رمز و راز پایداری اخوان المسلمین-۹
رمز و راز پایداری اخوان المسلمین
استاد سیدهادی خسروشاهی
پیروزی جمعیت اخوان المسلمین مصر در انتخابات سال ۲۰۰۵م آن کشور را باید در حقیقت جشن هفتاد و هشتمین سال پایداری و استمرار این حرکت اسلامی در صحنه سیاسی جامعه مصر به حساب آورد. وضعیت و تحولات مصر و جهان عرب و مسلمان در اواخر دهه بیست میلادی بر ضرورت پدید آمدن یک جنبش نوین اسلامی تأکید داشت و شیخ حسن البنا این جنبش را به وجود آورد و آن را جنش بیداری و نجات نامید.شیخ حسن البنا زمانی سازمان خود را تأسیس نمود که مصر تحت سلطه ظالمانه و استعماری انگلیس و حاکمیت درباری وابسته به آن به سر می برد. البته تأسیس جمعیت اخوان المسلمین در اوایل دهه سی قرن بیستم ـ ۱۹۲۸م ـ یک حادثه و واقعه استثنائی و خلاف طبیعت و وضعیت جامعه مصر نبود، بلکه به قول طارق البشری یک نوع استمرار تاریخی بوده است و این برخاسته از یک نهضت اسلامی عام که از قرن نوزدهم آغاز گشته بود، بشمار می آید. نبرد اخوان علیه غرب زدگی در حقیقت بخشی از برخورد تمدنی با فرهنگ تحمیلی استعماری و مرحله ای از مبارزه علیه استعمار انگلیس بوده است. البشری در کتاب خود می گوید: مبارزه های اخوان المسلمین علیه فرهنگ استعماری هدفمند بوده و تلاشی برای استقلال و آزادی مصر بوده است. و اکنون ما پس از سال های زیاد و طولانی، حجم زیان ها و ویرانگری های تهاجم و شبیخون فرهنگ استعماری را بر هویت و روح فرهنگ مان، درک می کنیم.جریان اسلامی و فرهنگ آن، از دوره فتح اسلامی تا حمله استعمارگران فرانسوی و انگلیسی، بر جامعه مصری و جهان اسلام به طور عام چیره و حاکم بود، ولی همزمان با تسلط استعمار هسته های اولیه اندیشه ملی گرایی در مصر و جهان اسلام پدید آمد و پس از اندک زمانی، این اندیشه و جریان وابسته به آن رقیب و گاهی دشمن جریان اسلامی گردید.در باره علل پدید آمدن حرکت اخوان المسلمین و تاریخچه آغازین تأسیس آن، دو جریان فکری اسلامی و لیبرال ـ سکولار، دچار اشتباه شده اند:جریان فکری لیبرال غربگرا، تأسیس و پیدایش این جماعت را بازتاب و عکس العمل جامعه اسلامی مصری در قبال جریان و موج ویرانگر غرب گرایی و چیرگی جریان غرب زدگی می داند. و اشتباه جریان اسلامی این است که یک هاله قدسی و اعجاز پیرامون تولد و تداوم این جنبش اسلامی (اخوان المسلمین) مطرح می کند. در حالی که شکوه و عظمت اندیشه اخوانی در استمراریت جریان اندیشه اسلامی، در تجددگرا بودن آن است و این استمراریت و تداوم در حقیقت دگرگونی و حرکت یک امت زنده برای مقابله با سلطه بیگانه و عوامل آن و همچنین جمود و بستن باب اجتهاد، است. اصولاً می توان گفت که حرکت اخوان المسلمین در حقیقت خلاصه و چکیده جریان های اسلامی پیشین بوده است که عبارت بودند از:الف: جریان پان اسلامیسم و احیاء خلافت اسلامی.ب: جریان حزب ملی مصر به رهبری فکری مصطفی کامل و محمد فرید و عبدالعزیز جاویش.ج: جریان تجددگرا به رهبری جمال الدین حسینی (اسدآبادی) و شاگردانش همچون محمد عبده، رشید رضا و برخی از شیوخ روشنفکر الازهر.دکتر محمد عماره استاد و محقق جریانات فکری و اندیشه ای مصر و جهان اسلام، درباره نهضت اخوان المسلمین به رهبری حسن البنا می گوید: این نهضت در حقیقت امتداد نهضت احیای اسلامی معاصر وحلقه ای از جنبش پان اسلامیسم بوده و پرچمدار آن سیدجمال الدین اسدآبادی و شاگردانی همچون محمد عبده و رشید رضا- بودند که در مکتب سید پرورش یافته و جنبش اسلامی را همچون امانتی تحویل حسن البنا دادند. خود حسن البنا در کتاب خاطرات خود حرکت اخوان را در استمرار راه جمال الدین و عبده می نامد.حسن البنا زمانی سازمان اخوان المسلمین را تأسیس کرد که جریان اصلاح طلب اسلامی دچار ضعف شده بود و از همین جا، شیخ حسن البنا عوامل و علل ضعف جنبش را موشکافانه بررسی کرد و شیوه سیدجمال الدین حسینی اسدآبادی در کار سیاسی و شیوه محمد عبده را در کار پرورشی و تربیتی به کار بست. طارق البشری در کتاب دیگر خود می گوید که اخوانی ها در تحرک سیاسی و فرهنگی خود در تکاپوی استمراریت جریان اصلاح طلبی پیشین اسلامی بودند. دهکمچیان در کتابش بنیادگرائی اسلامی نظر البشری را تأیید می کند و می گوید: حسن البنا با تأسیس جمعیت اخوان المسلمین جانشین جریآن های پیشین و جنبش میانه رو رشید رضا، گشت.حسن البنا ساختار فکری و اصول سازماندهی و شیوه تاکتیک های حرکت اخوان المسلمین را به طور ماهرانه و براساس خواسته های اسلامی جامعه مصری و مقتضیات زمانه و محیط منطقه ای و بین المللی بنیان نهاد. طارق البشری در این زمینه می گوید: سید جمال الدین حسینی اصول اندیشه اسلام مجاهد را پایه گذاری کرد و محمد عبده مسیر را ادامه داد و اندیشه نوگرایی و تجدد در فقه و تفسیر را تحکیم بخشید و شیخ محمد رشید رضا میان تجدد گرایی، سلفی گری و تعاطی و تعامل با سیاست های ملی پیوند برقرار کرد و به دنبال آن ها، حسن البنا با تأسیس اخوان المسلمین، شمولیت اسلام و ارتباط ناگسسته میان عقیده _شریعت و سیاست و پیوند میان اندیشه و سازماندهی جنبشی را به طور عملی، هویدا ساخت و نبوغ و مهارت عقلی و عملی خود را با پیوند زدن میان اندیشه های جامعه الازهر و عرفان صوفی و اقدامات ملی حزب ملی مصر، به اثبات رساند.یکی از پرسش های اصولی درباره اخوان المسلمین این است که عوامل و علل تداوم و استمرار حضور این حرکت، علی رغم اقدامات افرادی مانند: ملک فاروق، جمال عبدالناصر و انور السادات و حکومت های کشورهای جهان اسلام و عرب، کدامندیاین مقاله تلاش دارد به این پرسش پاسخی کوتاه و مناسبی بدهد.با بررسی مراحل تاریخی و روند رشد و نمو این تشکیلات، به نظر می رسد رمز و راز استمرار و علل بقا و تداوم این حرکت در عوامل و مسایل زیر نهفته است:۱ – اصول و پایه های ایدئولوژیکی اخواناخوانی ها اساس و بستر عقیدتی تشکیلات خود را از اصول و مبانی دین اسلام اخذ کرده اند. به اعتقاد آن ها فرد، خانواده و جامعه اسلامی می بایستی در رفتار و تعامل و زندگی کردن در راستای رضایت خداوند و پرهیز از ناخشنودی پروردگار حرکت کنند و نقش انسان باید همیشه در کسب کرامت و تعالی، در حرکت باشد. انسان مسلمان باید به رستاخیز و حساب و کیفر اخروی اعتقاد داشته باشد. تربیت نسل جدید بر اساس مبانی اسلامی، بیمه کننده امروز و فردای امت اسلامی است.از دیدگاه اخوان المسلمین تشکیل و تکوین خانواده صالح به تشکیل یک جامعه اسلامی سالم کمک می کند. به نظر اخوانی ها، امت اسلامی باید بر اساس مشترکات دینی متحد گردد، چرا که امت منبع قدرت است و اساس و هدف حکومت، باید بر عدل و حیات طیبه استوار باشد و نظام شورایی فضای دیکتاتوری و استبداد را از بین می برد.جامعه اسلامی در بعد اقتصادی از نظر اصول اعتقادی اخوان المسلمین، باید بر اساس فقه و شریعت اسلامی حرکت کند و در این راستا مبانی اقتصاد اسلامی از دید اخوانی ها چنین است:الف- روند اقتصادی نباید در اختیار و انحصار طبقه اغنیا باشد.ب- باید با رباخواری ملی یا دولتی- مبارزه کرد.ج- احتکار و گردآمدن ثروت در دست طبقه ای خاص ممنوع گردد.د- باید به اصل مالکیت که در خدمت جامعه و پایبند به شرع خداوند باشد، احترام گذاشت.از لحاظ جهان بینی سازمان اخوان المسلمین در گرو تعصبات مذهبی مذاهب اسلامی قرار نگرفته و میان فرق و مذاهب اسلامی رویکرد وحدت خواهی میان امت اسلامی را پیشه کرده است. اخوانی ها نقش مهمی در روند تقریب بین مذاهب – میان اهل سنت و پیروان مذهب اهل بیت- داشته اند و پیروان این گروه در تلاش هستند از افق های تنگ تعصب مذهبی رها و غیرت اسلامی را در وجدان و اخلاق خود ریشه دار نمایند. این گروه تاکنون توانسته است خود را از تکفیر و یا تفسیق دیگران دور نگه دارد.۲ – شیوه ها و راهکارهای گروهاخوانی ها بر این باور هستند که شیوه ها و راهکارهای تشکیلات آن ها با طبیعت اصول و مرامنامه شان منسجم و هماهنگ است و اهداف خود را در تجدید و احیای اسلام و تحقق اهداف عالیه آن در کلیه سطوح می دانند. این شیوه از دید آن ها باید با مقتضیات زمانه و نیازهای جامعه انسجام و هماهنگی داشته باشد. حفظ اصالت و هویت و فرهنگ اسلامی بستر تبلیغات این گروه است. از دید اخوانی ها آموزش و تربیت اسلامی فرد مسلمان، گام اول تکوین خانواده و جامعه اسلامی است، لذا تربیت افراد، اساس و زیرساختار فعالیت است. در این چارچوب اخوانی ها براین باور هستند که شیوه های تشکیلاتی باید بر اساس درک صحیح از جامعه و فرد باشد و به کلیه نیازهای او پاسخ دهد و کلیه درهای فتنه و تشکیک را ببندد.۳ – خصوصیات دعوت اسلامی اخوانی ها خصوصیات و شاخص های بارز دعوت خود را چنین بیان می کنند:الف دعوت سلفی: آن ها بازگشت به سرچشمه اسلام و پیروی از کتاب خدا و سنت رسول خدا دعوت می کنند.ب- طریقت سنی: پیروان خود را به پیروی از سنت محمدی(ص) دعوت می کنند.ج- حقیقت تصوف: اساس عمل انسان باید بر اساس خیرخواهی وطهارت باطن و صفای دل و عشق به خداوند و مواظبت و تداوم بر فعل خیر و پرهیز از منکر باشد.هـ ـ انجمن سیاسی: آن ها خواهان اصلاح حکومت در داخل کشورهای اسلامی و همچنین خواهان تربیت امت اسلامی در راستای حفظ کرامت، عزت، وحدت و هویت اسلامی آن هستند.و- باشگاه ورزشی: اخوانی ها اعضا و پیروان خود را به حفظ توانائی جسمی و ورزیدگی بدنی خود سفارش می کنند. به اعتقاد آن ها مؤمن قوی بهتر است از مؤمن ضعیف.ز- انجمن علمی و فرهنگی: به اعتقاد آن ها اسلام انسان را به آموختن علوم سفارش نموده و باید انسان مسلمان از لحاظ فرهنگی و علمی در سطح بالایی قرار گرفته و افتخاری برای امت اسلامی باشد.ح- اندیشه اجتماعی: اخوانی ها به قضایا و مشکلات جامعه و مردم اهتمام زیادی می ورزند و پیروان خود را به فعالیت اجتماعی و همکاری با مردم هدایت کرده و سوق می دهند.۴ – برخی از شاخص های تشکیلاتیاخوانی ها طی ۷۸ سال گذشته توانسته اند با بسیاری از آفت های حزبی و تشکیلاتی مبارزه کرده و سازمان و خود را از تبعات و زیان های آن برهانند. از جمله شاخص های سازمانی اخوانی ها عبارتند از:الف: پرهیز از موارد اختلاف فرقه ای و فقهی و احترام به فرهنگ اختلاف نظر سالم نهادینه و مبارزه با تعصب و جمود فکری.ب: افراد خود را از خودنمایی حزبی و تکبر و نخوت تشکیلاتی، با آموزش های ممتد بر حذر میدارد.ج: اخوانی ها همواره سعی داشته اند با آفت های تحزب و تعصب سازمانی مبارزه کنند.د: تقویت روحیه کار گروهی وداشتن اخلاق اسلامی به ویژه ایثار، صبر و مقاومت.هـ: تلاش برای جذب جوانان و انتقال وظایف و مسئولیت ها به آن ها.و: تعمیم شیوه مرحله ای و گام به گام در کلیه ساختارهای تشکیلات. اخوانی ها به شیوه مرحله ای در کلیه دوران های تاریخی این سازمان، اعتقاد راسخ داشته و معتقدند هر اقدامی باید از مراحل: تعریف، تکوین و اجرا بگذرد.۵ – اهداف اخوانی هااخوانی ها اهداف تشکیلات خود را در نکات زیر خلاصه می کنند:الف: تکوین انسان مسلمان که از لحاظ جسمانی قوی و از لحاظ اخلاقی متین و از لحاظ فکری روشنفکر و از لحاظ مهارت و عمل، سازنده باشد. ب: ساختن خانواده مسلمان که بستر ساز محیط تولید انسان مسلمان از جهات عقیدتی، تربیتی و فرهنگی حسن تربیت اولاد است.ج: ساختن جامعه اسلامی: اخوانی ها بر این باور هستند که پس از مرحله تشکیل و تکوین خانواده مسلمان ، مرحله بعدی ساختن جامعه اسلامی و پس از آن تکوین امت اسلامی است.د: برپایی حکومت اسلامی: حسن البنا بنیان گذار اخوان المسلمین در این خصوص می گوید: اخوان المسلمین طالب حکومت برای خودشان نیستند، بلکه مردم مسلمان و جامعه و کشور اسلامی می بایستی با حکومت اسلامی اداره شود. حتی اگر حکومت در دست اخوان نباشد.هـ: پس از تشکیل حکومت اسلامی، از دیدگاه اخوانی ها باید دولت اسلامی را تشکیل داد که حکومت ها و کشورهای اسلامی را به وحدت دعوت می کند و آن ها را از تفرقه نجات می دهد.و: پس از تشکیل دولت اسلامی بستر پایه گذاری دولت واحد اسلامی که امت اسلامی را رهبری می کند، فراهم می آید.۶ – اهتمام به قضایای جهان اسلام به ویژه فلسطیناخوان المسلمین از بدو تأسیس به مسائل و مشکلات جهان اسلام به ویژه قضیه فلسطین اهتمام ویژه ای ورزیده است. با آغاز اولین جنگ اعراب و نیروهای صهیونیستی در سال ۱۹۴۸، شیخ حسن البنا و رهبران اخوان المسلمین در سراسر جهان عرب به اعزام نیروهای رزمنده و مجاهد به منطقه و بسیج نیروهای مردمی و جمع آوری کمک های لازم برای آن ها پرداختند. آگاهان به قضایای فلسطین و مورخان تاریخ معاصر جهان عرب به خدمات گروه های اخوان المسلمین به قضیه فلسطین اذعان داشتند و هم اکنون نیز اخوانی ها در جبهه حامیان فلسطین قرار دارند و حماس که از شعبات اخوان المسلمین در فلسطین اشغالی است مقاومت فلسطینی ها را علیه رژیم صهیونیستی هدایت و رهبری می کند.
۷ – حضور فعال در مباحث فکری جهان عرب و اسلاماخوانی ها طی هشت دهه گذشته با حضور چشمگیر خود در عرصه های مذهبی- فکری و فرهنگی جهان اسلام، بسترساز یک جریان فکری و فرهنگی اسلامی با شاخص های ویژه بودند. در زیر چتر حمایتی تشکیلات و مکتب اخوانی ها استوانه های فکری و شخصیت های فرهنگی برجسته ای در مصر تربیت شدند همچون شهید عبدالقادر عوده که جایگاه ممتازی در حقوق و آثارقضایی معاصر اسلام دارد. شیخ محمد غزالی با تألیف ده ها کتاب به اندیشه اسلام معاصر خدماتی فراموش نشدنی کرد. شهید سید قطب خود جریان ساز یک نوع جهان بینی و اندیشه اسلامی بود.اخوانی ها به شهادت مورخان و آگاهان به مسائل جهان اسلام، نقش مهمی در توسعه مطبوعات اسلامی و رشد و تعالی آن داشتند و بستر ساز تکوین ادبیات و هنر اسلامی معاصر در جهان عرب بوده اند. در عرصه مقابله با جریانات الحادی، غرب گرایی و غرب زدگی در جهان عرب و اسلام، اخوانی ها سهم بسزایی داشتند. اخوانی ها در جهان عرب با افکار و اندیشه های کمونیسم بین الملل و جریانات بعثی و ناصریستی و جریانات لائیکی و سکولار به خوبی و پیگیرانه مبارزه و مقاومت کردند. و در این راستا مدافعان خوبی برای جریانات اسلامی و فرهنگ آن بودند. در دفاع از هویت فرهنگی جهان اسلام و عرب تلاش های وسیعی داشتند و در تقابل با شبیخون های فرهنگی غرب حضور فعال و چشمگیری از خود نشان دادند.۸ – تلاش برای وحدت و انسجام امت اسلامیوحدت امت اسلامی و تشکیل دولت واحد اسلامی از اهداف راهبردی اخوانی ها است. به همین دلیل آن ها طی هشت دهه گذشته، مبلغان خوبی در راستای وحدت جهان اسلام بوده و برای جلوگیری از تفرقه و تشتت امت اسلامی، گام های مثبتی برداشته اند. دفاع از حقوق مسلمانان و از قضایای حقه آن ها، بخشی از تلاش اخوان در زمینه انسجام و وحدت جهان اسلام بوده است. اخوانی ها در تبلیغات خود حفظ هویت اسلام و ترویج فرهنگ اسلامی را مدنظر قرار داده و هویت اسلام را مافوق قومیت عربی دانسته اند. آن ها با جریانات تعصب گرای جاهلی عربی، مقابله مستمری داشته و در این راه قربانی نیز دادند. آن ها تعصب قومیت ناصر و بعثی ها را تعصب جاهلی می دانستند. در این راستا با جریانات ملی گرایی عرب برخوردهای آشکاری داشتند.۹ – مبارزه علیه استعمار و فعالیت های استقلال طلبانهاخوانی ها با میهن پرستی نوع افراط وشو و نیستی مخالف بوده و میهن پرستی بر اساس موازین اسلامی و در پرتو سنت محمدی(ص) را ترویج کرده است و برای حفظ سرزمین های اسلامی، در جبهه های مبارزه با استعمار حضور داشته است. اخوانی ها نقشی مؤثر و حضوری چشمگیر در نهضت ها و جنبش های استقلال طلب کشورهای غرب عرب و کشورهای دیگر عرب داشته است. در کلیه نبردهای ملی علیه استعمار انگلیس در مصر حضور داشتند. در عملیات فدایی منطقه کانال سوئز علیه حضور نیروهای اشغالگر انگلیسی، مجاهدین اخوان نقش مؤثری ایفا نمودند.۱۰ – حضور چشمگیر در صحنه سیاسی مصریکی از شاخص های مهم جماعت اخوان المسلمین مصر و دیگر کشورهای عربی، حضور چشمگیر و مشارکت گوناگون و تعاطی و تعامل آن ها با قضایا و مسایل جاری کشورها بوده است. به طور مثال در سال های اخیر قضیه اصلاح سیاسی و برقراری دموکراسی در جهان عرب مطرح شد. اخوانی ها با بهره برداری از اندیشمندان و متفکرین خود، طرح های اصلاح سیاسی خود را تهیه و تدوین و مطرح نمودند و علی رغم فشارهای رژیم های عربی علیه جریانات اخوان المسلمین و اعمال انواع شیوه های حذف و سرکوب حرکت اخوان، این حرکت سیاسی اسلامی هرگز خود را از جامعه و جریانات آن دور نساخته و موانع مشارکت و حضورش را در عرصه های مختلف جامعه یکی پس از دیگر از مسیر راه خود برداشته است. رهبران و اعضاء مکتب الارشاد (کمیته مرکزی) اخوان المسلمین مصر ۲۰ سال زندان، شکنجه، سرکوب و ممنوعیت را تحمل کردند و در دوران حاکمیت سادات و مبارک با تلاش شبانه روزی و طاقت فرسا توانستند در زمینه ها و عرصه های مختلف جامعه حضور خود را تثبیت و اثبات کنند علی رغم قوانین و مقررات مستبدانه علیه این سازمان، همواره در انتخابات صنفی، محلی و ملی پیروزمندانه از معرکه خارج شدند .البته در مقام ارزیابی عملکرد هشت دهه حرکت اخوان المسلمین دیدگاه ها و نظریات مختلف و متناقض وجود دارد. این سازمان توانسته است در سراسر جهان اسلام و عرب، منشأ خدماتی برای دنیای اسلام باشد و رهبری این جنبش در روند حرکت و مراحل تاریخی خود شاید بسان هر نهادی که در عرصه عمل و حرکت مرتکب اشتباه می شود، دچار اشتباه شده باشند ولی اگر خدمات و اشتباهات این گروه در ترازوی ارزیابی قرار گیرد، با دیدی منصفانه، خدمات این جریان به قضایای جهان اسلام و مقابله با دشمنان و توطئه های آن ها را نمی توان فراموش کرد.حرکت اخوان علی رغم تبلیغات رسانه های محلی و بین المللی مبنی بر وجود حرکت های انشعابی و جدایی و اختلاف میان کادر رهبری، با پیروزی های اخیر در مصر در انتخابات ۲۰۰۵ و حماس فلسطین در انتخابات ۲۰۰۶ ثابت نمود که این جنبش همچنان از انسجام تشکیلاتی و ساختاری، و رهبری توانمند برخوردار است.به طور خلاصه می توان گفت که رمز و راز پایداری و استمرار و توسعه حرکت اخوان در جهان، علی رغم سرکوب ها و علی رغم مرور ۸۰ سال، هماهنگی بین اندیشه و عملکرد است و همین امر، در جذب و جلت توده های مردم نقش اساسی دارد و رهبری اخوان در عمل نشان داده است که برخلاف رهبران احزاب دیگر، چه در مصر و یا کشورهای دیگر، به دنبال منافع شخصی و مادی نیستند، بلکه هدف آن ها خدمت به مردم و نشر اندیشه دینی و ایجاد جامعه سالم اسلامی است.
——————————
منبع : همشهری ۹۰
