دین نصیحت و خیرخواهی است، شرحی بر حدیث الدِّینُ النَّصِیحَهُ
دین نصیحت و خیرخواهی است، شرحی بر حدیث الدِّینُ النَّصِیحَهُ
نویسنده : وریا هدایتی
بسم الله الحمد لله الرب العالمین و الصّلاه و السّلام علی رسول الله و علی آله و صحبه
« دین سراسر خیرخواهی و دلسوزی است »
این سخن مبارک و زیبای رسول الله ﷺ را امام نووی – رحِمَهُ الله – در ریاض‌الصالحین به طور بسیار حکیمانه‌ای در ″کتاب‌ُ المقدّمات″ ذکر میکند تا نشان‌دهنده‌ی این نکته باشد که خیرخواهی مقدمه‌ی دین‌داری و از ضروریات آن است.
بعد از باب ″ تعاون در نیکی و تقویٰ ″ و قبل از باب ″ أمر به معروف و نهی از منکر″.
در ابتدای باب هم بخشی از آیه‌ی ۱۰ از مدرسه‌ی انسان‌سازی ″حُجُرات″ را به عنوان پیش‌گفتار این باب ذکر نموده است: ﴿ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ … ﴾
چرا که خیرخواهی و دلسوزی از جمله‌ی حقوق برادری است و این مسئولیت و حق بزرگ که بر عهده‌ی هر مسلمانی است با خیرخواهی و دلسوزی کامل میگردد.
پیامبران الهی – علیهم الصلاه و السلام – نیز همواره خیرخواه و دلسوز قوم خویش بوده‌اند.
?نوح – علیه السلام – میفرماید :
﴿ أُبَلِّغُکُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَأَنْصَحُ لَکُمْ … ﴾ ( أعراف – ۶۲ )
?هود – علیه السلام – میفرماید :
﴿ أُبَلِّغُکُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَأَنَا لَکُمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ ﴾ ( أعراف – ۶۸ )
?صالح – علیه السلام – میفرماید :
﴿ … لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَهَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ … ﴾ ( أعراف – ۷۹ )
? شعیب – علیه السلام – میفرماید :
﴿ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ … ﴾ ( أعراف – ۹۳ )
آیین پیامبران – علیهم الصلاه و السلام – چنین است:
- ابلاغ برنامه‌ی الهی
- خیرخواهی و دلسوزی برای جامعه
همچنین پیروان راستین حقیقت و آنان که دل در گروِ پروردگار دارند، خیرخواه و دلسوز دوستان و یاران و یاوران خود هستند و پروردگارمان آن را تأیید کرده و کلام زیبای ایشان را برای الگو‌برداری و یادآوری ما ذکر نموده است.
- خواهر موسیٰ – علیه السلام – برای قناعت و قبول دربار فرعون جهت پذیرشِ سپردنِ کفالتِ کودکی که پیدا کرده‌اند، خیرخواهی خانواده‌ای را نزد آنان یادآور میشود:
﴿ … فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَىٰ أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ ﴾( قصص – ۱۲ )
- مرد خیرخواهی که شتابان از آن سر شهر نزد موسیٰ – علیه السلام – می‌آید و او را از حیله و نیرنگ دشمن آگاه میکند و خیرخواهی و دلسوزی خود را برای او آشکار میکند :
﴿ … إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ ﴾ ( قصص – ۲۰ )
خیرخواهی و نصیحت از جانب مسلمانان نزد پروردگار و پیامبر ﷺ پسندیده و محبوب است و رسول الله ﷺ به آن توصیه فرموده است.
امام مسلم نیشابوری – رحِمَهُ الله – از تَمیم الدّاری – رَضِیَ اللهُ عنه – روایت میکند که پیامبر ﷺ فرمودند : « الدِّینُ النَّصِیحَهُ ». یعنی : « دین سراسر خیرخواهی و دلسوزی است. »
صحابه‌ی کِرام – رضی الله عنهُم – عرض کردند: برای چه کسانی ؟!
پیامبر ﷺ فرمودند : « لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلأَئِمَّهِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِمْ ». یعنی : « برای الله تعالیٰ، برای کتابش، برای فرستاده‌اش، برای امامان و پیشوایان مسلمانان و برای عموم مسلمانان »
در بیان اهمیّت و لزوم نصیحت و خیرخواهی مسلمانان به نسبت سایرین روایات دیگری هم موجود است.
از جمله این روایت‌ها، روایت قابل توجّهی است که امام بخاری – رحمه الله – از جریر بن عبدالله – رضی الله عنه – در کتاب صحیح خود به طور مکرّر در چندین باب آورده است.
« … عَنْ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ بَایَعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ عَلَى إِقَامِ الصَّلاَهِ، وَإِیتَاءِ الزَّکَاهِ، وَالنُّصْحِ لِکُلِّ مُسْلِمٍ » ( صحیح بخاری – ۵۷ )
یعنی : « ( به هنگام اسلام آوردنم ) با رسول الله ﷺ بر سر برپایی نماز، پرداخت زکات و نصیحت و خیرخواهی برای همه‌ی مسلمانان پیمان بستم ».
اهمیّت این موضوع نزد پیامبر ﷺ تا به حدّی است که هنگام بیعت و پذیرش اسلام از یک فرد آن را به عنوان یک شرط برای قبول پیمانش تعیین میکند.
?جامعه‌ی اسلامی و پیوستگی و پیوند میان اجزاء امّت با همین خیرخواهی مسلمان نسبت به همدیگر محفوظ و مداوم می‌ماند. چنانکه پیامبر ﷺ میفرماید : « الْمُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِ کَالْبُنْیَانِ، یَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا » ( صحیح بخاری – ۶۰۲۶ – به روایت أبی‌موسیٰ أشعری ). یعنی : « انسان مؤمن نسبت به مؤمنان دیگر همانند بنایی است که قسمتی از آن قسمت‌های دیگر را محکم و پرتوان میکند. »
{ راوی میگوید: رسول الله ﷺ هنگام گفتن این جملات، انگشتان مبارکش را درون هم قفل کرد }
خیرخواهی و دلسوزی ایشان نسبت به سایرین است که آنها را حامی و پشتیبان همدیگر قرار میدهد.
این خیرخواهی و نیز دلسوزی و محبّتی که ناشی از آن است و اُخُوّتی که به سبب آن محکم و پایدار میگردد تا به این سطح از لزوم میرسد که رسول الله ﷺ میفرماید : « لا یُؤْمِنُ أَحَدُکُمْ حَتَّى یُحِبَّ لأَخِیهِ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِه ». ( صحیح بخاری – ۱۳ – به روایت أنس ). یعنی : « هیچکدام از شما ( به طور کامل ) ایمان ندارد مگر اینکه هر آنچه برای خودش می‌پسندد را برای برادر ( و خواهر ) مسلمانش هم بپسندد. »
همین مسئولیّت و وظیفه‌ی خیرخواهی است که امّت را به تعاون و همکاری و همیاری در نیکی‌ها و پرهیزگاری‌ها مشتاق و ملزَم میکند و سپس آنان را چنان می‌پروراند که همواره ″ آمِر به معروف″ و ″ ناهی از منکر″ باشند.
{ حال به حکمت و دانش امام نووی – رحمه الله – بنگرید که در باب‌بندی ریاض‌الصالحین باب النصیحه را چگونه معیّن کرده است. }
از لزوم خیرخواهی گفتیم، امّا لازم است که معنا و مفهوم آن را هم به طور دقیق بیان کنیم تا مقصود توصیه‌های اسلام از آن را فرا بگیریم.
اگر بخواهیم بسیار ساده و موجَز معنای دقیقی از نصیحت ارائه دهیم، به قول صاحب ″مفردات ألفاظ القرآن″ یعنی ″راغب اصفهانی″ اکتفاء می‌کنیم.
در واقع نصیحت یا خیرخواهی شامل هر ″کردار و گفتارِ شایسته‌ای است که صَلاح و منفعتی در آن نهفته باشد.″
با این حساب توصیه‌ی اسلام به نصیحت و خیرخواهی و مشروطیّت پذیرش عهد و پیمانِ دین‌داری به آن، بدین مفهوم است که کردار و گفتار مسلمانان همواره شایسته و دارای مصلحت و منفعت باشد.
?اکنون متوجه شدیم که به راستی، رسول الله ﷺ چه زیبا دین را وصف فرمودند: « الدِّینُ النَّصِیحَهُ ». یعنی : « دین سراسر أفعال و أقوال شایسته‌ای است که دارای مصلحت و منفعت است »
خیرخواهی یعنی همین ! و صحابه‌ی کِرام – رضی الله عنهُم أجمعین – این چنین دین را فرا گرفته‌اند.
?حال بنگرید که رسول الله ﷺ چه حکیمانه و زیبا مشخص میکند که چه کسانی از این خیرخواهی و یا أفعال و أقوال شایسته‌ی دارای منفعت و مصلحت، حق دارند و بهره‌ای به آنان تعلّق می‌گیرد.
« لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلأَئِمَّهِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِم »
– الله تعالیٰ
– کتاب الله
– رسول الله
– امامان و پیشوایان دین
– عموم مسلمانان
هر کدامشان از نصیحت حقی دارند و لازم است که حقِّ هر کدام از ایشان اداء شود.
امّا چگونه ؟! و حقّ هر کدام، از این أفعال و أقوال شایسته و خیرخواهی چیست ؟!
کردار شایسته‌ی مسلمانان در تعامل و رویارویی با الله تعالیٰ، کتابش، رسولش، پیشوایان دینی و سایر مسلمان و نصیحت و خیرخواهی برای آنان در واقع، رعایت و ملاحظه‌ی همان حقوق و تکالیفی است که نسبت به ایشان لازم است اداء شود.
اینک به ذکر مواردی از این نصیحت‌ها خواهیم پرداخت:
? نصیحت لِلَّهِ
نصیحت برای الله رعایت حقوق اوست که بر عهده‌ی بندگان است که موارد ذیل را میتوان اندکی از آنها به شمار آورد:
- ایمان به او آنگونه که شایسته و بایسته است همراه با یقین و محبّت. ( آل‌عمران،۱۷۹ )
- اقرار به توحید و وحدانیّت و نفی شریک و همتا برای او ( نساء،۳۶ )
- عبادت خالصانه و یاری و استعانت از او ( فاتحه،۵ )
- وصف او با کمالات و زیبایی‌ها و نفی عیب و نقص از او ( روم،۱۷ )
- طاعت و فرمانبرداری و استقامت بر اجرای اوامر او ( هود،۱۱۲ )
- پرهیز و اجتناب از نافرمانی و ترک نواهی او ( نساء،۳۱ )
- سپاس‌گزاری و شکر نعمت‌های او و پرهیز از کفران و ناسپاسی ( بقره،۱۵۲ )
? نصیحت لِکِتَابِهِ
نصیحت و خیرخواهی برای قرآن نیز رعایت وظایف و مسئولیّت‌هایی است که در قبال آن داریم. برخی از این وظایف را بر‌می‌شماریم:
- باور و یقین بە اینکە از جانب پروردگار نازل گشتە است و بس ( سجده،۲ )
- باور به اینکه قرآن کلام پروردگار است، نه سخن کاهِن و شاعر و خواب و خیال بندگان ( حاقّه،۴۰ )
- قرائت، تلاوت و تدبّر در آن ( بقره،۱۲۱ )
- تصدیق آن و منبع و مرجع قرار دادنش جهت حُکم و داوری ( مائده،۴۸ )
- تبعیّت و پیروی بی‌چون و چرا از آن ( أعراف،۳ )
? نصیحت لِرَسُولِه ﷺ
نصیحت و خیرخواهی ما برای رسول الله ﷺ در واقع خیر و منفعتی است که به خود ما میرسد و سبب عزّت و بزرگی امّت میشود و اینگونه نیست که ایشان نیازمند و چشم‌انتظار خیرخواهی و دلسوزی ما باشد بلکه خود ایشان به سبب رسالت و پیامبری، برای تمام جهانیان خیر و رحمت هستند.
و با توجه به مفهومی از نصیحت ارائه دادیم، نصیحت برای رسول الله ﷺ، أفعال و أقوال شایسته و دارای منفعتی است که در قبال ایشان انجام میشود.
نصیحت و خیرخواهی نسبت به پیامبر ﷺ نیز، رعایت حقوق ایشان و وظایفی است که بر عهده‌ی امّتش نهاده شده است که چندی از آن عبارتند از :
- تصدیق رسالت و پیامبری او و باور به صدق و امانت ایشان ( أعراف،۱۵۸ )
- فرمان‌بری و تبعیّت و پیروی از ایشان ( آل‌عمران،۳۱ )
- درود و سلام و صلوات مداوم و مستمر ( أحزاب،۵۶ )
- حمایت، نصرت و یاری سنّت و روش ایشان ( أعراف،۱۵۷ )
- تسلیم در برابر امر و پذیرش حُکم و داوری ایشان در تمام امور دینی ( نساء،۶۵ )
? نصیحت لأَئِمَّهِ الْمُسْلِمِینَ
نصیحت و خیرخواهی برای امام و پیشوایان دینی از آن جهت ضرورت دارد که ایشان وارثان پیامبران – علیهم الصّلاه و السّلام – در راهنمایی و ارشاد و تبیین دین و شریعت الهی برای مردم هستند.
برخی از نصیحت‌ها و خیرخواهی‌هایی که در حق آنها ضرورت دارد عبارتند از :
- بزرگداشت مقام و جایگاه ایشان و حفظ احترام و ارزش برای شخصیت آنها
- تعاون و همکاری با آنها در امور دین و سیاست شرعی
- پند و اندرز آنها و دلسوزی و تذکیر و تذکّر ایشان هنگام غفلت و اشتباه
- عدم مخالفت و پرهیز از دشمنی و کینه‌ورزی با آنها
- دوستی و محبّت و دعای خیر جهت ثبات و استقامت ایشان
? نصیحت لِعَامَّتِهِم
و امّا نصیحت و خیرخواهی برای سایر مسلمانان و عموم افراد امّت که در حفظ حیات امّت و ایجاد الفت و دوستی و حفظ وحدت و انسجام آن بسیار مؤثِّر و ضروری است.
از جمله خیرخواهی و حقوق مسلمانان میتوان به این موارد اشاره داشت :
- محبّت و دوستی و مهربانی در حق سایر مسلمانان
- دلسوزی و شفقت، و کمک و یاری آنها در مسائل دین و دنیا
- حفظ ارزش و شخصیت آنها و پرهیز از هتک حرمت و آبروی مسلمانان
- دعاء در حق ایشان و پسندیدن خیر و نیکی برای آنها
- دعوت به سوی خیر و أمر به معروف و نهی از منکر
? با درک این مفهوم که نصیحت و خیرخواهی یک ضرورت دینی است و قوام و پایداری دین به رعایت و ملازمه‌ی آن بستگی دارد، امید است که توفیق الهی برای همگان حاصل شود و همه‌ی مسلمانان و افراد امّت ناصح و خیرخواه گردند. و راه و روش پیامبران و بزرگان دین را در این مسئله به پیش گیرند.
➖➖➖➖➖➖➖➖➖
وریا هدایتی – رمضان ۱۳۹۶ ش
