حکمت و دست آوردهای اعتکاف

حکمت و دست آوردهای اعتکاف

گزینش: عبدالرحمن عزام

نکات کلیدی: اعتکاف، خلوت، اخلاص، مسجد، توبه، عبادت، فلاح و رستگاری.

سرآغاز: دین اسلام برنامه ای برای زندگی است؛ برنامه ای دقیق که رهروان راه سعادت را به سوی کمال سوق می دهد. سنت خداوند متعال بر این است که مردانی پاک و راستین برای ابلاغ آن بر انگیزد. برهمین اساس در دوره های مختلف تاریخ برای مجموعه های بشری پیامبرانی مبعوث گردیدند، تا آن ها را به خوبی ها و مکارم اخلاقی فراخوانده و از ناشایستگی ها باز دارند؛ به سلسله‏ی دیگر پیامبران الهی حضرت محمد^{صلی الله علیه وسلم} به عنوان آخرین سفیر خداوند فرستاده شد، تا دست بشر غرق در جهالت و خرافات را گرفته و از دریای ظلمت و تاریکی نجات دهد. او کسی بود که برای فروریختن دیوار جهل و نادانی از هیچ تلاشی دریغ نکرد و سختی ها را به جان ودل خرید . آن بزرگوار پیوسته مردمان را از عاقبت سخت و دردناک گناه و معصیت می ترسانید و به رحمت لایزال خداوند امیدوار می ساخت. و برای استمرار این خطه‏ی مقدس دو اصل از خود به یادگار گذاشت که برای همیشه بهترین دست آویز برای نجات است؛ قرآن؛ کتاب خدا و سنت و عمل کرد پیامبر. فلهذا یگانه راه رسیدن به خوبی های دنیا و آخرت در دنبال کردن راه و روش پیامبر^{صلی الله علیه وسلم} نهفته است .

آنچه در این مقال برآنیم یکی از اعمال محبوب و مورد توجه‏ی پیامبر ^{صلی الله علیه وسلم} است که همیشه به انجام دادن آن مبادرت می ورزیدند؛ و آن عبارت از سنت اعتکاف است.

حکمت اعتکاف: هدف مشروعیت اعتکاف تسلیم نفس به عبادت است که جهت تقرب و نزدیکی به خداوند متعال و دور کردن دل مشغولی های دنیوی از انسان و فراگرفتن درس های درست زندگی معنوی انجام می شود. هدف دیگری که مورد نظر است تشبیه معتکف به ملائکه در وقف شدن به عبادت است که همیشه به عبادت مشغول بوده و شب و روز به تسبیح خداوند قدوس اشتغال دارند.

اعتکاف یکی از سنت های پیامبر^{صلی الله علیه وسلم} است که دیر زمانی می شود مسلمانان آن را به باد فراموشی سپرده اند. محروم داشتن بسیاری از مسلمانان خود را از نعمت اعتکاف با وجود آن همه فضایلی که دارد سبب شده تا شخصیتی مانند امام زهری ^{رحمه الله} گلایه گونه چنین گوید: من درباره‏ی اعتکاف تعجب می کنم با این که رسول اکرم ^{صلی الله علیه وسلم} و صحابه‏ی کرام بر آن مواظبت و استمرار داشتند اما امروز در بین ما متروک قرار گرفته است.

اهمیت اعتکاف از اینجا فهمیده می شود که پیامبران بزرگواری مانند حضرت ابراهیم و اسماعیل^{علیهم السلام} مامور می گردند تا خانه‏ی خدا را برای معتکفین پاکیزه سازند: {وَعَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ}(بقره/ ۱۲۵) (و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: «خانه‏ی مرا برای طواف‌ کنندگان، معتکفان و رکوع‌ و سجده‌ کنندگان، پاک و پاکیزه کنید!»).

اینک به درس ها و نکاتی می پردازیم که از خلوتکده‏ های اعتکاف به دست می آید:

إ : اخلاص: اخلاص، یعنی هر عملی خاص برای بدست آوردن رضایت خداوند عزوجل انجام شده و در آن هیچ بهره و یا جایگاهی برای کسی دیگر در نظر گرفته نشده باشد و کاملا از ریا، نمود و نمایش بدور باشد. فرصت اعتکاف این مجال را می دهد تا انسان در خلوت و بدور از منظر مردم به عبادت پرداخته و از ترس الله متعال در نیمه های شب بر گناهان خود اشک ندامت ریزد. و این عمل او را از زمره‏ی سایه نشینان عرش الهی قرار می دهد. در حدیثی پیامبر^{صلی الله علیه وسلم} این افراد را بر شمرده و می فرمایند:{و رجل ذکرالله خالیا ففاضت عیناه} (مردی که به تنهایی باخدا به راز و نیاز بپردازد و از ترس الله اشک از چشمانش سرازیر شود) (متفق علیه) این ها عبادت گذارانی اند که در خلوت انس با پروردگار خویش به مناجات و راز و نیاز پرداخته و شیرینی عبادت و خوف و خشیتی که از درک عظمت و جلال پروردگار بدست می آید، قلب شان را به رقت آورده و مروارید اشک را بر گونه های شان سرازیر می سازد و چنین است شأن و حال یک مومن، چون حقیقت ایمان در دلش جای گیرد و نور یقین قلبش را صفا و زیور تقوا وجودش را پاکی بخشد چنان شیدای خلوت و شیفته‏ی عبادت خداوند متعال می گردد؛ و این براستی سعادتی است که ارزش دارد برای آن رشک برد واشک غبطه از دیدگان ریخت.

عـ :عشق و محبت به خداوند در انجام عبادت: خداوند با آن همه عظمت و بزرگی، بنده‏ی خود را دوست دارد و این بنده است با آن که پروردگارش به او انعام و اکرام کرده ناجوانمردانه از نعمت اوتعالی استفاده می نماید؛ اما در مقابل، معصیت او را انجام می دهد. انسان نیاز دارد که الله متعال را دوست داشته باشد و به آغوش رحمت و بخشش او روی بیاورد که از عوامل بوجود آمدن این عشق و محبت همانا خلوت و بریدن از زندگی دنیوی و مادی در یک مقطع خاص است تا با بیرون کردن محبت همه چیز و همه کس محبت الله را در قلب خود جای داده و تمرین کند.

عبادت در خلوت لذتی دارد که اگر کسی آن را درک کند هرگز خود را از آن بی نیاز نمی داند؛ همین است که ابن تیمیه ^{رحمه الله} را برآن واداشت تا درهنگام به زندان افتادن به خوشحالی خاصی به طرف زندان رفته و از میسر شدن فرصت خلوت بسی خوشحال بود.

دکترعمروخالد می گوید: دینداری یکی از علامه های محبت خداوند به بنده است؛ یعنی کسی را که خداوند دوست داشته باشد او را دیندار می گرداند. پیامبر^{صلی الله علیه وسلم} می فرماید: {إن الله یعطی الدنیا من یحب و من لایحب و لا یعطی الدین إلا لمن أحب فمن أعطاه الله فقد أحبه} (رواه احمد) (خداوند دنیا را به کسانی که دوست دارد و دوست ندارد می بخشد و دین را فقط به کسی می بخشد که دوست دارد؛ پس کسی که خداوند دین را به او عطا نموده است، او را دوست دارد).

ت : تجدید عهد و پیمان: انسان بطور فطری در زندگی خود جهت اشباع غریزه‏ی پرستش به معبود نیاز دارد. خداوند تعالی در ابتدای آفرینش انسان ها، در حالیکه به شکل ذره قرار داشتند از آن ها مبنی بر اینکه آیا من پروردگار شما نیستم؟ پیمان گرفت؛ همه در عالم ذره فرمودند: بلی تو پروردگار ماهستی! خداوند این وعده را گرفت تا انسان به اساس فطرت خود دیندار به دنیا بیاید و این ایمان را ایمان فطری می گویند؛ پیامبر^{صلی الله علیه وسلم} می فرماید:(هر انسانی براساس فطرت پاک به دنیا می آید) اما انسان به سبب غفلت در زندگی این پیمان را فراموش کرده و به گناه و معصیت روی می آورد؛ خداوند^عزوجل هر از چندگاهی با پیامی خاص، انسان ها را متوجه این عهد و پیمان می سازد تا مبادا تعهد شان را به دست فراموشی بسپارند. یکی از این تلنگرها رمضان است، اما اعتکاف مناسب ترین فرصت در رمضان است تا با پناه بردن به سنگر مسجد خود را از معرض شر و فساد نجات دهیم و دوباره با معبود حقیقی و پروردگار والا مقام خود تجدید میثاق نموده و باری دیگر به سرچشمه‏ی زلال حیات خود برگردیم؛ تا خود را از آن سیراب نماییم و به دنبال هر سراب آب نما به راه نیفتیم

ک: کناره گیری و خلوت: با این گوشه گیری انسان از همه افراد قطع ارتباط کرده و به خانه‏ی خدا پناه می آورد و همه توجه‏ی او به عبادت الله متعال منحصر می شود. و با این عمل روزه‏ی خود را از تمام آفت هایی که در بیرون آن را خدشه دار و ثواب آن را کم می کند حفظ می نماید. این نکته مورد توجه است که چرا باید اعتکاف به مسجد انجام شود؟ در جواب می توان گفت: معتکف درمسجد به تمرین و ممارست ایمان می پردازد، خشوع در نماز را آموخته و توجه‏ی صادقانه به الله تعالی را فرا می گیرد. جهت انجام این عمل درسایه‏ی مسجد به قلوب خود می نگریم ونعمت های خدا را برای خود یاد آور می شویم و تفکر می کنیم که در مقابل این همه نعمتی که قابل شمارش نیست آیا شکر خدارا بجای آوردیم؟؛ تا بر نعمت مان بیفزاید یا کفران نعمت نمودیم که آن را از ما باز دارد؛ در واقع وابسته بودن به مسجد در اسلام معیار مسلمانی انسان است؛ امام ترمذی در حدیثی به روایت ابوسعید خدری^{رضی الله عنه} می فرماید؛ پیامبراسلام فرمودند: «چون مردی را دیدید که همیشه به مسجد می رود به ایمان او شهادت دهید». در حدیثی دیگر به روایت ابوهریره^{رضی الله عنه} آمده:«مسلمان که در مسجد برای ادای نماز و ذکر می رود الله متعال مانند خانواده‏ی یک مسافر که به قدومش مسرور شده [ واز او استقبال می نمایند] خوش می شود». عطاء ^{رحمه الله} می فرماید: مثال شخص معتکف مانند نیازمندی است که بر در خانه‏ی شخصیت بزرگی نشسته است تا حاجت او برآورده نشود برنمی خیزد؛ معتکف هم در خانه‏ی الله می نشیند و تا آمرزیده نشود بلند نمی شود. انسان های ترسان از روزی که قلب ها و چشم ها دگرگون می شود همین مردان و زنان آباد کنندگان مساجد اند و همین ها اند که الله متعال ایشان را روزی که هیچ سایه ای غیر از سایه‏ی او وجود ندارد، در سایه‏ی رحمت خود قرار می دهد.

ا : انگیزه‏ی عبادت: شیاطین در این ماه به بند کشیده می شوند، انسان بیشتر به خداوند رجوع نموده و انگیزه و کشش انسان به طرف عبادت بیشتر می شود. همین است که در این ماه مبارک همه مساجد مملو از نمازگزاران اعم ازسالمندان، جوانان و نوجوانان است که با شوق و علاقه به طرف سنگرهای مبارزه با نفس و شیطان می روند؛ روزها را به روزه و شب ها را به نماز به سر می برند؛ اما زمانی که به اعتکاف می نشیند در محدوده‏ی مسجد سروکار او با افراد عابد و متدین است و این بر او تأثیر مثبت می گذارد؛ زیرا قوه‏ی الگو پذیری انسان قوی است و هرگاه عملی را ببیند و به نظر او زیبا جلوه کند تلاش می کند تا آن را خود، جامه‏ی عمل بپوشد.

ف : فلاح و رستگاری با فرار بسوی خداوند متعال: سنت مسجد نشینی و اعتکاف در واقع گریز به سوی الله متعال است. و خداوند هم هرگاه بنده اش از دنیا فرار کند و به خانه‏ی او آید آن بنده‏ را از فتنه های دنیا که دیگران با آن دست و پنجه نرم می کنند در امان می دارد؛ و او را در زمره‏ی بندگان خاص خود قرار می دهد؛ زیرا در اصل کسی که در مسجد آمده و به آنجا اقامت می گزیند یقینا مسجد را قلبا دوست دارد و این دوستی و تعلق او به مسجد نزد الله متعال با ارزش است که بخاطر بزرگی این عمل پاداشی بزرگ در نظر گرفته و در روز قیامت در صحرای محشر که مردم همه از گرمی سوزان آن در عرق خود غرق اند او کاملا در امنیت کامل بوده و در زیر سایه‏ی عرش خداوند قرار دارد؛ {و رجل قلبه معلق بالمساجد} (کسی که قلب او شیفته‏ی خانه‏های خداوند باشد) مانند ماهیی که تشنه‏ی آب است، ایشان تشنه‏ی خانه‏های خداوند اند تا به آن پناه برده و از ناملایمات زندگی دست به دامان رحمت الهی آویزند و با این عمل زیباست که سکینه بر ایشان نازل شده و موجب آرامش می گردد؛ این علاوه بر پاداش بزرگی است که خداوند تعالی در آخرت برای این افراد در نظر گرفته است.

خاتمه: این سنت پیامبر ^{صلی الله علیه وسلم} فرصتی است برای انسانها تا با استفاده از آن بتوانند رضایت الهی را بدست آورند. پس خوشا به حال کسانی که بتوانند از این فرصت استفاده نموده و پله های صعود را بپیمایند؛ تا به اوج قله‏ی بندگی برسند.