زلزله به وقت کردستان

زلزله به وقت کردستان

صلاح الدین خدیو

ایران کشوری زلزله خیز است و از سپیده دم تاریخ تاکنون زمین لرزه های بزرگی را به خود دیده است. اما می توان گفت که از زلزله بوئین زهرا در اوایل دهه چهل بود که این بلای طبیعی به نوعی وارد حیات سیاسی و اجتماعی مردم ایران شد. بدین معنا که از رهگذر محبوبترین سلبریتی وقت، جهان پهلوان تختی جامعه مدنی نحیف آن روزگار که در برابر قدرت فائقه دولتی چیزی برای عرض اندام نداشت، امکان ورود مستقل به عرصه امداد رسانی را پیدا نمود. این امر به خاطره ای مثبت تبدیل و تاکنون هم در حافظه جمعی باقی مانده است.

در سال ۱۳۵۷ به یکباره زلزله طبس در کانون جامعه سیاست زده ای قرار گرفت که داشت به سرعت به سمت انقلاب می رفت. دستگاه تلاش کرد تا با حضور قدرتمندانه در صحنه اذهان را از سیاست به سوی فاجعه برگرداند. در مقابل مخالفان هم کوشیدند ناکارامدی رژیم در امدادرسانی به زلزله زدگان را برجسته کرده و از آن برای تشدید اعتراضات استفاده نمایند.

پرتلفات ترین زلزله تاریخ معاصر ایران در اواخر دهه شصت اما کوته زمانی پس از پایان یک جنگ طولانی با عراق رخ داد. این جنگ گرچه تجربه مرگ را به امر عینی و تجربه زیستی در جامعه آن روز ایران تبدیل کرده بود، اما ۴۰۰۰۰ کشته بیشتر از متوسط تلفات سالیانه جنگ و فراتر از توان آن بود. روشن است که ته مانده های جامعه انقلابی دهه شصت و ظرفیتهای بسیج شوندگی آن تا حدودی ” تحمل مصیبت ” را آسان نمود.

دهه هفتاد گرچه شاهد زلزله سیاسی دوم خرداد بود ولی بدون زلزله طبیعی گذشت. اما تقدیر چنان بود که یکی از مرگبارترین زلزله های تاریخ ایران در اوایل دهه هشتاد و در هنگام فروکش نمودن التهابات سیاسی جامعه رخ دهد. در آن زمان هر چند ارتباطات به گستردگی امروز نبود ولی به نسبت گذشته جامعه مدنی حضوری گسترده تر و نظام مندتر را در عرصه کمک رسانی تجربه کرد.

از این زاویه تحلیلی که بنگریم زلزله اخیر یکی از خاص ترین زلزله های تاریخ معاصر ایران است. غیر ازگسلی که فعالیت آن باعث زلزله شد، مجموعه ای از گسلهای قومی و مذهبی نیز سایت زلزله را از مناطق همگن یا همگن تر کشور جدا می کند. چه این اولین زلزله مرگباری بود که محل سکونت کردهای ایران را هدف گرفت. زلزله البته کردستان ایران و عراق را با هم لرزاند. آن هم درست زمانی که ” پس لرزه های رفراندوم ” هنوز ادامه داشت.

در واقع زلزله طبیعی پس از زلزله سیاسی آمد. روز پس از زلزله که تازه با تاخیر کانون آن مشخص شد و گوشه هایی از ابعاد ویرانیها عیان گشت، یک بسیج اجتماعی خودجوش و بی سابقه میان کردها ایجاد شد. به جرات می توان گفت که موج ایجاد شده خیلی بزرگتر از همدردی بوجود آمده با ایزدیهای شنگال و محاصره کوبانی در سالهای قبل از است. غیر از درک مستقیم مردم بدلیل احساس زلزله در تمام کردستان، بوضوح می توان رد سرخوشی عمومی چند هفته قبل از رفراندوم را هم گرفت که در روزهای پس از آن به خشم و ناامیدی عظیمی تبدیل و به مثابه شرنگی تلخ در کام ” همه ” ریخته شد. این ” مای جمعی خشمگین و ناامید ” به نبرد زلزله رفت و در جریان تشییع پیکر راننده فداکار بوکانی به یک کارناوال عظیم تبدیل و در نهایت “بغض شکست ” را شکست!

این البته یک وجه ماجرا بود. بخش جالب توجه آن این بود که زلزله نه فقط در کردستان، بلکه در تمام ایران ولوله ای بزرگ ایجاد نمود. به یمن شبکه های اجتماعی صدای جامعه مدنی رساتر از گذشته شد و از رهگذر افزایش خودروهای شخصی و امکانات حمل و نقل جاده ای به نسبت دهه های گذشته، به تفوق سخت افزاری دولت در عرصه کمک رسانی هم خاتمه داد. در واقع جنگ مغلوبه ای که از گذشته وجود داشت، اینجا به نفع جامعه مدنی و شبکه های اجتماعی تمام شد.

ورود تمام قد چهره های اجتماعی، سلبریتی ها و شخصیتهای محبوب در کنار همدردی و همکاری فوق العاده مردم از سایر شهرها و استانها بویژه تهران، اتفاقی بود که در خطه ما دستکم در ابتدا کمی نامنتظره می نمود. پوشش گسترده رسانه ای اخبار اقلیم کردستان در کنار مدیریت نامناسب آن از سوی طرفین موضوع – هریک به درجاتی متفاوت – بازنماییهای متفاوتی از موضوع رفراندوم را میان کردها و بقیه ایرانیان سبب شد که اسباب نوعی نقار و کدورت را فراهم آورد. اما به نظر می رسد موج همدردی اخیر این کدورت را با خود برده است.

منطقه ای که زلزله در آن اتفاق افتاده، جزو نواحی جنوبی مناطق کردنشین ایران محسوب می شود. شاهدان عینی می گویند که کاروان کمکهایی که از شهرهای کردنشین آذربایجان غربی و استان کردستان به سمت جوانرود راه افتاده شبیه رود خروشانی است که هر جنبنده ای را با خود می برد. اما نهری خروشان هم از سمت تهران و اصفهان و شیراز و تبریز و … به سمت کرمانشاه و سپس سرپل ذهاب به راه افتاده دارد. پلاک ماشینها را که نگاه می کنی از همه شهر های ایران آمده اند. در این زلزله مرگبار کردهای شیعه و سنی و یارسان به یکسان مصیبت‌دیده اند.

نگاه مردمی هم ورای این خط کشیهاست. نگاه جامعه مدنی ایران مترقی تر از نگاه دولت است و کمتر آلوده به رسوبات جداانگاری و شاید دهه ها جلوتر از آن است.

این دو رود خروشان انسانی روی ویرانه های زلزله به هم می پیوندند و شطی از انسانیت و نوعدوستی جاری می شود. اینجاست که دولتمردان باید از مردم یاد بگیرند. دولت فقط در مدیریت بحران و آمادگی برای مواجهه با بلایای اینچنینی درمانده نیست، به عبارت بهتر ناکارامدی های مدیریتی فقط ریشه های فنی و بروکراتیک ندارد، نوع نگاه ها به کشور، جامعه و انسان و طبیعتا موضوعاتی چون شایسته سالاری و کارامدی باید تغییر یابد.