امام نووی .. زندگی با علم

امام نووی .. زندگی با علم
نویسنده : د. راغب السرجانی / ترجمه: حمید محمودپور – مهاباد

نسب امام نووی و تولدش
ابو زکریا، محیی الدین یحیی بن شرف النووی در روستای « نوی» از روستاهای « خوران » در سوریه در سال ۶۳۱هـ از پدر و مادری نیکوکار به دنیا آمد. هنگامی که به سن ده سالگی رسید شروع به حفظ قرآن و خواندن فقه نزد برخی از علما کرد.
در سال ۶۴۹ هـ برای تکمیل تحصیلات علمی خود در مدرسه ی « دار الحدیث » به همراه پدرش به دمشق آمد و در مدرسه ی « رواحیه » جنب مسجد اموی سکونت گزید و در سال ۶۵۱ هـ با پدرش مناسک حج را انجام داد، سپس به دمشق برگشت و در آنجا به علما و دانشمندان شهر رو آورد تا از سرچشمه های دانش آنان بهره مند شد.

اخلاق و منش امام نووی
امام نووی شخصی با ابهت بود، کمتر می خندید و شوخی می کرد، او حق می گفت؛ هرچند تلخ بود، در راه خدا از سرزنش هیچ ملامت گری هراسی به دل راه نمی داد. زهد و پارسایی از مهمترین علایم شخصیتش بود؛ به طوری که شرح حال نویسان اجماع دارند که او در زهد سرآمد و در خداترسی و پارسایی الگو و در نصیحت کردن حکام و امر به معروف و نهی از منکر بی نظیر بود. او در طول یک شبانه روز فقط یک وعده غذا می خورد و از هیچ کس چیزی نمی گرفت و بسیار با امیران و وزرا مکاتبه می کرد و آنان را در مورد اموری که به نفع کشور و بندگان است پند می داد.

زندگی علمی امام نووی
زندگی علمی او بعد از رفتن به دمشق دارای سه ویژگی زیراست :
۱- جدیت وتلاش در کسب و تحصیل دانش از همان آغاز زندگی و در دوران جوانی.
۲- وسعت و فراخی علم و فرهنگش: او در کنار جدیت و تلاش در دانش اندوزی، علم فراوان و فرهنگ متنوع را اندوخت. ایشان هر روزنزد اساتید،۱۲ درس در شرح و تصحیح کتب را می خواند.
۳- کثرت و فراوانی آثار علمی اش: او در سن ۳۰ سالگی در سال ۶۶۰ هـ شروع به نوشتن نمود. خداوند در وقتش برکت نهاد و او را یاری رساند، پس عصاره و چکیده ی اندیشه اش را در کتب و تالیفات بزرگ و شگفت انگیزی چکاند. در این آثار سادگی عبارت و روشنی دلیل و شفافیت افکار لمس می شود و پیوسته تا کنون، تالیفاتش مورد توجه هر مسلمانی است.
نووی هیچ لحظه ای را جز برای کسب دانش تلف نمی کرد.حتی او در رفت و آمدش مشغول تکرار یا مطالعه می شد و به مدت ۶ سال بدین شیوه تحصیل نمود. سپس سرگرم تالیف و تدوین و نصیحت مسلمانان و والیان گردید.در کنار آن به تزکیه و مجاهدت نفس و عمل به مسائل ریز و دقیق فقه و اجتهاد برای خروج از اختلافات علما پرداخت.
او عمیقا بر اعمال قلب و پاکسازی آن از بدی نظارت داشت و یک یک خیال و وسوسه ها را یکی پس از دیگری محاسبه می کرد و در علم و فنون خود اهل تحقیق بوده و پژوهشگر و حافظ حدیث پیامبر خدا و آشنا به همه ی انواع حدیث- از جمله صحیح و نادرست و الفاظ غریب و معانی صحیح آن و استنباط فقهی آن – بود. وی تمام اوقات خود را در انواع علم وعمل صرف کرد؛ بخشی از آن را برای تالیف و بخشی دیگر را برای تعلیم و مقداری از آن را برای نماز و قسمتی را برای تلاوت قرآن و بخشی را برای امر به کار نیک و نهی از کار بد اختصاص داد.
او سریع موضوعات را حفظ می کرد. چندین کتاب را در مدت کمی حفظ می کرد، از این رو علاقه و محبت استادش ابو ابراهیم اسحاق بن احمد مغربی را به خود جلب نمود، به همین دلیل او را در حلقه ی درسش به عنوان تکرار کننده و دانشیار خویش منصوب کرد. سپس امام نووی در دار الحدیث اشرافیه و جاهای دیگر مشغول تدریس شد.
شاگردش علاء الدین بن عطار – از زبان نووی – در باره ی دوران تحصیل و کسب دانش وی نقل می کند که امام نووی هر روز ۱۲ درس در شرح و تصحیح کتاب ها می خواند، دو درس از کتاب « الوسیط » و سومی در مورد « المهذب » و درسی در جمع بین صحیحین و پنجمی در مورد صحیح مسلم و درسی از کتاب « اللمع اثر ابن جنی در مورد نحو و درسی از « اصلاح المنطق » از ابن سکیت در مورد لغت و درسی در مورد صرف و درسی در اصول فقه و درسی در مورد اسماء الرجال و درسی در مورد اصول دین بود. او در مورد همه ی دروس، شرح مطالب مشکل و توضیح عبارت ها را می نوشت و معانی لغت ها را ثبت می کرد.
عده ی زیادی از فقها پای درسش می نشستند و آوازه ی علم و فتاویش در آفاق پیچید و مردم در سایر کشورهای اسلامی از تالیفاتش بهره بردند و به یادگیری تالیفاتش پرداختند.

استادان امام نووی
از مشهورترین اساتید امام نووی، ابو الفرج عبدالرحمن بن ابی عمر و محمد بن احمد مقدسی است و استادهای دیگر او عبارتند از: أبو إسماعیل بن أبى إسحاق إبراهیم ابن أبى الیسر وأبوالعباس أحمد بن عبد الدائم، وأبو البقاء خالد النابلسی، وأبومحمد عبد العزیز بن عبد الله محمد بن عبد المحسن الأنصاری، وضیاء بن تمام الحیصی، والحافظ أبو الفضل محمد بن محمد البکری، وأبو الفضائل عبد الکریم بن عبد الصمد خطیب دمشق، وأبو محمد عبد الرحمن بن سالم ین یحیى الأبناری، وأبو زکریا یحیى بن الفتح الصیرفی الحرانی، وأبوإسحاق إبراهیم بن علی بن أحمد بن فاضل الواسطی وغیره.
بهره های علمی امام نووی

نووی از جهت فقاهت:
ابن عطار در این باره می گوید: « او حافظ مذهب و قواعد و اصول و فروع امام شافعی و مذاهب صحابه و تابعین و اختلاف علما و توافق و اجماع آنان بود. او در همه ی این ها به پیروی از روش علمای سلف شهرت داشت».

نووی به عنوان محدث:
هر دوره و عصری که آمده، محدثانی ظهور پیدا کرده اند و به نوعی جدید سرگرم فهم یا شرح یا تصحیح حدیث گشته اند. در سده های میانی اسلامی کسانی امثال « ابن صلاح و نووی و مِزّیّ و ذهبی ظهور پیدا کرده اند که از میان آنها نووی به عنوان فقیه امت بر دیگران برتری داشت؛ زیرا کمتر عالمی یافت می شد که جامع فقه و مهارت در علوم حدیث باشد.
ابن عطار روایت می کند که نووی صحیحین ( بخاری و مسلم ) و سنن ابی داود و ترمذی، و نسائی و موطأ امام مالک و مسند امام شافعی و مسند احمد بن حنبل و دارمی و ابو عوانه ی اسفراینی و ابو یعلی موصلی و سنن ابن ماجه و دار قطنی و بیهقی و شرح السنه بغوی و معالم التنزیل او را در تفسیر و کتاب الأنساب از زبیر بن بکار و اخطب النباتیه و رساله ی قشیریعمل الیوم و اللیه از ابن سنی و کتاب آداب السامع و الراوی از الخطیب و جزوه های زیاد دیگری را آموخته و مطالعه کرده است .. تمام این اطلاعات از دست نوشته ی شیخ ( رح ) نقل شده است.

امام نووی و فقه حدیث
نووی علمش را در رشته ی حدیث در چهارچوب روایت – که از دیدگاه محدثان مانند نوافل است -منحصر نمی کرد. بلکه مقصود او در علم حدیث، شناخت چیزی بود که در مقدمه ی شرح صحیح مسلم آن را بیان می کند و بعد از ذکر حدیث به فقه خویش می پرداخت و بسیاری از افراد مانند ابو افتح و مِزّیّ و ابن عطار به درس او گوش می دادند.

امام نووی و علم لغت:
کسی می تواندکتاب و سنت را خوب بفهمد و درک کند و احکام را ازآن دو استنباط نماید و عبارات پیشوایان دینی گذشته و حتی معاصر را کاملاً بفهمد که در زبان عربی، یعنی؛ نحو و صرف و اشتقاقات زبان و معانی و مفرداتش مهارت داشته باشد. این نظر امام نووی است و به این امر تشویق می کند. امام ( رح) در مقدمه ی کتابش « تهذیب الأسماء و اللغات » می گوید: « هیچ نیازی به زیاده گویی در تشویق به یادگیری علم لغت نیست، علما بر دعوت به آن اجماع دارند و حتی آن را شرط صحت ولایت مفتی و امام اعظم و قاضی دانسته اند و با هم اتفاق نظر دارند که یادگیری علم لغت برای آنان فرض کفایی است».
دو کتاب « تحریر التنبیه» و « تهذیب الأسماء و اللغات » نشان دهنده ی توانائی و تسلط کم نظیر امام نسبت به همتایانش در عصر خود می باشد.
تلاش امام نووی برای اشتغال به پزشکی
نووی در این باره می گوید:« اشتغال به علم پزشکی به ذهنم رسید، پس کتاب قانون اثر ابن سینا را خریدم و تصمیم به اشتغال در آن رشته گرفتم، بدنبال آن قلبم تاریک شد ومدتی نتوانستم کار دیگری را انجام دهم . در مورد وضعیت و حال خویش فکر کردم: به چه سبب چنین شده ام؟ پس خداوند به من الهام نمود که علت آن سرگرم شدنم به علم پزشکی است، از این رو فوراً کتاب مذکور را فروختم و تمام وسایلی که در خانه ام مربوط به علم پزشکی بود بیرون انداختم و به دنبال آن دلم نورانی گشت و به حالت قبلی و اولیه ی خود بازگشتم».
شاید این تاریکی و ظلمت قلبی امام، سببش این بود که او به پزشکی عادت نداشت یا این که مانع استنباط مسائل فقهی می شد و ممکن است که علت علاقه ی نووی به علوم پزشکی، تاثیرپذیری از این فرموده ی امام شافعی باشد که می فرماید:« بعد از حلال و حرام هیچ علمی شریف تر از پزشکی نمی شناسم».

مهم ترین مقام های امام نووی:
امام نووی در مدرسه ی اقبالیه به عنوان قائم مقام ابن خلکان تا آخر سال ۶۶۹ هـ به تدریس پرداخت و در دو مدرسه ی فلکیه و رکنیه نیز قائم مقام گردید.
نووی در فاصله ی سال های ( ۶۶۵- ۶۷۶ هـ ) سرپرستی دارالحدیث اشرفیه؛ مشهورترین دار الحدیث در سرزمین شام را به عهده گرفت. معمول این بود که شیخ و استادی دار الحدیث را به عهده نمی گرفت مگر کسی که بیشتر وقتش را صرف علم، خصوصاً علم حدیث نماید و هر کس ملقب به شیخ دار الحدیث شود، در علم بزرگترین لقب ها را بدست آورده است. پیش از امام نووی ، تقی الدین بن صلاح و شهاب الدین ابوشامه ی مقدسی به این مقام رسیده بودند.
« تاج سبکی » می گوید: « پدرم می گفت: کسی عالم تر و حافظ تر از مِزّیّ و کسی پارساتر از نووی و ابن صلاح وارد دار الحدیث اشرفیه نشده است».

تالیفات امام نووی:
امام نووی تنها ( ۴۶ سال) زیست. با وجود این اگر تالیفات او را بر سالیان زندگانی او تقسیم کنیم، به هر روز دو جزوه می رسد؛ هرگاه بدانیم که او تحصیل علم را در سن ۱۸ سالگی آغاز نموده است، می فهمیم که چه اراده ی آهنین و تزلزل ناپذیر و قدرت و برکتی در عمر او وجود داشته که تنها خدا به او عطا فرموده است.
از مشهورترین تالیفات امام نووی عبارتند از:

۱- شرح مسلم: در این کتاب به جستجوی سند حدیث و لغت و نامگذاری موضوعی که ناشناخته است می پردازد و معانی حدیث و آنچه را از آن استنباط می شود شرح می دهد و گفته های کسانی را که به ظاهر حدیث توجه می کنند و یا کسانی که با آنها مخالفند و دلیل آنها را همراه با فوائد زیاد دیگری نقل می کند.
۲- الروضه« روضه الطالبین »: این کتاب یکی از کتاب های بزرگ و قابل اعتماد در مذهب شافعی است که امام نووی آن را از روی کتاب امام رافعی یعنی « الشرح الکبیر» خلاصه نموده است و امامان آن را تمجید کرده اند.
۳- المنهاج: از مشهورترین کتاب های نووی بود ه و آن خلاصه ی کتاب « المحرَّر» رافعی است و امام نووی در مورد آن تصحیحات و گلچین هایی دارد.
۴- ریاض الصالحین:در میان کتب حدیث و وعظ هیچ کتابی در انتشار و اعتماد به پای ریاض الصالحین نرسیده است. علامه محمد بن علی صدیقی شافعی آن را تحت عنوان « دلیل الفالحین لطریق ریاض الصالحین» شرح کرده است.
۵- الأذکار: در آن اذکار شب و روز و اذکار مناسبات را همراه با بسیاری از احکام متناسب با ذکر به این کتاب افزوده است.
کتابهای دیگر نووی عبارتند از:
التبیان، تحریر التنبیه، تصحیح التنبیه، الإیضاح فی المناسک، الإرشاد، التقریب، الأربعین النوویه، بستان العارفین، مناقب الشافعی، مختصر أسد الغابه، الفتاوى، أدب المفتی والمستفتی، مختصر آداب الاستسقاء، رؤوس المسائل، تحفه طلاب الفضائل، الترخیص فی الإکرام والقیام، مسأله تخمیس الغنائم، مختصر التذنیب، مسأله نیه الاغتراف، دقائق المنهاج والروضه، التقریب والتیسیر.

وفات امام نووی:
امام نووی در سال ( ۶۷۶ هـ) وفات یافت، پس از این که به « نوی» بازگشت و کتاب های امانت گرفته از اوقاف را برگرداند و مقبره ی استادانش را زیارت کرد وبرایشان دعا نمود و گریست و با یاران زنده ی خود دیدار نمود و از آنان خداحافظی کرد و به دیدار پدرش رفت و از بیت المقدس و شهر الخلیل دیدن کرد سپس به نوی برگشت و در آنجا بیمار شد و در ۲۴ رجب دار فانی را وداع گفت. رحمت فراوان خدا بر او باد و خدا به خاطر خدمت به اسلام و مسلمین، بهترین پاداش را به او دهد.
منبع : سایت « یاله من دین »
http://www.denana.com/main/articles.aspx?article_no=13889&pgtyp=66