بیداری اسلامی، شکلگیری، نتایج و دستاوردها از دیدگاه محمد قطب

بیداری اسلامی، شکلگیری، نتایج و دستاوردها از دیدگاه محمد قطب
نویسنده: پوهنمل شریف الله غفوری
عضو کادر علمی دانشکده زبان وادبیات، دانشگاه تخار

چکیده مقاله
امت اسلامی امروز شاهد بیداری مبارکی در تمام جوانب زندگی‎اش می‎باشد که ثمرۀ فکری دانشمندان راستین است. مردان بزرگ الگوی بهتر ونمونه‎ی عملی اندیشه اسلامی اند، زندگی وراهکرد عملی آنها نیز شاهکار تاریخ ومملو از انواع رویداد وحماسه های پرشور جهان است که نظریات ایشان در به هدف رساندن امت مؤثرتر از هر راهکار بشری دیگری است. محمد قطب یکی از شخصیت‎های کم نظیر جهان اسلام است که فریاد استکبار ستیزی واسلام خواهی او فراتر از مرزهای جغرافیای کشورش طنین انداز شد و این مرد مبارز یکی از برجسته ترین مصلحین مسلمان واز بانیان اصلی بیداری اسلامی درین عصر بوده که در بسیاری از کشورهای اسلامی رگه‎های بسیار تأثیر گذارِ از افکار ونظریات وی شکل گرفته ودر حال رشد است. مقالۀ حاضر به بررسی دیدگاه وی در شکل گیری حرکت بیداری اسلامی، ارایه راهکار برای بیداری اسلامی، نقش وی در استوار نگهداشتن پرچم بیداری اسلامی واستحکام بنیاد بیداری اسلامی وسهم جوانان در بیداری امت در آینده نزدیک؛ بطور فشرده پرداخته است.

واژگان کلیدی: بیداری اسلامی، نظریه پرداز، محمد قطب، راهکار، وظایف، آینده امت.
مقدمه
حرکت بیداری اسلامی به معنای احیای ارزش های از دست رفته ی امت اسلامی می باشد که هدفش تشکیل یک تمدن اسلامی جهانی است تا در آن دانش با ارزش، علم با عمل، عقلانیت با معنویت وقدرت با اخلاق جمع شود تا ازین مجموعه نظام سیاسی دلخواهی ساخته شود به طور آبرومندانه وتوأم با ترقی وپیشرفت هم دنیای امت بدست آید وهم عقبی.

در طول قرون گذشته مسلمانان تحت تأثیر دو عامل قرار گرفتند و از کاروان دانش وتکنالوژی عقب افتادند: یکی استعمار واستثمار بود که غرب در سر زمین های اسلامی انجام داد ودیگری استبداد وانحرافی که حکام مسلمین به آن روی آوردند واین دو موجب دور افتادن مسلمانان از روزگار واندیشه های ناب اسلامی شد. امروز که علم ودانش تکنولوژیزه شده است ودر دسترس همگان قرار گرفته است، حقیقت اسلام را نسبت به تمام ادیان دیگر ظاهر ساخته وامکانیت گرایش وجذب به اسلام وحرکت بیداری اسلامی را فراهم آورده است.

این حرکتِ نو ظهور متأثر از اندیشه های سید جمال الدین افغانی (۱۸۳۸-۱۸۹۷م) وشاگردانش بود در اوایل قرن بیستم ظهور کرد وآنان در جهت برپایی بیداری اسلامی تلاشهای زیادی را انجام دادند تا مسلمانان را از خواب سنگین بیدار وعلت ورشکستگی آنان را برایشان بیان کنند. یکی از مهمترین شخصیت های معاصر که نظریات وی سوژه خوراک فکری این حرکت شد وبرای آن راهکار مؤثر بدست داد شیخ محمد قطب بود. او در سال ۱۹۱۹م در روستای مربوط استان صعید مصر به دنیا آمد ودر کنار برادرش سیدجقطب (۱۹۰۶-۱۹۶۶م) صاحب تفسیر فی ظلال القرآن، رشد کرد. سید قطب که دوازده سال از وی بزرگتر بود. اثر بزرگی بر حیات وی گذاشت. محمد قطب در دانشگاه قاهره تحصیل کرد. در سال ۱۹۴۰م در رشته ادبیات انگلیسی- بنا بر رغبت برادرش- لیسانس گرفت وسپس از دانشکده تربیت مدرس مدرک روانشناسی را هم حاصل کرد. وی در اوایل دهۀ پنجاه میلادی به حرکت اخوان المسلمین پیوست ودر سال ۱۹۵۴م به همراه برادرش زندانی وشکنجه و پس از مدتی آزاد شد. اودر سال ۱۹۶۵م از اخوانی های بود که در اثر مواجهه های جدید حکومت با مخالفان باردیگر زندانی وپس از شش سال زندان وشکنجه در سال ۱۹۷۱م از زندان رها شد.
پس از چند ماه آزادی به عربستان سعودی سفر کرد وپس از دریافت اقامت در آنجا به تدریس در دانشکده عقیده ومذاهب معاصر دانشگاه أم القری پرداخت وشاگردان بسیاری تربیت کرد تا اینکه تاثیر نظریات وی در بین دانشجویان سعودی حرکتی را بار آوردکه بنام «الصحوه» شهرت یافت. وی در زمان اقامتش در عربستان سعودی، از درستی راه واز اندیشه ونظریات برادرش دفاع کرد، وکتابی راهم درین زمینه تحت عنوان «مفاهیم یَنبَغِی أن تُصَحِّحَ» نویشت. اودر آنجا به ترویج افکاری پرداخت که بنام افکار “قطبی” معروف شد. وسر انجام در ماه اپریل ۲۰۱۴ م دار فانی را وداع گفت. واز وی آثار زیادی به یادگار مانده است که تحقیق حاضر با توجه به آثار پُر اَرج وی انجام یافته است. (۵: ۱۱-۲۵)

۱٫ مفاهیم بیداری اسلامی
بیداری اسلامی در فرهنگ زبان به معنای عملیه بیدار بودن ویقظه مقابل خواب ویا هوشیاری و به معنای فعال شدن هوش (آگاهی) به کار می رود، واسلامی منسوب به”دین اسلام” است. (۳ :۶۰۵۱)

ودر اصطلاح:

عبارت از بازگشت امت مسلمان به اصل خویش با ویژگی های منحصر به شخصیت مسلمان است که لازمه اش فکر وبینش دقیق اسلامی، پیروی از فرمان الهی، فعالیت بیدریغ برای بازگشت عظمت امت، حاکمیت الهی ونهایتاً تطبیق شریعت الهی در روی زمین است. (۴: ۸)
محمد قطب در مورد تعریف بیداری اسلامی می نویسد: بیداری عبارت است از بازگشت طبیعی انسان به اصالت امت، امتی که چهارده قرن با این دین بسر برده وبا آن زندگی کرده است، گرچه مدتی از زمان است که غفلت اورا فراگرفته واز آن دور شده است.
«إن الیقظه الإسلامیه هی العوده إلى النبض الطبیعی لهذه الأمه، التی صاحبت هذا الدین وعاشت به وعاشت له أربعه عشر قرنا متواصله، وإن کانت قد غفلت عنه فتره من الوقت.» (۱۰: ۸۴)

معلوم است که بیداری اسلامی در جهان عرب مرادف ترکیب های «الصحوه الإسلامیه»، «الیقظه الإسلامیه» و«البعث الإسلامی» استعمال می شده است. وبیداری اسلامی یعنی زنده شدن دوباره در پرتو اسلام اصیل وتجدید حیات اسلام معنا می دهد که در پناه آن استقلال، عدالت، تعلیمات وارزش های متعالی الهی بار دیگر زنده می شده وحیات دوباره می یابد.

شیخ محمد قطب در کتاب «منهج التربیه الإسلامیه» در مورد بیداری عقل می نویسد: «هو إیقاظ القلب البشری للقیم الحقیقیه الواجبه الاحترام الجدیره بالاتباع، وإیقاظ العقل لتدبر هذه القیم ووزن الأمور وزنها الصائب، لتسیر الأمور فی المجتمع على هذا النور.» (۹: ۹۲)
بیداری قلب بشری برای ارزشهای حقیقی است که احترام آن واجب وپیروی از آن لازمی است، وبیداری عقل برای سنجش این ارزشهاست واندازه اموری است که منتهی به صواب میشود، بر اینجکه مسیر کارهای اجتماعی بر همین سبک پیش برود.
ازینجاست که مفهوم بیداری اسلامی عمومیت پیداکرده وتمام زندگی انسان را احتوا می‎کند وبیداری عبارت از بازگشت اصلی انسان به دین وشگوفایی جامعه ومردم در چارچوب آن بگونۀ که بدون قید وشرط، تمام احکام دین اسلام در آن شمولیت پیدا کند.

۲٫ پیشینۀ تاریخی بیداری اسلامی
بیداری اسلامی خود آگاهی گسترده وعمیقی است که میجکوشد ملت های مسلمان را از اسارت فکری، سیاسی، اقتصادی وفرهنگی کشورهای استعمارگر رها ساخته وعزت، شرف وهمگرایی را در بین آحاد امت اسلامی محقق سازد، درواقع بیداری اسلامی دارای ابعاد گوناگونی است که شامل خودآگاهی، بازگشت به دین، حضور مردمی وبرنامه ریزی برای نظام سازی است.
بیداری اسلامی با وجود تنوع گرایش وقرائت ها وزیر مجموعه های متفاوت، پیام واحدی را به تاریخ مخابره می کند که مضمون آن برگشت دوباره دین در عرصه زندگی فردی وبیشتر اجتماعی انسان است.
با ظهور دین مبین اسلام بیداری انسانیت در تمام زوایای زندگی پدیدار شد وفرش گمراهی وجهالت از گسترۀ جزیره عرب بر چیده شد واین بیداری ومعرفت الهی بیش از ۱۴قرن با اجرای تحولات عظیمی در تاریخ بشریت نقش آفرینی داشت. وبا انحطاط کیان امت اسلامی وسقوط کیان (خلافت) در سال ۱۹۲۴م غفلت تمام قلمرو اسلام را فراگرفت در یک حالت سرسام آور بسر می برند، درین وقت مُجددین از شخصیت های دین اسلام واقع بینانه متوجه قضیه شدند که علت عقب افتادگی وغفلت امت اسلامی، دور شدن از فرامین دینی واندیشه های اسلامی باعث این اوضاع شده است، اشخاص دلسوز امت اسلامی تلاش زیادی برای بیداری واعادۀ شأن وشوکت امت مسلمان انجام داده اند. روی همرفته حرکت بیداری اسلامی در سال ۱۹۲۸م رسماً عرض حضور کرد وتوسعه یافت تا سرحدی که امروزه در اکثری از کشور های اسلامی صدای بیداری اسلامی طنین انداز شده است. ویکی از عناصر سازندۀ این بیداری استکبار ستیزی، مقابله با کفر، الحاد وطاغوت زمان عنوان شد، این حرکت مبارک یقیناً به پیروزی اسلام وشکست استکبار جهانی خواهد انجامید. انشاء الله تعالی!

۳٫ اسباب وعوامل نهضت بیداری اسلامی
گرچه معلوم وهویداست که احیای دوبارۀ امت نیاز به عقیده راستین وعمل متداوم دارد وتنها فکر واندیشه در احیای آن کار آمد نیست. گرچه اندیشه چیزی مطلوب است ولی ایجاد یک حرکت روشنگر وبیدار بدون یک اندیشمند کارآ، امکان پذیر نیست. فکر درین زمینه به تنهایی بدون عمل مؤثر نیست؛ واگر او در بُرج های عاج بدون حرکت وعمل به تئوری صرف بپردازد؛ به تنهایی مثمر واقع نخواهد شد. (۱۰: ۸)

از جمله اسباب وعوامل مؤثر در راستای بیداری اسلامی یکی هم اندیشه رسا وقلب پر از اخلاص است که میتواند در مسیر دعوت وتبلیغ، بیدار سازی جوانان آنان را کمک کند وبه سیر درونی بیشتر بپردازد، تا اینکه بر رغم رسیدن به اهداف (تحرک بخشیدن به جامعه وجوانان) توانایی های شخص محرک وداعی هم به شکل روز افزونی بالا می رود واهداف بلندتری را در فرازش می گذارد.
دکتور عبدالله ناصح علوان (۱۹۲۸-۱۹۸۷م) یکی از عَلم برداران بیداری اسلامی در کشور شام در کتابش «ماذا عن الصحوه الإسلامیه فی العصر الحدیث، یا شباب؟»

به اسباب وعوامل بیداری اسلامی ترکیز نموده که بطور فشرده نکات برجسته ی آنرا نقل خواهم کرد:

‌أ- عامل دعوت وتبلیغ (العامل الدعویّ)
‌ب- عامل بیداری فکر (العامل الفکریّ)
‌ج- بینش درونی وباز سازی باورهای دینی (العامل النفسی والإیمانی)
‌د- رشد عقل واحیای احساس و وجدان (العامل الوجدانیه والعقلیه) (۴: ۱۲)

در راه اندازی حرکت بیداری اسلامی پیشرفت های علمی وتکنالوژی را هم می توان نام برد؛ چرا که در گذشته ها مسلمانان بوجود آورندۀ چنین حرکت های بیداری بودند. ولی اکنون که آهسته آهسته بیداری اسلامی سَیر صُعودی خویش را می پیماید، اگر کدام عامل باز دارندۀ سدّ راهش نشود با کار آیی واستواری عوامل وفاکتورهای اساسی تکنالوژی با آن همگام ودر خدمت آن قرارگیرد، به یقین آینده وفرجام خوبی را میتوان برای جریان مورد بحث پیشجبینی کرد وبه نفع انسانیت کفه به زیر خواهد کشید. چون روش تجربی در تحقیق علمی در اصلیت شناسی مساعدت می کند وانسان را بطرف حقایق علمی در طبیعت سوق می دهد واُفق های تازۀ را به رخش می کشاید. پس اینست که «باپیشرفت علمی وتکنالوژی عقیده مسلمانان نه تنها اینکه مضطرب نمی شود و بلکه ایمانش به خداوند وروز آخرت تزلزل ناپذیر وعلم وایمان یکجا با هم کار می کنند.» (۱۱: ۵۴) فرموده الله متعال است ﴿إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ﴾ (فاطر: ۲۸) ترجمه: تنها بندگان دانا ودانشمند، از خدا، تـرس آمیخته بـا تعظیم دارند.
پس اینجاست که یکی از عامل مؤثر در بیداری اسلامی رشد وپیشرفت علمی وتکنالوژی وازین طریق نزدیکی امتها وملتهاست که برتری دین مبارک اسلام را به منظر می کشاند.

۴٫ راهکار بیداری اسلامی
هدف ازین گرایش سالم، بازگشت راستین به آیین وشریعت الهی در خلال کتاب خدا وسنت رسول الله صلی الله علیه وسلم است. پس راهکار بیداری اسلامی مطابق به آنها ترسیم شده است تا معلوم گردد سود وزیان این راهکار تا اندازۀ مؤثر خواهد بود وچه کسی بیشترین نفع را از آنِ خود خواهد کرد. محمد قطب بطور مفصل به راهکار های بیداری اسلامی پرداخته که از آن جمله نقاط برجسته ومهم را نقل خواهیم کرد: ۱- وعظ ونصیحت. ۲- تربیت روحی. ۳- شارژعاطفی واحساسات. ۴- روشنگری فکری. ۵- تربیت جهادی. (۱۱: ۱۶۰) ۶- قیادت مطلوب (رهبری شایسته). (۶: ۵۰۱)

۵٫ استحکام بنیادین بیداری اسلامی
بنیاد مستحکم بیداری اسلامی برای اولین بار در (وجدان) نفس بشریت بوجود آمد، زیرا نفس آدمی اولی تر است نسبت به آن به تاثیر پذیری، چگونه میتواند با آن گرایش وجاذبه های خالص؛ دوباره به حالت پراکندگی باز گردد در صورتی که محافظی برای جلوگیری از پراکندگی قرار داده شود.
روش مستحکم سازی عناصر بیداری اسلامی در نفس بشریت را تربیه روحی اسلام در روح و وجدان آدمی میتوان دانست. چون بطور کلی ذات ارزشها واصولی که برنامه ی تربیتی از آنها برخوردار است در کسانی که بوسیله ی آن تربیه می شوند، تاثیر فراوانی بر نفس بشریت دارد وبه اندازۀ بزرگی این ارزشها واصول، سطح تربیت شوندگان هم در برخورداری از صفات نیکو، اخلاق والا وافزون تر است.
تاثیر این روش را از دو طریق میتوانیم در نفس بشریت بررسی کنیم، یکی شخصیت مربی که در تربیت شنوندگان تاثیر بسیاری دارد. ودومی استعداد فطری مربی در رسانیدن پیام به شنونده واستعداد اخذ پیام از طرف شنوندگان، ازین جهت است که فرستادن پیام بصورت درست در اخذ پیام بصورت کامل مؤثر است.
چون این دین تنها برای اصلاح افراد یعنی هرفرد به خودی خود، نازل نه شده است. هرچند اصلاح فرد اساس وپایه ای است که بدون آن بنیاد استحکام نمی یابد. اما اصلاح هر فرد به مفردی، به خودی خود جامعه را اصلاح نمی کند. چنانکه انسان در ابتداء این گونه خیال می کند. اگر متوجه دیوار تعمیری (بنایی) شده باشید که اجزای آن هر کدام بالذات سالم باشند، اما مصاله یا ملاتی در پیرامون آن ریخته نه شود که اجزاء را به یکدیگر وصل نماید دیگر تعمیری وجود نخواهد داشت که حقیقتاً در مقابله زلزله مقاومت کند، وچه بسا ازین زلزله ها در حیات امت ها وبلکه افراد روی می دهد، وآن وقت بنای آنها در مقابل باد هم مقاومت نخواهد کرد وچه بسا باد های ویرانگری در راه هستند.
استحکام بنیاد این دین بر جامعه بیدار وجماعتی مسلمان، حتا بر امت مسلمان که پیوسته و وابسته ومرتبط باشند تمرکز دارد نه فقط در احساسات وجدانی، بلکه در تکالیفِ عمل نیز همین گونه است. بسیاری از خطاب های که رو به مومنان است وبا ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا﴾ شروع می شود منظور آن تنها افراد، بخودی خود نیست بلکه مرادش گروهی متحد ومشترک در مسؤلیت است. ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِیَاءَ ﴾ (۱: ۵ : ۵۱) ای مومنان‌! یهودیان و مسیحیان را به دوستی نگیرید‌. (۱۱: ۱۵۰)
واز طرف دیگر کسانی که سیرت پیامبر صلی الله علیه وسلم را مطالعه کرده باشد، این را درمی یابند. آیا پیامبر صلی الله علیه وسلم اصحاب ویارانش را تربیهجی فردی می کرد؟ وسپس هر کدام را به دنیای خصوصی خودشان می گماشت ومی فرمود: به خودت مشغول باش وبه دیگری کاری نداشته باش؟ یا این که هر کدام از آنان را تربیه می کرد تا همانند یک خشت با دیگر خشت ها واجزاء در یک جسم واحد به هم چسبیده ومرتبط باشند ودر هر جزء آن مصاله ر ا قرار می داد که آن را به دیگری بچسپاند؛ آن مصاله، مصاله احساس وابستگی ومسؤلیت مشترک است واین دو، بی نیاز از یک دیگر نیستند. (۱۱: ۱۵۲)
مسؤلیت پذیری هر فرد توانایی، فرض است تا به سهم خود همت بخرچ دهند امّا نتایج آنچه مثبت وچه منفی به همه ی امت بر می گردد، اگر درست انجام داده باشد امتی به هم پیوسته (مستحکم) ودوستدار خواهد بود واگر شانه خالی کرده باشد فرقه های درست می شوند که رقیب یکدیگرند.( ۱۱: ۱۵۲)
امر به معروف ونهی از منکر بر هر فرد توانمند واجب است تا به سهم خویش به انجامش بپردازد، اما عواید آن اعم از مثبت ومنفی به همه ی امت بر می‎گردد در آن صورت امتی برتر خواهد بود که بیداری مستحکمی را بوجود آورد.
۶٫ وظایف بیداری اسلامی
بیداری اسلامی امروز با مسؤلیت بسیار بزرگی روبروست؛ مسؤلیتی که قبلاً هیچ حرکت اصلاحی با آن روبرو نبوده است. مشکلاتِ که امروزه دامنگیر بیداری اسلامی شده است در هیچ برهه ی از زمان به این گستردگی وشمولیت نبوده است.
در گذشته انحراف بسیاری بوجود آمده وبر اساس قوانین وسنتهای لایتغیر الهی کسی توان مقابله با آنها را نداشته ومنجر به نتایجی در سطح خویش شده است. حوادث گذشته گاهی امت اسلامی را هدف قرار می داد وگاهی قسمتی از جهان اسلامی را، اما حوادث امروز تمام امت اسلامی وجهان اسلامی را در بر می گیرد.

روی این ملحوظ وظایف بیداری اسلامی از نظر محمد قطب جهان شمول بوده ودر چند نکته بیان می شود:
۱- بیان وتبیین خواسته های لااله الا الله (فهمایش بهتر از خواسته های کلمه حق)
۲- توضیح حقیقت ایمان واعتقاد وجدان وعمل.
۳- ایجاد حرکت سازنده ومؤثر.
۴- تقدیم الگوی شایسته بر جامعه. (۸: ۱۵۷-۱۶۶)

دلائیل ضعف وعقب ماندگی مسلمانان را از دست دادن قدرت وارزش واقعی دین، دربین مردم منتهی به دلائیل زیر می داند.
۱- کوتاهی وعقب نشینی از خواسته های لا اله الا الله.
۲- سراسیمگی وآشفتگی در مسیر دعوت.
۳- زهر افگنی ودسیسه های رسانه های اجیر وچاکر غرب.
۴- قانون گریزی، هرج ومرج وبی نظمی محیطی. (۸: ۱۶۸-۱۷۲)
۷٫ جرم وجزای مسؤلیت گریزی مسلمانان

جزاء وآفت های (دنیا وآخرت) در صورتی عاید شخص می‎گردد که ادای مسؤلیت نه کرده باشد چون مسؤلیت است که لبیک به ندای کلمه ی حق می‎گوید، نه پذیرفتن ندای بیداری اسلامی شانه خالی کردن در مقابل مسؤلیت است، مسؤلیتی‎که در مقابل خالق ومخلوق محاسبه می شود. وقتی چنین شود انفجار عظیمی درین برهۀ از تاریخ رُخ خواهد داد ازین جهت است که ستمگر زمان (طاغوت) فشار خود را بر جریان بیداری اسلامی افزایش می‎دهد ودر راه سرکوب آنان از هیچ گونه ظلم وستمی دریغ نمی کند، این فشار هاست که باعث انفجار شده وطاغوت‎ها قربانی آن می شوند.
وکاری که امروز استکبار جهانی با حماقت انجام می دهد همان فشاری است که سرعت انفجار را مضاعف خواهد کرد. بنابرین با یک ضربه ی تقدیر، سه کار همزمان انجام می‎گیرد:

۱– همه امت اسلامی به خاطر زیاده روی که در دین انجام داده اند مجازات می شوند. خداوند سبحان درین امت امانتی سپرده که به هیچ کدام از امت های سابق تاریخ نه سپاریده بود، آنگاه که او را به امت پیامبر آخر زمان کرامت بخشید وبرتری هایش برین امت را نسبت به امت های گذشته در گروِ حمل این امانت قرار داد.(۱۱: ۱۸۹) ﴿ کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾ (۱: ۳ : ۱۱۰)
شما (‌ای پیروان محمّد) بهترین امّتی هستید که به سود انسانها آفریده شده‌اید (تا‌مادامی که‌) امر به معروف می کنید و نهی از منکر می نمائید و به خدا ایمان دارید… تعبیری که با واژۀ : ” أُخْرِجَتْ (‌آفریده شده است‌) … به گونۀ فعل مجهول انجام می‎گیرد، تعبیر گیرایی است که چشم ها را به سوی خود خیره می کند. گوئی دست چرخانندۀ جهان و آگاه از رازهای نهان‌، هم اینک دارد این امّت اسلامی را از دل تاریکی های غیب و از پشت پردۀ سرمدی بیرون می‌آورد و به گسترۀ ظهورش میراند … این واژه‌ای است که حرکت نرم و نهانی را به تصویر می‎کشد که آهسته انجام شود سایه فرو میلغزد و آرام به جلو میرود و لطیف و ظریف امّتی را به صحنه و سِن هستی می آورد. امّتی که دارای نقش ویژه‌ای بر روی این سِن بوده، وعهده‌دار وظیفۀ بزرگ در پهنۀ گستردۀ این جهان بزرگ است‌، و مقام و منزلت ویژه‌، و حساب و کتاب ویژۀ خویش دارد.

﴿کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾ … شما (ای پیروان محمّد) بهترین امّتی هستید که به سود انسانها آفریده شده‌اید… این وظیفه ی لازمی است که امّت اسلامی حقیقت آن را درک کند تا ارزش جایگاه خود را بشناسد و بداند که او آفریده شده است تا پیشرو و پیشقراول بوده و پیشوایی و رهبری در دست او باشد، زیرا که بهترین امّت است‌. بر این اساس‌، چنین امّتی نباید زیر فرمان وتحت قانون استکبار جهانی زندگی کرد و دنباله‌رو ملّتهای دیگر باشد. بلکه برعکس پیوسته باید از آنچه دارد (هدایت) به این ملّتها عطاء کند. همیشه هم باید چیزهائی داشته باشد که پیوسته بتواند از آنها به این ملّتها دهد. داد و ستد او باید از جمله‌: اعتقاد، جهان‌بینی، بینش، نظام‌، اخلاق‌، شناخت‌، علم و معرفت صحیح و درست باشد … این وظیفۀ او است و لازم است او همیشه در پیشاپیش آن باشد و همیشه در مرکز رهبری و پیشوایی قرار داشته باشد. این ریاست رهبری و راز فرمانروایی‌، رنجها و مشکلات زیادی دارد، و امّت اسلامی نمیتواند با شعار به آن دست یابد، و زمام پیشوایی وقتی به او واگذار میگردد که شایستگی احراز (مقام) آن را داشته باشد. امّت اسلامی هنگامی شایستگی پیشوایی را خواهد داشت که برخوردار از جهان‌بینی اعتقادی‌، و نظام اجتماعی خود باشد.

از این گفتار پیدا است که برنامه‌ای که این امّت جویا و خواهان آن است، تلاش فراوانی را از او خواستار و بهای زیادی را طلبگار است‌، و او را در جولانگاه های بسیاری به تلاش و تکاپو می‌اندازد، و از وی میخواهد که در همه ی میدانهای زندگی از دیگران پیشی بگیرد و چشمهای بینندگان را به خود خیره کند… اگر امّت اسلامی از برنامۀ الهی پیروی میکند و خویشتن را ملتزم بدان میداند و مقتضیات و تکالیف آن را درک میکند، باید چنین اندیشد و چنین کند، در غیر آن منتظر عذاب وآفتهای الهی باشد.
ودر آیه دیگر ارشاد الهی است﴿ وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطاً لِّتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً ﴾ (۱: ۲ : ۱۴۳)
بی‏گمان شما را ملت میانه‌روی کرده‌ایم (نه در دین افراط وغلوی می‌ورزید، ونه در آن تفریط وتعطیلی می‌شناسید. حق روح وحق جسم را مراعات می‌دارید وآمیزه‌ای از حیوان وفرشته‌اید) تا گواهانی بر مردم باشید (‌وبر تفریط مادیگرایان لذائذ جسمانی طلب و روحانیت باخته‌، وبرافراط تارکان دنیا وترک لذائذ جسمانی کرده‌، ناظر بوده وخروج هر دو دسته را از جاده‌ی اعتدال مشاهده نمائید) وپیامبر (‌نیز) بر شما گواه باشد (‌تا چنانکه دسته‌ای از شما راه او گیرد ویاگروهی از شما از جاده ی ‌سیرت وشریعت او بیرون رود، با آئین وکردار خویش بر ایشان حجت وگواه باشد.)

۲- نابودی همه امت اسلامی: تقدیر دیگری که انجام می گیرد نابودی کامل در زمان معین است تا به عنوان مجازاتی به جرم اعراض، سرکشی، زورگویی در مقابل داعیان بیداری اسلامی. واین علاوه بر قَدَری است که در روز قیامت منتظر آنهاست چنانکه خداوند تعالی می فرماید:
﴿لِیَحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ کَامِلَهً یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا سَاءَ مَا یَزِرُونَ﴾ (۱: ۱۶: ۲۵)
آنان باید که در روز قیامت بار گناهان خود را (‌به سبب پیروی نکردن از پیامبر) به تمام وکمال بر دوش کشند، وهم برخی از بار گناهان کسانی را حمل نمایند که ایشان را بدون (‌دلیل وبرهان و) آگهی گمراه ساخته‌اند (‌بی آن که از گناهان پیروان چیزی کاسته شود)‌. هان (‌ای مردمان‌! بدانید که آنان چه کار زشتی می‌کنند و) چه بار گناهان بدی را بر دوش می‌کشند!
ودر آیه دیگر میفرماید:﴿ وَلا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لأنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ﴾ (۱: ۳ : ۱۷۸)
کافران (ای کسانی که دوستان بی دین ها وملحدان هستید) گمان نبرند که اگر به ایشان مهلت می‌دهیم (‌و وسائل رفاه دنیوی برای ایشان فراهم می نماییم و بر عمرایشان می‌افزائیم‌) به صلاح ایشان است‌، بلکه ما به ایشان فرصت می‌دهیم تا بر گناهان خود بیفزایند و (‌در آخرت به عذاب شدیدی دچار گرفتارشوند. بیگمان‌) برای آنان عذاب خوارکننده‌ای است‌. (۱۱: ۱۹۰)

۳- عذاب دردناک دیگری به استقبال آنانست: بیشترین این عذاب در آخرت ونازلترین آن در دنیا به آنان می رسد که شامل امراض مهلک گوناگون وبی علاج، مرگ های ناگهانی ورقت بار، سکته قلبی ومغزی و… می شود که روزانه هزارها انسان (مسؤلیت گریز) به آن گرفتارمی شوند که “پند دهنده برای پند پذیرانست” اما امت غافل وجاهلی که از آن پند نمی گیرد وطبق ارشادات الهی ﴿صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَعْقِلُونَ﴾ (۱: ۲: ۱۷۱) ایشان همانند کران و گنگ و کوران اند گویی ایشان تعقل نمی ورزند. ویا اینکه سخن حق را میشنوند و دست به تحریفش می‌زدند وتعبیر دیگری از آن می کنند ﴿یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ یَعْلَمُونَ﴾ (۱: ۲: ۷۵)
یهودیان! سخنان خدا را (‌در تورات‌) می‌شنیدند و پس از فهمیدن کامل آن‌، دست به تحریفش می‌زدند؟ و حال آنکه علم و اطلاع داشتند (‌که درست نیست به کتابهای آسمانی دست برد)‌.

۸٫ محمدقطب چهرۀ محبوب بیداری اسلامی
فریاد اسلام خواهی ابر مردان تاریخ وایثار گری های خانواده قطب به هیچ یک از امت های جهان پوشیده نیست. اسلام خواهی ایشان درست در زمانی طنین انداز شد که مسلمانان تحت سیطرۀ فکری، اقتصادی وسیاسی بلوک شرق وغرب قرار داشتند، آزادی خواهان وروشنفکران متهد کشورهای اسلامی اقدام به ترجمه، نشر وپخش مقالات وکتابهای سید قطب ومحمد قطب می نمودند تا جای که در برخی از کشورها همچون افغانستان وازبکستان وقزاقستان و… خواندن ونگهداشتن کتابهای ایشان جرم محسوب می شد.

سیدقطب رهبر محبوب جهان اسلام را در سنین جوانی شهید ساختند تا فریاد اسلام خواهی ومبارزش را در گلو خفه کنند اما اراده خدا برین نبود وپرچم بیداری را برادرش محمد قطب تقریباً یک قرن بدوش کشید واز نشر وپخش افکار واندیشه های اسلامی اش دست بردار نه شد. (۵: ۲۶-۳۰) بسیاری از مقالات وکتابهای وی همزمان با دوران تبلیغ ضد دین، یعنی در دهه پنجاه وشصت خورشیدی به فارسی ترجمه شدند، نتیجه ای که ترجمه این آثار داشت تقویت افکار دینی ومذهبی وفراهم آوردن خوراک فکری تازه برای اندیشمندان ودانشمندانی بود که طلایه دار دعوت وتبلیغ بودند، درست در این زمان- پس از چند دهه شکنجه وسرکوبی علمای دینی- چنین تصور می شد که تنها روشنفکران غیر مذهبی هستند که با مسایل اجتماعی سرو کار دارند ولی با روی کار آمدن این آثار به صحنه پیکار، در کنار آثار شماری از نویسندگان مذهبی در داخل هسته های اسلامی راه ورد دانشجویان وطلاب دینی به حوزه های روشنفکری واجتماعی فراهم گردید. چراکه سبک ونگارش محمد قطب در آثارش وهم در درسهاس قرآنی (دراسات قرآنیه وقبسات من أحادیث الرسول) طرح یک اسلام فعال ومسلمان بیدار را به تصویر می کشید وخواستار فراهم آمدن حرکت بیداری اسلامی که منجر به حاکمیت اسلامی می شد؛ بود. تا همزمان با اجرای کامل شریعت اسلام، بتواند برضد ظلم وزیاده خواهی غرب ودنیای کمونیستی ایستادگی کند.
اینک آثار قطب از فراز قاره ها سر بیرون می آورد، زمانی بود که آثار وی از فراز کشور مصر، سودان، الجزایر، لیبیاگرفته تا ترکیه، ایران، افغانستان، شبه قاره هند وکشورهای آسیای میانه وبرصغیر وخاورمیانه را در هم می نورد.

امّا امروزه آثار قطب پشتیوانه ی فکری مدافعان حکومت دینی است. چراکه او مرزهای جغرافیایی را مانع وحدت جهان اسلامی می دانست ومعتقد بود در هر کجا که مسلمانان پیشرفت وپیروزی داشته باشد، پله ی است برای ایجاد حکومت جهانی اسلام. ودر مورد جهاد مردم افغانستان در مقابل شوروی کتابی بنام «جهاد الأفغانی ودلالاته» را نویشت ودر آن پیروزی مجاهدین را آمال وآرزوهای تمام مسلمانان جهان دانسته واز آن دفاع کرد. در مورد چنین می نویسد: «اهمیت وارزشی که جهاد افغانی در حیات امت دارد قابل مقایسه با هیچ چیزی دیگی نیست، دیده میشود امتِ تن به ذلت می نهد وامتی سرفرازانه جهاد می کند وشهادت می دهد. امتی مبارزه می کند وبا استعمار مقابله می کند وامتی تسلیم شده وسر خم می کند، امتی حرکت می کند وتغیر مثبت بوجود می آورد وامتی در فساد وفحشا ذوب شده وزندگی حقیرانه دارد، چنانچه علایم بارزی از جهاد افغانی به مشاهده میرسد. چرا اولویت اهتمام ایشان به جهاد شد چونکه جهاد با عقیده، عزت وکرامت ایشان ارتباط داشت تمام آنها از ایشان گرفته می شد واستعمار حریص بود که روح جهاد را در بین ایشان نابود سازد.» (۷: ۷)
با توجه به کلام فوق دیده می شود که محمد قطب تا چه اندازه به مبارزات گروه های اسلامی خوشبین بوده وآمال وآرزوهای امت اسلامی را در پیروزی آنان می دیده است.

«جهاد افغانی نقطه تحول تاریخی بود که بیداری اسلامی را در کشورهای اسلامی ماوراء النهر بوجود آورد، چون روسیه کمونیستی سیطرۀ خویش را بر مسلمانان آسیای میانه گسترانیده بود، واز آن دیار کینه های دیرینه خویش را بر ضد مسلمانان همجوار (افغانستان وپاکستان) به مرحلۀ اجراء می گذاشت وبا جهاد افغانی سیاست کمونیزم سایبری به شکست مواجه شد وحس بیداری اسلامی در بین مسلمانان آسیای میانه آغاز شد ونتیجه ی مطلوبی از آن خواهد انجامید.» (۷: ۹۶ )
اینکه مسلمانان امروز در جهان با چه وضعیتی سر دچارند علت غفلت در انجام وظیفه ومسؤلیت گریزی است که منجر به به این مصیبتها شده اند ولی در کل وضعیت جهان به نفع بیداری اسلامی ومسلمانان تلقی شده ودیده می شود که روزانه ده ها هزار تن به کتله ی بیداری اسلامی ومسلمانان افزوده می شود ازین جهت است که وضعیت جهانی در خور تحسین بوده وسود آور است.

۹٫ پس منظر بیداری اسلامی
امت اسلامی امروز شاهد بیداری اسلامی مبارکِ در تمام جوانب زندگی اش می باشد که دانشجویان (قشر ذکور واناث) بوجود آورندۀ این بیداری اند. اما هر کسی با ژرف اندیشی به وضعیت این بیداری بنگرد، خواهد یافت که بیداری اسلامی با مشکلات زیادی مواجه است واین امریست که بعضی از علماء، دعوتگران ودانشجویان را واداشته تا قوانین وضوابطی وضع نمایند که جوانان این بیداری مبارک طبق آن قواعد حرکت کنند.
شکی نیست که دشمنان این بیداری از قبیل یهود ونصاری ودیگران در مقابل آن بر می خیزند، زیرا آنها از نتیجه های بیداری اسلامی هراس دارند ومی دانند که اگر بیداری اسلامی قدرت بگیرد وماموریت خویش را تکمیل نماید آنها وتخت وتاجشان را در هم خواهد شکست. (۲: ۱۰)
پس جوانان بیداری اسلامی برای موفقیت آمیز بودن کارشان وتداوم آن باید چکار کنند؟ جوانان این بیداری باید قبل از همه چیز به کتاب خدا وسنت پیامبرش صلی الله علیه وسلم، پایبند باشند وروش صحیح ودرستی را که آنها بر آن حرکت خواهند کرد از این منبع اساسی اخذ کنند.
جوانان بیداری اسلامی چه دانشجویان وچه طلاب مدارس دینی، اگر روش آنها بر پایه کتاب خدا وسنت پیامبرش صلی الله علیه وسلم نباشد، بیداری وحرکت اسلامی آنها حرکتی شتابزده ای باشد. جوانان این بیداری باید به روش درستی که قبل از آنها سرور انسانیت صلی الله علیه وسلم حرکت کرده وپس از او اصحاب ویاران گرامی اش بر همان مسیر گام نهادند وهمچنین تابعین وتبع تابعین وبزرگان دین وهمچنین جوانان بیداری باید با وحدت کلمه واتخاذ روش واحد وقدرت واحدی دست بکار شوند، زیرا تفرقه واز هم پاشیدگی نتیجه ی خوبی نخواهد داشت ودشمنان خدا را در شرق وغرب خوشحال خواهد کرد.

۱۰٫ نتیجه گیری
این مقاله که در مورد بیداری اسلامی و نقش محمد قطب در استواری آن نگاشته شده است، روی مفهوم بیداری از دیدوی، راهکار، وظایف ومسؤلیت های بیداری اسلامی در عصر حاضر بطور فشرده سخن زده شد واین مقاله به نتایجی متوصل شده است که در زیر فهرست میشود:
۱- تحول ودیگر گونی مثبتی در اوضاع مسلمانان از نظر فکری، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی واقتصادی رونماگردیده، این دلیل بر کارکردهای حرکت بیداری اسلامی است.
۲- رویکار شدن حتمی بیداری اسلامی در سراسر جهان که این حرکت نقطه ی وصل تمام ملل مسلمان جهان شده وحکومت های جهان اسلام ناگزیر به این حرکت لبیک خواهد گفت.
۳- بیداری اسلامی (اسلامیک رسانس) امروز خود را در ابعاد واشکال مختلف نشان داده است، درحوزۀ فکر واندیشه هزاران عنوان کتاب مفید در موضوعات متعدد وگوناگون اندیشه اسلامی نوشته ومنتشر شده است. دربعد سیاسی واجتماعی، یک جریان نیرومندی مردمی در جهان اسلام در حال شکل گرفتن است وبر لزوم بازگشت به اسلام وتطبیق شریعت اسلامی پا می فشارد.
۴- صداقت وراستکاری پرچم داران بیداری اسلامی وتاکید بر عملکرد درست در راستای بیداری بیانگر آنست که مدیریت آینده جهان در دستان اسلام ومسلمین خواهد بود.
۵- مبارزات فکری، فرهنگی وسیاسی حرکت اسلامی از سید جمال الدین افغانی تا امروز بی نتیجه وبی ثمر نمانده است، بلکه -مادرهمه جا- شاهد موجی از بیداری اسلامی در میان مسلمان می باشیم.
۶- برجستگی نقش محمد قطب در نهوض بیداری اسلامی وجای گرفتن در قلب جوانان بعنوان چهره محبوب جهان اسلام وپرچم دار بیداری اسلامی، باعث تمجید است.
۷- عرض اندام کردن حرکت بیداری اسلامی بعد از سقوط خلافت اسلامی، در سال ۱۹۲۸م درمصر وکشورهای اسلامی نقطه ی عطفی در تاریخ بیداری اسلامی خواهد بود.
۸- بزرگترین دستاورد بیداری اسلامی در صد سال اخیر، اعادۀ اعتماد به نفس در میان مسلمانان جهان است. زمانی بود که یک جوان مسلمان احساس شرمندگی می کرد، اما امروز جوانانی هستند که مسلمان بودن را باعث افتخار وسربلندی می دانند.
۹- بیداری اسلامی روند اصلاح سازی امت، نحوۀ بازگشت تدریجی انسان به اصلیت خویش وسرشت انسانیت است، احیای دست آوردهای گذشته ی امت اسلامی بزرگترین هدف در راه تحقق آنست.

۱۱٫ فهرست منابع:

۱- قرآن الکریم.
۲- ابن عثیمین، محمدبن صالح .(ب.ت). قواعد ورهنمود های بیداری اسلامی، ترجمه کاربران سایت عقیده، جده: دار المجد.
۳- دهخدا، علی اکبر .(۱۳۷۷هـ). لغت نامه دهخدا ج۴، تهران: چاپ ونشر دانشگاه تهران.
۴- علوان، عبد الله ناصح .(۱۴۰۸هـ). ماذا عن الصحوه الإسلامیه فی العصر الحدیث، یا شباب؟، حلب: دار السلام.
۵- قطب، محمد .(۱۳۹۷هـ). پیام اسلام به بشریت سرگردان، مترجم: شریف الله غفوری، کابل: انتشارات قرطبه.
۶- قطب، محمد .(۱۹۸۶م). واقعنا المعاصر، جده:مملکه العربیه السعودیه: مؤسسه المدینه.
۷- قطب، محمد .(۱۹۸۹م). الجهاد الأفغانی ودلالاته، جده: مؤسسه المدینه.
۸- قطب، محمد .(۱۹۹۵م). لاإله إلا الله عقیده وشریعه ومنهاج حیاه، القاهره: دار الشروق.
۹- قطب، محمد .(۱۹۶۰م). منهج التربیه الإسلامیه ج۱، القاهره: دار الشروق.
۱۰- قطب، محمد .(۲۰۰۲م). قضیه التنویر فی العالم الإسلامی، القاهره: دار الشروق.
۱۱- قطب، محمد .(۲۰۰۳م). کیف یدعو الناس، القاهره: دار الشروق.

Muhmad Qutb is Theorist of Islamic Awakening Movement
Author: Sharifullah Ghafoori
Abstract
Islamic nation evidence of blest awakening at all parts of live which are the result of honest knowledgeable thinking. Big men are the best sample of Islamic thoughts, life and applied method of those also masterwork of history and full of the occurrence kind and inspiration epic in the world. Theory of those men effectiveness method compares to the others human method to achievement of goals. Mohumad Qutb is one of the best specialists of Islam world; his freedom sound goes out of the geography border, this combatant man one of the main founder of islmic awakening at the today time. In many Islamic countries the theory of him getting form and growing up. This topic to assess the thoughts of him at forming of awakening and expressing the method of Islamic awakening and his rule at the holding of stable the Islamic awakening flag and strength of the Islamic awakening foundation and parts of youth at the Islamic nation awakening at the near future
Keywords: Islamic awakening, theories M.Qutb, Approach, duties, the future of the Islamic nation