف قرضاوی )