فایده ها و آثار رجاء و امید به رحمت خدا

فایده ها و آثار رجاء و امید به رحمت خدا

نویسنده : امام ابن‌قیم جوزی، تلخیص محمداحمد الراشد/ مترجم محمدحسین احمدس تبار

امید و رجای پر ثمر

علاوه بر آن که رجا گرمای خوف را خنک می‌کند، فایده‌های بسیاری دارد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اظهار بندگی و نیازمندی به آن چه که از جانب پروردگارش به آن امیدوار است و لطف و کرمی که به آن چشم می‌دوزد و این که حتی یک لحظه از فضل و احسان پروردگار بی‌نیاز نیست.
2. پروردگار دوست دارد که بندگانش به او امیدوار باشند و فضل و منت او را درخواست نمایند، زیرا او مالک و حکمروای حقیقی است، بخشنده‌ترین کسی است که از او چیزی خواسته می‌شود و داراترین کسی است که عطا می‌کند و محبوب‌ترین چیز در نزد کسی که جواد و بخشنده است، این است که دیگران به او امید و رجا داشته و از او طلب و درخواست نمایند. در حدیث آمده است که: «مَنْ لَمْ یَسْأل اللهَ یَغْضَب علیه». «هر کس از خدا درخواست نکند، خداوند بر او خشمگین می‌شود».[۱] درخواست کننده امیدوار و طالب است و هر کس به خدا امیدوار نباشد، از او خشمگین می‌شود.

این یکی دیگر از فواید رجا است که سبب رهایی از خشم و غضب پروردگار می‌شود.

3. رجا ساربانی است که بنده را در مسیر سیر و سلوک به سوی خدا به پیش می‌راند، راه را بر او هموار می‌کند و او را به پیمودن آن و منحرف نشدن از آن برمی‌انگیزد. اگر رجا و امیدواری نبود، کسی حرکت نمی‌کرد، زیرا خوف به تنهایی بنده را به حرکت وادار نمی‌کند، بلکه محبت او را به حرکت وا می‌دارد، خوف او را پریشان و هراسان می‌کند و رجا نیز او را به پیش می‌راند.
4. رجا بنده را به سوی درگاه و سرسرای محبت می‌راند. هرگاه رجای بنده شدت یابد و به آن چه که امید آن را دارد دست یابد، محبت، شکر و رضایتمندیش از پروردگار افزایش می‌یابد.
5. رجا بنده را به سوی بالاترین مقامات که شکر است، سوق می‌دهد، شکر چکیده‌ی بندگی است و هرگاه بنده‌ای به چیزی دست یابد که به آن امیدوار بوده است، انگیزه‌اش برای شکر بیشتر می‌شود.
6. رجا سبب می‌شود که بنده شناخت بیشتری از خدا، اسماء و صفات او حاصل کند و احساس دلبستگی و ارتباط با خداوند بیشتر شود. کسی که رجا و امید دارد، به نام‌های نیک خداوند وابسته می‌شود، به واسطه‌ی آن‌ها بندگی می‌کند و به وسیله‌ی آن‌ها خدا را به فریاد می‌خواند. خداوند می‌فرماید: ﴿وَلِلهِ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا﴾. «خداوند دارای زیباترین نام‌هاست، پس او را بدان نام‌ها به فریاد بخوانید».[۲] شایسته نیست که کسی به فریاد خواندن خداوند با نام‌های نیکویش را به فراموشی سپارد، نام‌هایی که بزرگ‌ترین چیزی است که فرد به فریاد می‌خواند. کاستن از ارزش رجا، انکار بندگی با نام‌های نیک خداوند و مردود دانستن دعا و به فریاد خواندن خداوند با این اسماء به شمار می‌رود.
7. محبت جدا از رجا و امید نیست و این دو همدیگر را یاری و تقویت می‌نمایند.
8. خوف و رجا مستلزم یکدیگرند. هر شخص صاحب رجا و امیدواری خائف است و هر خائفی دارای رجا و امید است. بر همین اساس قرار گرفتن رجا در جایی که قرار گرفتن خوف مناسب است، نیکو است. خداوند می‌فرماید: ﴿مَا لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلهِ وَقَارًا﴾. «شما را چه می‌شود که برای خداوند عظمت و شکوهی قائل نیستید؟».[۳]

بسیاری از مفسران می‌گویند: یعنی چرا به خاطر عظمت و بزرگی خداوند در برابر او خائف نیستید و رجا در این‌جا به معنی خوف است.

آن چه مسلم است این است که خوف و رجا ملازم و همراه هم هستند. هر شخص صاحب رجا و امیدواری، بیم و خوف آن را دارد که چیز مورد رجا و امیدش را از دست دهد و خوف بدون رجا نیز یأس و ناامیدی است. خداوند می‌فرماید: ﴿قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللهِ﴾. «به کسانی که ایمان آورده‌اند، بگو: بر کسانی ببخشایند که روزهای (مصائب و بلایای) الهی را چشم نمی‌دارند».[۴] در تفسیر آن گفته‌اند: از وقایع و بلایای خدا بر خود نمی‌ترسند، همانند واقعه‌ها و بلایای خداوند در امت‌های پیشین.

9. اگر قلب بنده‌ای به رجا و امید به پروردگارش متصل شود و خداوند امید و رجایش را برآورده سازد، این لطیف‌ترین و شیرین‌ترین موقعیت در نظر بنده به شمار می‌رود و پربارتر و پرمعناتر از دست یافتن به چیزی است که آرزوی آن را نداشته است. این یکی از علل و حکمت‌هایی است که مؤمنین را در دنیا بین خوف و رجا قرار می‌دهد و به اندازه‌ی خوف و رجایشان،‌ در آخرت با به دست آوردن چیزهایی که آرزوی آن را داشته و دور شدن از چیزهایی که از آن بیمناک بوده‌اند، خوشحال خواهند شد.
10. خداوند از بنده‌اش می‌خواهد که درجات بندگیش را کامل کند، از جمله:‌ احساس کوچکی در برابر خداوند، دل‌شکستگی، توکل، استعانت، خوف، رجا، صبر، شکر، رضا، توبه، بازگشت و رجوع به خداوند و…

بنابراین گناه و معصیت را بر او مقدر کرده تا او را بیازماید و درجات و مراتب بندگیش را با توبه که از محبوب‌ترین نوع بندگی در نزد خدا به شمار می‌رود و نیز با خوف و رجا کامل کند.

11. رجا منتظر و چشم به راه بودن فضل پروردگار است و این مسأله سبب خواهد شد تا قلب به ذکر و یاد پروردگار مشغول شود، با در نظر گرفتن اسماء و صفاتش دائماً متوجه او باشد، قلب در بوستان خوش آب و رنگش گردش کند و بهره‌ی خود را از همه‌ی اسماء و صفات الهی برگیرد. اما اگر از رجا به دور باشد، از بهر‌ه‌ها و فواید اسماء و صفات محروم خواهد شد.
12. محب و عاشقی که در امید و رجای خویش صادق است، گاهی شادی و سروری به او دست می‌دهد، این شادی و سرور او شدت می‌یابد، لطف، نیکی، احسان و حمایت پروردگار نسبت به خود را مشاهده می‌کند، هم‌چنین می‌بینید که چگونه خداوند با لطف خویش از هر طریقی منافع، نیکی‌ها و عوامل شادی‌بخش را به او ارزانی می‌دارد و مضرات و امور ناخوشایند را با شیوه‌های مختلف از او دور می‌کند و هرگاه این موارد را بررسی می‌کند، چیزهای شگفتی می‌یابد که مرز و محدوده‌ی آن در ذهن و خیال نمی‌گنجد و آن چه را که بر او پوشیده مانده است، بیشتر و بزرگ‌تر می‌داند. با مشاهده و احساس این حالت نوعی گشایش خاطر و شادی درونی به او دست می‌دهد.

تنها کسانی شادی یافتن قلب از خداوند، روشنی یافتن چشم از او، نعمت، محبت و شوق دیدار او را انکار می‌کنند که پرده‌ها و موانع بسیاری پیش روی آنان بوده و طبایع و سرشت‌های سخت و خشکی داشته باشند.

13. سرعت حرکت: کسی که به سوی شهری در حرکت است، اگر از دور آن را ببیند، راه باقیمانده را واضح و هموار می‌بیند و رسیدن به شهر برای او سهل و آسان می‌گردد. اما قبل از این اگر چه از مسیر شهر آگاهی داشته است، اما احتمال گم کردن دروازه‌ی ورودی شهر برای او وجود داشته است، ولی اکنون از گم کردن راه و دروازه‌ی شهر در امان مانده است. کسی که رجا و امید دارد نیز به همین صورت است؛ هرگاه موانع از سر راهش برداشته شوند و راه در پیش رویش نمایان شود، در رسیدن به مقصود مطمئن می‌شود و احساس او همانند آن مسافری است که شهر را با چشم خود مشاهده می‌کند یا کسی که سرخی افق را قبل از طلوع خورشید می‌بیند و مطمئن است که خورشید پس از آن طلوع خواهد کرد.

سالک امیدوار با مشاهده‌ی آن چه که به سویش در حرکت است، همه‌ی توانمندی‌های ظاهری و باطنی‌اش بر عزم و اراده برای رسیدن به سر منزل مقصود هم صدا می‌شوند. مسافر نیز به همین صورت است؛ اگر آبادی‌ای را که قصد ورود به آن را دارد از دور ببیند، شتاب می‌ورزد و بیشتر تلاش می‌کند. کسی که در مسابقه‌ی دو نیز شرکت نموده است، هرگاه خط پایان را ببیند، تمام سرعت و قدرت خویش را به کار می‌اندازد. بنده‌ی راستگو و درست‌کردار نیز در آخر عمرش، عزم و اراده‌اش راسخ‌تر از قبل خواهد شد، زیرا به هدفی که به سوی آن در حرکت است، نزدیک‌تر شده است. بنده‌ای که دارای رجا و امید است نیز از خذلان یأس و ناامیدی رها می‌شود، نعمت‌های آخرت را مشاهده می‌کند و به سرعت خود شتاب بیشتری می‌بخشد.

رجا فواید بسیاری دارد که هر کس به درستی بیندیشد، می‌تواند آن‌ها را استنباط نماید.

—————————-

منبع : تهذیب مدارج‌السالکین /نویسنده : امام ابن‌قیم جوزی، تلخیص محمداحمد الراشد/ مترجم محمدحسین احمدس تبار / نشر آراس

[۱] . حدیث حسن، احمد۲/۴۴۲ و بخاری در الادب المفرد ۶۵۸ و ترمذی ۳۳۷۰ آن را روایت کرده‌اند و در سند آن ابوصالح خوزی است که در مورد او اختلاف است و شاهدی در نزد ترمذی ۳۵۶۶ است که آن را تقویت می‌کند.

[۲] . اعراف/۱۸۰٫

[۳] . نوح/۱۳٫

[۴] . جاثیه/۱۴٫