کیفیت پروژه‌ی اخوت در قرآن و سنت، ارکان و حقوق اخوت

کیفیت پروژه‌ی اخوت در قرآن و سنت، ارکان و حقوق اخوت

نویسنده: محمد حامدی

سوال:

کیفیت پروژه‌ی اخوت در قرآن و سنت چگونه است؟ فواید و مزایای آن را بیان کنید.

جواب:

محققین مسلمان در مورد بسیاری از موضوعات دینی سخن گفته‌اند. اما در مورد پروژه‌ی اخوت، به صورت منسجم و شایسته کمتر نوشته‌اند. لذا لازم است در حد توان به بعضی از زوایای پنهان آن اشاره نمود. تا از این طریق جایگاه ویژه و مهم اخوت، بیشتر روشن شود.

تعریف لغوی اخوت

واژه‌ی اخوت در لغت به معنای برادری، خواهری و لوازم و متعلقات آن است.

 تعریف اصطلاحی اخوت

اخوت عبارت است از قوه‌ای ایمانی که منشأ آن درک عمیق، محبت، عاطفه، احترام، ایثار، عفو، همکاری، تکافل در مسائل سلبی و ایجابی میان مؤمنان است. که رسالتش تأمین منافع مادی و معنوی و دفع مضرات از انسان‌هاست.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ [سوره الحجرات: آیه ۱۰]

به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید و خداترس و پرهیزکار باشید، باشد که مورد لطف و رحمت الهی گردید.

در این مورد بخوانید: اخوت ، برادری اسلامی، بایدها و نبایدها

 

 ارکان اخوت

۱. ایمان دینی:

یعنی اینکه نسبت به سودمندی اجرای اخوت و پاداش دنیوی و اخرویش مطمئن باشیم.

۲. داشتن اخلاص:

هرگز نمی‌توان در پنهان و آشکار مجری لوازم اخوت شد، مگر اینکه عامل مخرب ریا را حذف و کار مخلصانه را جایگزین آن نمود. زیرا خداوند، در پنهان و آشکار نسبت به اعمال ما آگاه بوده و پاداش کارهای‌مان را ضایع نمی‌کند.

۳.  محبت:

تا زمانی که کسی را دوست نداشته باشیم، نمی‌توانیم نسبت به او خدمت گذار باشیم.

۴. اعتماد:

بدون وجود اعتماد در میان انسان‌ها نمی‌توان متعلقات اخوت را تداوم بخشید.

۵.  امر به معروف:

بدون راهنماییهای عمومی نمی‌توان راه‌های تحقق اخوت را یافت.

۶. نهی از منکر:

تا زمانی که منکرات، حذف و کاهش نیابند، لوازم اخوت قابل اجرا نیست.

۷.  همکاری و تعاون:

بدون همکاری جمعی انسان‌ها نمی‌توان مجری اخوت و متعلقاتش شد.

۸.  تکافل اجتماعی:

برای اجرای لوازم اخوت، نیازمند واگذاری کارهایمان به متخصصین مربوطه هستیم.

۹.  اصلاح‌گری خود و دیگران:

بدون نیروی انسانی تربیت شده نمی‌توان اخوت و لوازمش را اجرا نمود.

۱۰. سرپرستی و مدیریت:

تنها از طریق کار منظم و مدیریت شایسته می‌توان لوازم اخوت را محقق نمود.

۱۱.  تربیت دینی:

بدون وجود نظام تربیتی منسجم و مداوم نمی‌توان انسان‌ها را به اجرای لوازم اخوت، وادار نمود.

۱۲. ایثار و فداکاری :

در بسیاری از حالات تحقق اخوت، نیازمند از خود گذشتگی هستیم. و بدون آن نمی‌توان آن را اجرا نمود.

۱۳.  وحدت:

چون انسان موجودی اجتماعی است، برای اجرای لوازم اخوت نیازمند همفکری و وحدت رویه در تطبیق اخوت می‌باشد.

۱۴.  همدلی:

تا زمانی که دل‌های انسان‌ها با یکدیگر همراه و همسو نشوند، پروژه‌ی اخوت، قابل اجرا نخواهد بود.

۱۵.  همدردی:

بدون درک عمیق و چشیدن درد انسان‌ها، نمی‌توان در راستای تحقق اخوت، تلاش نمود.

۱۶.  عفو و گذشت:

بدون گذشت و عفو نمی‌توان با انسان‌ها در زمینه‌ی اجرای پروژه‌ی اخوت، همکاری نمود.

۱۷.وجود  احترام متقابل :

انسان‌ها با کسانی که احترام‌شان را رعایت نکنند، مایل به همکاری مداوم نیستند.

 شمولیت واژه‌ی اخوت برای مردان و زنان

استعمال واژه‌ی اخوت در زبان عربی تنها متعلق به مردان نبوده و مشمول زنان نیز می‌شود. زیرا در زبان عربی جمع مذکر و مؤنث، در صورتی که گوینده هر دو جنس را مورد خطاب قرار دهد، در قالب مذکر به کار برده می‌شوند. بر این اساس می‌توان این را گفت که همه‌ی آیاتی که در قالب جمع، مؤمنان را مورد خطاب قرار می‌دهند، مشمول زنان و مردان مؤمن می‌شوند.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ [سوره الحجرات: آیه ۱۰]

به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید و خداترس و پرهیزکار باشید، باشد که مورد لطف و رحمت الهی گردید.

 چرا ما نیازمند اخوت هستیم؟

به خاطر وجود دو فاکتور اساسی در زندگی، نیازمند پروژه‌ی اخوت هستیم:

۱.  همه ی انسان‌ها به تمام نعمتهای مادی و معنوی نیازمنداند.

۲.  انسان‌ها به تنهایی قادر به تولید همه‌ی لوازم زندگی خویش نیستند. بلکه هر‌ مصنوعی را در نزد سازنده و متخصص مربوطه می‌توان یافت. پس همه‌ی ما به یکدیگر نیازمندیم.

چارچوب اخوت

اخوت، پیمان و عهدی اجتماعی در میان انسان‌هاست که باید بدون تخلف و عهد شکنی آن را انجام داد. در غیر این صورت در امتحان مذکور (تحقق اخوت) شکست خواهیم خورد.

شمولیت اخوت در فقه اسلامی

اخوت با توجه به شرایط مختلف در قالب احکام خمسه (واجب – حرام – مکروه – مستحب – مباح) قرار می‌گیرد:

۱.  اخوت در بعضی از حالات، واجب است. که این امر، متعلق به تأمین نیازهای اساسی زندگی انسان‌هاست.

۲. اخوت ، در بعضی از حالات، حرام است. و آن متعلق به همکاری با ستمگران و فاسدان است.

۳. اخوت ،  در بعضی از حالات، مکروه است. و آن مربوط به کسانی است که احتمالا از طریق همکاری ما به دیگران لطمه وارد کنند.

۴. اخوت ،  در بعضی از حالات ، مستحب است. یعنی اینکه در راستای تکمیل نواقص غیر ضروری انسانها تلاش کنیم.

۵. اخوت ، در بعضی از حالات، مباح است. یعنی اینکه شرکت در اخوت و ترک آن با هم مساوی است.

 انواع اخوت:

۱.  اخوت انسانی:

یعنی اینکه همه‌ی انسان‌ها در اصل از یک‌ پدر و مادر واحد (آدم و حوا) به دنیا آمده و از این جهت با هم برادر و خواهر هستند. اعم از اینکه با یکدیگر همفکر باشند یا نه.

 یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا [سوره النساء: آیه ۱]

ای مردم، بترسید از پروردگار خود، آن خدایی که همه شما را از یک تن بیافرید و هم از آن، جفت او را خلق کرد و از آن دو تن خلقی بسیار در اطراف عالم از مرد و زن پراکند، و بترسید از آن خدایی که به نام او از یکدیگر مسئلت و درخواست می‌کنید و درباره ارحام کوتاهی نکنید، که خدا مراقب اعمال شماست.

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ [سوره الحجرات: آیه ۱۳]

ای مردم، ما همه شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آن گاه شعبه‌های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین شمایند، همانا خدا کاملا دانا و آگاه است.

۲. اخوت وطنی:

همه‌ی افرادی که در چارچوب  مملکت خاصی زندگی می‌کنند، در این زمینه با هم برادر و خواهر هستند. چون منافع و مضرات‌شان با هم مشترک است. اعم از اینکه دارای باور مشترک یا مخالف باشند.

۳.  اخوت قومی:

همه‌ی کسانی که دارای زبان و قومیت خاصی بوده، با هم برادر و خواهر هستند. گرچه دارای باور مشترک یا مخالف باشند.

قَالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِی کَذَّبُونِ [سوره الشعراء: آیه ۱۱۷]

نوح گفت: پروردگارا، قوم من سخت مرا تکذیب کردند.

۴. اخوت خانوادگی:

کسانی که از پدر و مادر واحدی متولد شده، با هم خواهر و برادر هستند. گرچه دارای باور مشترک یا مخالف باشند.

۵.  اخوت ایمانی:

همه‌ی کسانی که دارای فکر و جهان‌بینی واحدی هستند، با هم خواهر و برادر هستند.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ [سوره الحجرات: آیه ۱۰]

به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید و خداترس و پرهیزکار باشید، باشد که مورد لطف و رحمت الهی گردید.

چهره‌ی غالب اخوت در زمینه‌ی احکام خمسه چهره‌ی غالب در مورد اجرای اخوت، از حیث احکام خمسه، وجوب است. زیرا بدون اجرای اخوت و متعلقاتش نمی‌توان نیازهای اساسی زندگی انسان‌ها را تأمین نمود.

 فواید اخوت:

۱. تحقق فلسفه‌ی خلقت انسان (خلافت خداوند- بندگی خداوند – امتحان الهی)

۲. حذف کننده‌ی تنهایی انسان

۳. آسان شدن انجام کارهای شاق و سخت

۴. آموزش وهنده ی زندگی اجتماعی

۵. تحمل آسان در مصائب زندگی

۶. اصلاحگر معایب انسان

۷.  تأمین کننده‌ی شادکامی و امنیت اجتماعی

۸. حذف کننده‌ی فقر مالی، جسمی و فرهنگی

۹.  تسهیل در زمینه‌ی دفع دشمنان دین و انسانیت

۱۰.  دافع رذایل اخلاقی و مولد محاسن اخلاقی

۱۱. تامین کننده ی حلاوت و شیرینی ایمان و زندگی در سایه‌ی آن.

۱۲.  محفوظ شدن از شدائد روز قیامت

۱۳.  قرارگرفتن در زمره‌ی سعادت‌مندان مذکور در حدیث مربوط به دستجات هفتگانه‌ی مؤمنین در زیر سایه‌ی عرش الهی

۱۴. اخوت، ریسمان ایمان و موجب نجات است

۱۵. تامین کننده ی توفیق خداوند

۱۶. تامین کننده ی رضایت خداوند

۱۷. ارتقا دهنده‌ی درجات بهشتیان

۱۷. رهایی بخش انسان از اهوال قیامت

۱۸. معاشرت و همزیستی در بهشت با نبیین، صدیقین، شهدا و صالحین

۱۹. اخوت، نشانه‌ی هدایت و رستگاری است

۲۰. اخوت، نشانه‌ی کمال ایمان، صفای روح، ترس از خدا، دینداری، احترام به قرآن و سنت و حب خدا و رسول است.

۲۱. اخوت، روش نیکوی دینداری، همراهی صادقانه با مؤمنین، برنامه‌ی پاک و زندگی سعادت‌بخش را به دنبال دارد.

۲۲. اخوت، باعث کسب اجر و پاداش اخروی و بهشت جاودان است.

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ ⭐️ ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ آمِنِینَ ⭐️ ونَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَىٰ سُرُرٍ مُتَقَابِلِینَ ⭐️ لا یَمَسُّهُمْ فِیهَا نَصَبٌ وَمَا هُمْ مِنْهَا بِمُخْرَجِینَ [سوره الحجر: آیات ۴۵ تا ۴۸]

البته اهل تقوا در باغها و نهرهای جاری خواهند بود. ⭐️ (به آنها خطاب شود که) شما با درود و سلام و با کمال ایمنی و احترام به بهشت ابد وارد شوید. ⭐️ و ما آیینه دلهای پاک آنها را از کدورت کینه و حسد و هر خلق ناپسند به کلی پاک و پاکیزه ساختیم و همه برادروار روبروی یکدیگر بر تختهای عزت بنشینند. ⭐️ در حالتی که هیچ رنج و زحمت در آنجا به آنها نرسد و هرگز از آن بهشت ابد بیرونشان نکنند.

مضرات ترک اخوت :

عدم دسترسی به فواید مذکور در بند قبل (فوائد بیست و دو گانه) و دچار شدن به بدبختی مادی و معنوی دنیا و آخرت.

 اخوت، معامله است

انسان مسلمان با رعایت متعلقات اخوت، با خداوند رحمان وارد معامله می‌شود. بدین صورت که انسان، جان و مالش را در اختیار خداوند و برنامه‌اش می‌گذارد و خداوند نیز در قبال آن، آن‌دو را به رشد کامل رسانده و سعادت مادی و معنوی دنیا و آخرت را در اختیارش قرار می‌دهد. و او را از دچار شدن به بدبختی مادی و معنوی در دو جهان مصون می‌دارد.

جلوه‌های اخوت :

۱. همکاری جبری و غیر اختیاری : مانند همکاری کارمندان در ادارات دولتی، اعضای شرکت‌های خصوصی و دولتی و حضور در پیمان‌های بین‌المللی.

۲.  همکاریهای اختیاری : مانند بستن پیمان اخوت و متعلقات آن با خواهران و برادرانش. به عبارت دیگر همکاری اختیاری با خواهران و برادران انسانی، وطنی، قومی، خانوادگی و ایمانی.

 میزان تکرار واژه‌ی اخوت در قرآن

در قرآن تقریبا ۹۳ بار واژه‌ی اخوت و مشتقاتش ، تکرار شده است. به عنوان نمونه:

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَهٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ [سوره آل‌عمران: آیه ۱۰۳]

و همگی به رشته (دین) خدا چنگ زده و به راههای متفرّق نروید، و به یاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دلهای شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف و نعمت خدا همه برادر دینی یکدیگر شدید، و در پرتگاه آتش بودید، خدا شما را نجات داد. بدین گونه خدا آیاتش را برای (راهنمایی) شما بیان می‌کند، باشد که هدایت شوید.

وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَٰئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ ۚ وَحَسُنَ أُولَٰئِکَ رَفِیقًا [سوره النساء: آیه ۶۹]

و آنان که اطاعت خدا و رسول کنند البته با کسانی که خدا به آن‌ها لطف فرموده یعنی با پیغمبران و صدّیقان و شهیدان و نیکوکاران محشور خواهند شد، و اینان نیکو رفیقانی هستند.

 

 عوامل مطمئن برای رسیدن به نعمت اخوت

۱.  داشتن ایمان واقعی به دین خداوند:

۲. انتشار سلام قرآنی به برادران و خواهران، نه تلفظ صرف بدان (سلام قرآنی به معنی تأمین  امنیت و سلامتی برای انسان‌ها و عدم ضرر رسانی به آنهاست).

مقیاس اخوت

۱. همکاری و تعاون با برادران و خواهران در همه‌ی شئونات زندگی اجتماعی

۲. شریک شدن در شادی‌ها و غم‌های برادران و خواهران

۳.  یاری دادن به برادران و خواهران ایمانی در زمینه‌ی ذکر و بندگی خدا

وَاجْعَلْ لِی وَزِیرًا مِنْ أَهْلِی ⭐️ هارُونَ أَخِی ⭐️ اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی ⭐️ وأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی ⭐️ کیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیرًا ⭐️ ونَذْکُرَکَ کَثِیرًا ⭐️ إنَّکَ کُنْتَ بِنَا بَصِیرًا [سوره طه: آیات ۲۹ تا ۳۵]

و نیز از اهل بیت من یکی را وزیر و معاون من فرما. ⭐️ برادرم هارون را (وزیر من گردان). ⭐️ پشت مرا به او محکم کن. ⭐️ و او را در امر (رسالت با) من شریک ساز. ⭐️ تا دائم به ستایش و سپاس تو پردازیم. ⭐️ و تو را بسیار یاد کنیم. ⭐️ که همانا بس تویی بصیر به احوال ما.

شرایط قبول اجرای اخوت در دین خدا

۱. لله باشد؛ یعنی اینکه هدف از انجام اخوت، تنها کسب رضایت خداوند باشد. نه ترس از مذمت دیگران و میل به مدح آنها.

۲. بالله باشد؛ یعنی اینکه اجرای اخوت، دقیقاً و بدون کم و زیاد مطابق با فرمان خداوند باشد.

۳. اجرای اخوت و متعلقاتش، هم در زمان خوشی‌ها انجام شود و هم در هنگام ناخوشی‌ها.

واجبات اخوت

۱. انتشار سلام قرآنی

۲. عیادت نمودن از افراد مریض‌

۳.  شرکت نمودن در تشییع جنازه(بعنوان واجب کفائی)

۴. اجابت نمودن دعوت مشروع

۵. پاسخ دادن به عطسه‌ی خواهران و برادران با گفتن دعای «یَرْحَمُک اللّهُ»

۶. قبول معذرت از برادران و خواهران و تبرئه‌ی کسانی که در زمینه ی انکار انجام کاری خاص، سوگند می‌خورند.

۷. یاری رساندن به مظلومان و مسابقه دادن در این زمینه با همراهان

۸. چشم‌پوشی از عیوب برادران و خواهران

۹. پرهیز نمودن از آزار رسانی، حسد، بغض، ظلم، غیبت ، تحقیر و … نسبت به برادران و خواهران

۱۰. داشتن اخلاص در زمینه‌ی نصیحت برادران و خواهران

 وسایل تعمیق اخوت

۱.  اظهار محبت به محبوبان

۲. گشاده‌رویی با برادران و خواهران

۳. مصافحه و دست دادن در هنگام ملاقات با یکدیگر(البته مصافحه با نامحرم مجاز نیست)

۴. طلب دعای خیر از خداوند برای خواهران و برادران

۵. دیدار و همنشینی با برادران و خواهران بصورت مشروع(بدون خلوت با نامحرم)

۶. تبریک گفتن در موفقیت‌ها و مناسبات مختلف به برادران و خواهران

۷. تأمین نیازهای خواهران و برادران، قبل از درخواست آنها

۸. هدیه دادن در مناسبت‌های مختلف یا بدون مناسبت خاص

لوازم اخوت

۱. جلب منافع مادی و معنوی ‌و دفع مضرات از برادران و خواهران

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ [سوره الحجرات: آیه ۱۰]

به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید و خداترس و پرهیزکار باشید، باشد که مورد لطف و رحمت الهی گردید.

۲. تامین عدالت، مساوات و قسط در میان برادران و خواهران

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ [سوره الحجرات: آیه ۱۳]

ای مردم، ما همه شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آن گاه شعبه‌های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین شمایند، همانا خدا کاملا دانا و آگاه است.

۳. تعاون و همکاری با خواهران و برادران در امور مصلحت آمیز و مشروع

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْیَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا ۚ وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا ۚ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا ۘ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ [سوره المائده: آیه ۲]

ای اهل ایمان، حرمت شعائر خدا (مناسک حج) و ماه حرام را نگه دارید و متعرض هَدْی و قلائد (قربانیان حاجیان چه علامت‌دار و چه بدون علامت) نشوید و تعرض زائران خانه محترم کعبه را که در طلب فضل خدا و خشنودی او آمده‌اند حلال نشمارید، و چون از احرام بیرون شدید (می‌توانید) صید کنید. و عداوت گروهی که از مسجد الحرام منعتان کردند شما را بر ظلم و بی‌عدالتی وادار نکند، و باید با یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید نه بر گناه و ستمکاری. و از خدا بترسید که عقاب خدا سخت است.

۴. محبت و مهرورزی مشروع با خواهران و برادران

فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ [سوره آل‌عمران: آیه ۱۵۹]

به مرحمت خدا بود که با خلق مهربان گشتی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از گِرد تو متفرق می‌شدند، پس از (بدیِ) آنان درگذر و برای آنها طلب آمرزش کن و (برای دلجویی آنها) در کارِ (جنگ) با آنها مشورت نما، لیکن آنچه تصمیم گرفتی با توکل به خدا انجام ده، که خدا آنان را که بر او اعتماد کنند دوست دارد.

حق مالی در اخوت

۱. در حد امکان، بر طرف نمودن نیازهای مشروع برادران و خواهران

۲. در حالات خاص و شدائد، نصف نمودن مال خویش با برادران و خواهران

۳. در حالاتی ویژه؛ ایشان را بر خود ترجیح دادن

وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَهً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ ۚ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ [سوره الحشر: آیه ۹]

و هم آن جماعت انصار که پیش از (هجرت) مهاجرین (در مکّه به رسول ایمان آوردند و) مدینه را خانه ایمان گردانیدند و مهاجرین را که به سوی آنها آمدند دوست می‌دارند و در دل خود هیچ حاجتی (و حسد و بخلی) نسبت به آنچه (از غنائم بنی نضیر) که به آنها داده شد نمی‌یابند و هر چند به چیزی نیازمند باشند باز مهاجران را بر خویش مقدم می‌دارند (و جانشان به کلی از بخل و حسد و حرص دنیا پاک است) و هر کس را از خوی بخل و حرص دنیا نگاه دارند آنان به حقیقت رستگاران عالمند.

حق اخوت در نفس انسان

یاری دادن به برادران و خواهران در همه ی زمینه ها با تمام وجود، چه اینکه آنها اعلام نیاز کنند و چه نکنند.

حق اخوت در زبان انسان

نگهداری زبان از غیبت، تمسخر، افشای اسرار و … و یاد نمودن او با اموری که دوست دارد. و در حالت خلوت، نسبت به اصلاح عیب‌هایش اقدام کنیم.

حق اخوت در قلب انسان

۱. چشم‌پوشی از خطاها و عفو نمودن برادران و خواهران

۲. وفاداری در زمینه‌ی اجرای پیمان‌های مختلف میان برادران و خواهران

۳. ابراز خوشحالی نسبت به کسب منافع خواهران و برادران و غمگین شدن از دچار شدن آنها به مضرات

۴. عدم تحمیل تکالیف سنگین بر برادران و خواهران

۵. یاری دادن به برادران و خواهران در هنگام نیاز آنها

موارد مذکور بر اساس فرمایشات رسول گرامی اسلام (ص) بیان شده است. که به عنوان نمونه به تعدادی از آنها (در حد آدرس دهی و ترجمه‌ای خلاصه) اشاره می‌کنیم:

۱. حدیث شماره ۱۵۶۷ – ریاض الصالحین (منع حسد و قطع سخن بیش از سه روز در میان خواهران و برادران).

۲. حدیث شماره ۱۵۶۸ – ریاض الصالحین (منع دشمنی در میان برادران و خواهران).

۳. حدیث شماره ۱۵۷۰ – ریاض الصالحین (منع بدگمانی، ظلم، توهین و ترک یاری برادران و خواهران).

۴. حدیث شماره ۱۵۷۴ – ریاض الصالحین (منع خوار نمودن برادران و خواهران).

۵. حدیث شماره ۱۵۷۷ – ریاض الصالحین (منع شاد شدن در هنگام مصائب برادران و خواهران).

۶. حدیث شماره ۱۵۹۶ – ریاض الصالحین (ترک معاشرت با خواهران و برادران دینی در حد یک سال مانند ریختن خون آنهاست).

۷. ای مردم، خداوند شما واحد و پدر شما نیز یکی است. عرب برعجم و سفید بر سیاه برتری ندارد. مگر با تقوا. پدر شما آدم است و او از گل خلق شده و برترین شما باتقواترین شماست.

۸. برادران و خواهران ایمانی برای همدیگر مانند ساختمان هستند. که بعضی از آن بعضی دیگر را محکم می‌کند.

کیفیت اخوت در اوایل دعوت اسلامی در مکه

۱. داشتن باور مشترک میان خواهران و برادران

۲. مهرورزی مشروع نسبت به خواهران برادران

۳. یاری دادن به فقرا از جانب ثروتمندان(آزادسازی بردگان، یاری دادن به مسلمانان در شعب ابی طالب)

۴. پشتیبانی اقویا از ضعیفان (قانون جوار و پناه دادن)

۵. ایثار و فداکاری برای خواهران و برادران (خوابیدن حضرت علی در جای پیامبر در هنگام هجرت ایشان)

کیفیت اخوت در دوران مدینه

۱. ایثار انصار نسبت به مهاجرین

وَالَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَهً مِمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ ۚ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ [سوره الحشر: آیه ۹]

و هم آن جماعت انصار که پیش از (هجرت) مهاجرین (در مکّه به رسول ایمان آوردند و) مدینه را خانه ایمان گردانیدند و مهاجرین را که به سوی آنها آمدند دوست می‌دارند و در دل خود هیچ حاجتی (و حسد و بخلی) نسبت به آنچه (از غنائم بنی نضیر) که به آنها داده شد نمی‌یابند و هر چند به چیزی نیازمند باشند باز مهاجران را بر خویش مقدم می‌دارند (و جانشان به کلی از بخل و حسد و حرص دنیا پاک است) و هر کس را از خوی بخل و حرص دنیا نگاه دارند آنان به حقیقت رستگاران عالمند.

۲. بستن پیمان اخوت در میان مهاجرین و انصار

۳. تألیف قلوب در میان اقویا و ضعفا

۴. محو تعصبات قومی

۵. آموزش امت اسلامی در زمینه ی توسعه‌ی اخوت و متعلقاتش

وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ ۚ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مَا أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَٰکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ ۚ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ [سوره الأنفال: آیه ۶۳]

و الفت داد دلهای مؤمنان را، دلهایی که اگر تو با تمام ثروت روی زمین می‌خواستی میان آنها الفت دهی نتوانستی، لیکن خدا تألیف قلوب آنها کرد که او مقتدر و داناست.

 موانع اجرای اخوت در زندگی بشر

۱. انسان در هنگام اجرای لوازم اخوت، چنین گمان می‌کند که خدمت‌گذاری به خواهران و برادران، موجب فقر و عقب ماندگیش از رشد مالی و کمال می‌شود.

۲. انسان در هنگام تحقق متعلقات اخوت، چنین می‌پندارد که تأمین نیازهای برادران و خواهران، به اندازه‌ی رسیدگی به امور شخصی سودمند نیست.

چاره‌ی دفع موانع فوق در راستای تحقق اخوت و متعلقاتش

۱. نتیجه‌ی خدمت‌گذاری به خواهران برادران، به خود ما برمی‌گردد (اشاره به فواید اخوت).

۲. داشتن ایمان به قضا و قدر : بر اساس قرآن، مقدرات زندگی انسان اعم از رزق، عمر، خوشی‌ها و مصائب، قبلاً از جانب خداوند، مقدر شده است. و انسان در این میان تنها قادر بر به بکارگیری اسباب بوده و نتایج آنها در اختیار خداوند است. که قبلاً آنها را مقدر نموده و تغییر ناپذیراند. و انجام بندگی و عدم آن تأثیری در میزان و مقدار آنها ندارد.

مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا ۚ إِنَّ ذَٰلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ ⭐️ لکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ ۗ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ [سوره الحدید: آیات ۲۲ و ۲۳]

هر رنج و مصیبتی که در زمین (از قحطی و آفت و فقر و ستم) یا در نفس خویش (چون ترس و غم و درد و الم) به شما رسد همه در کتاب (لوح محفوظ ما) پیش از آنکه همه را (در دنیا) ایجاد کنیم ثبت است و البته این کار بر خدا آسان است. ⭐️ (این تقدیر حق را بدانید) تا هرگز بر آنچه از دست شما رود دلتنگ نشوید و به آنچه به شما می‌دهد مغرور و دلشاد نگردید، و خدا دوستدار هیچ متکبر خودستایی نیست.

بنابراین اخوت، نعمت بزرگی است که تنها به شایستگان می‌رسد. پس هرگز به صلاح ما نیست که از اجرای آن و متعلقاتش خودداری نماییم. زیرا در این صورت از فوائد اخوت محروم شده و دچار بدبختی مادی و معنوی در دو جهان خواهیم شد. و این البته خسارت سنگین‌ و غیر قابل جبرانی است.

نتیجه‌ی نهایی بحث اخوت

۱. بر اساس مطالب مذکور، این امر مشخص گردید که حالتی از موارد احکام خمسه (واجب – حرام – مکروه – مستحب – مباح)، در مورد اخوت، واجب است. با این وصف در میان مسلمانان، چنین فهمی از این قضیه وجود ندارد. بلکه آن را به صورت امری مستحب تلقی نموده و خود را ملزم به اجرای اخوت و متعلقاتش نمی‌دانند. در حالی که این امر بر همگان واضح است، که تأمین نیازهای اساسی انسان‌ها، امری واجب بوده و نمی‌توان آن را به صورت امری مستحب تلقی نمود. زیرا در این صورت، فقر، فساد و خونریزی در میان افراد بشر شایع می‌شود. و البته هرگز خداوند، نسبت به وجود چنین امر ویرانگری بی‌تفاوت نخواهد بود. و مسلمانان نیز تا زمانی که قضیه‌ی اخوت را به عنوان امری واجب تلقی نکنند، نسبت به رفع نقایص مذکور اقدام نخواهند نمود. در حالی که جنبه‌ی واجب اخوت، در میان مسلمانان تقریباً فراموش شده است. لذا بایستی در راستای احیای این امر تحول ساز، روشنگری نمود و مؤمنین را از این خواب ویران‌گر بیدار نمود.

رسالت اساسی دین خدا برای بشر

رسالت اصلی دین خدا برای بشر، تقدیم پروژه‌ی اخوت و متعلقات آن است. پس هرگاه از ما سوال شود که هدیه‌ی شما به افراد بشر چیست؟ در پاسخ بدان خواهیم گفت‌: اجرای اخوت و متعلقاتش؛ که این امر، نیازمند حضور همه‌ی افراد بشر به صورت برادروار است. به عبارت دیگر همه‌ی دین خدا کانالی برای اجرای پروژه‌ی اخوت است. که از طریق آن همه‌ی نیازهای مادی و معنوی بشر تأمین خواهد شد. از طرف دیگر با تطبیق پروژه‌ی اخوت، سعادت اخروی را نیز کسب خواهیم نمود. در غیر این صورت نه در دنیا سعادت‌مند خواهیم شد و نه در آخرت به رستگاری می‌رسیم.

عوامل تحریک کننده‌ی تطبیق اخوت

الف) محبت و مهرورزی نسبت به همه‌ی انسان‌ها اعم از خودی و غیر خودی (به استثنای مستکبرین، فاسدین و کافرین حربی) بدون چشم‌داشت و عوض.

وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ [سوره الأنبیاء: آیه ۱۰۷]

و (ای رسول) ما تو را نفرستادیم مگر آنکه رحمت برای اهل عالم باشی.

ب) احترام گذاشتن به انسان‌ها اعم از خودی و غیر خودی بدون چشم‌داشت.

۞ وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا [سوره الأسراء: آیه ۷۰]

و محققا ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را (بر مرکب) در برّ و بحر سوار کردیم و از هر غذای لذیذ و پاکیزه آنها را روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از مخلوقات خود برتری و فضیلت کامل بخشیدیم.

پ) خدمت‌گذاری نسبت به انسان‌ها اعم از خودی و غیر خودی بدون چشم‌داشت.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْیَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا ۚ وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا ۚ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا ۘ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ [سوره المائده: آیه ۲]

ای اهل ایمان، حرمت شعائر خدا (مناسک حج) و ماه حرام را نگه دارید و متعرض هَدْی و قلائد (قربانیان حاجیان چه علامت‌دار و چه بدون علامت) نشوید و تعرض زائران خانه محترم کعبه را که در طلب فضل خدا و خشنودی او آمده‌اند حلال نشمارید، و چون از احرام بیرون شدید (می‌توانید) صید کنید. و عداوت گروهی که از مسجد الحرام منعتان کردند شما را بر ظلم و بی‌عدالتی وادار نکند، و باید با یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید نه بر گناه و ستمکاری. و از خدا بترسید که عقاب خدا سخت است.

ت) عفو و بخشش خطای انسان‌ها اعم از خودی و غیر خودی بدون چشم‌داشت.

فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ [سوره آل‌عمران: آیه ۱۵۹]

به مرحمت خدا بود که با خلق مهربان گشتی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از گِرد تو متفرق می‌شدند، پس از (بدیِ) آنان درگذر و برای آنها طلب آمرزش کن و (برای دلجویی آنها) در کارِ (جنگ) با آنها مشورت نما، لیکن آنچه تصمیم گرفتی با توکل به خدا انجام ده، که خدا آنان را که بر او اعتماد کنند دوست دارد.

علت اصلی نابسامانی‌های زندگی بشر

هر گاه مسلمانان همانند پیامبر و صحابه قضیه‌ی اخوت و متعلقاتش را به عنوان واجب، تلقی و عملاً آن را در همه‌ی شئونات مادی و معنوی بشر اجرا می‌نمودند، نه وضعیت مسلمانان این چنین نابسامان می‌بود و نه تلقی غیر مسلمانان از دین، این‌گونه ناقص می‌بود.

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَهٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ [سوره آل‌عمران: آیه ۱۰۳]

و همگی به رشته (دین) خدا چنگ زده و به راههای متفرّق نروید، و به یاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دلهای شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف و نعمت خدا همه برادر دینی یکدیگر شدید، و در پرتگاه آتش بودید، خدا شما را نجات داد. بدین گونه خدا آیاتش را برای (راهنمایی) شما بیان می‌کند، باشد که هدایت شوید.

پس هرگز نمی‌توان با تبلیغ زبانی صرف، دین کامل و توانمند خدا را به صورت شایسته به انسان‌ها معرفی نمود. بلکه بعد از تبلیغ زبانی، تنها از طریق اجرای پروژه‌ی اخوت و متعلقاتش می‌توان چهره‌ی بشر دوستانه و سعادت‌بخش دین را نشان داد.

نکته‌ی نهایی مربوط به اخوت این است که محتوای حقیقی اخوت، عبارت است از تأمین منافع مادی و معنوی بشر و دفع موانع مادی و معنوی از آنهاست. و آن یعنی اینکه بایستی همه‌ی زندگی ما در این راستا (اجرای اخوت و متعلقاتش) قرار بگیرد. در غیر این صورت بهره‌ای از مسلمانی نبرده‌ایم. و این البته هشداری بسیار جدی است که بایستی به شدت از آن حذر نمود.