احیای شب و روز، قیام اللیل و قیم النهار

 احیای شب و روز، قیام اللیل و قیم النهار

نویسنده : دکتر احمد ریسونی

در قرآن کریم دو سوره مشابه و هم‌جوار وجود دارد که از نظر زمانی و مکانی شباهت زیادی به هم دارند؛
سوره‌ی مُزّمِّل و مُدّثر.
به لحاظ تشابه ملاحظه می‌شود که در لفظ و معنا به هم نزدیک هستند یعنی هر دو سوره با خطاب به رسول خدا آغاز می‌شوند: “یا أیها المزمل” و “یا أیها المدثر” هم‌چنین هر دو سوره به قیام و برخاستن امر می‌کند. به لحاظ زمانی هم هر دو سوره پشت سر هم یا در فاصله‌ی زمانی نزدیک به هم در اوایل بعثت نازل شده‌اند. به لحاظ هم‌جواری نیز هر دو سوره در مصحف شریف در کنار هم آمده‌اند با این که بسیاری از سوره‌ها و آیات قرآن در نزول نزدیک به هم اما در ترتیب دور از هم قرار دارند.

نکته‌ی جالب توجه در این دو سوره امر به قیام و حرکت در آغاز هر دو سوره است:

“یا أیها المزمل قم اللیل” ای مرد جامه بر خود پیچیده‌ شب را به پای‌دار، مگر اندکی از آن را

“یا أیها المدثر قم فأنذر” ای مرد جامه بر خود پیچیده‌ برخیز و هشدار ده‌

دو امر با یک لفظ اما در دو جهت متفاوت؛ امر نخست یعنی احیای شب در دین و دینداری، در عبادت و تقرب به خدا و تزکیه و تربیت جایگاه خاصی دارد و متناسب با کاری که در آن انجام می‌شود اصطلاح خاص “قیام اللیل” بر آن اطاق شده است.

امر دوم “قم فإنذر” هیچ یک از ملزومات امر نخست را در برندارد به همین خاطر می‌خواهم در این مختصر قدری به آن بپردازم.

با نگاه به سوره‌ی مدثر و کلمات آغازین آن و نیز در مقایسه با آغاز سوره‌ی مزمل اولین چیزی به ذهن می‌آید “قیام النهار” است یعنی همان نکاتی که در “قیام اللیل” مطرح است. به عبارتی دیگر اگر مضمون قیام اللیل نماز و ذکر و تلاوت است

“قم اللیل إلا قلیلا (*) نصفه أو انقص منه قلیلا (*) أو زد علیه ورتل القرآن ترتیلا”
شب را به پای‌دار / مگر اندکی از آن را نیمه‌اش، یا اندکی از نیمه کم نما / یا اندکی بر آن بیفزا، و قرآن را شمرده و شیوا بخوان.‌

پس قیام النهار یعنی دعوت با تمام صیغه‌های دعوت و تمام مجاهدت و تلاشی که به آن نیاز است:
“قم فأنذر (*) وربک فکبر (*) وثیابک فطهر(*) والرجز فاهجر (*) ولا تمنن تستکثر (*) ولربک فاصبر”
برخیز و هشدار ده / ‌و پروردگارت را تکبیر گوی‌ / و جامه‌ات را پاکیزه بدار / و از پلیدى دور شو / و منّت مگذار و فزونى مطلب.

? سوره‌ی مزمل که به قیام اللیل امر می‌کند دیری نمی‌پاید که نگاه‌ها را به سمت قیام النهار می‌برد یعنی قبل این که سوره‌ی بعدی یعنی مدثر به آن بپردازد.
خدای متعال پس از تشویق به قیام اللیل و بیان اهمیت آن
“إن ناشئه اللیل هی أشد وطئا وأقوم قیلا”
بی‌گمان شب‌خیزی بیشتر موافقت [دل و زبان‌] در بردارد و از لحاظ سخن استوارتر است.‌

بحث قیام النهار را مطرح می‌کند:
“إن لک فی النهار سبحا طویلا” تو را در روز کار و کوشش بسیار است.‌

☘ علامه ابن عاشور در شرح این نکته می‌نویسد: شب را بیدار باش زیرا قیام شب تأثیرش شگرف و سخنش استوارتر است.
در روز مشغله‌ی فراوان داری و مجالی برای خلوت با خود در آن نمی‌یابی. رسول گرامی اسلام روز را به دعوت و تبلیغ قرآن و آموزش دین می‌گذراند؛ با مشرکان به بحث و گفتگو می‌نشست و به دنبال مؤمنان ستم دیده می‌گشت.
خدای متعال از همه‌ی این کارها با نام “سبحا طویلا” یعنی کار و کوشش زیاد یاد کرده است. [التحریر والتنویر ج ۹۲ ـ ص ۴۶۲]

? همان گونه که رسول گرامی اسلام بخشی از شب را به عبادت خدا اختصاص می‌داد، بخش اعظم روزش را به تلاش و کوشش و رویارویی با دشمنان و بدخواهان می‌گذراند.
“وإنه لما قام عبد الله یدعوه کادوا یکونون علیه لِبَدا (*) قال إنما أدعو ربی ولا أشرک به أحدا”
و چنین بود که چون بنده خدا [محمد -ص-] او را به نیایش می‌خواند، نزدیکشان بود که بر سر او بریزند / بگو فقط پروردگارم را به نیایش می‌خوانم و هیچ کس را شریک او نمی‌شمارم‌

☘ اگر قیام اللیل تأثیر شگرفی در تربیت و تزکیه دارد حکم آن مستحب و غالبا برای ترغیب است و در محدوده‌ی زمانی بخشی از شب انجام می‌گیرد که قابل کاهش یا افزایش است. اما قیام النهار یعنی دعوت و تبلیغ و تلاش و کوشش علاوه بر مستحباتی که دارد چندین فریضه را نیز شامل می‌شود. به همین خاطر مهم‌تر و مؤکدتر است و زمانی که باید به آن اختصاص یابد طبیعتا باید طولانی‌تر باشد:
“سبحا طویلا”

در زمان کنونی ما بیش از پیش به احیای قیام النهار و درک جایگاه و کارایی آن نیازمندیم. ما به دعوت نیازمندیم هم‌چنان که به دعا و اعمالی که در قیام النهار مطرح است نیاز داریم:
“قم- فأنذر- وربک فکبر- وثیابک فطهر- والرجز فاهجر- ولا تمنن تستکثر”
به پاخاستن، انذار، تعظیم پروردگار، پاکی لباس، دوری از پلیدی و پرهیز از منت نهادن وافزون‌طلبی.

هم‌چنان که به اعمال مربوط به قیام اللیل یعنی رکوع، سجود، تلاوت، ذکر و دعاء نیاز داریم. تا جایی که دسته‌ی اول اعمال از نگاه شرع واجب‌تر و مؤکدتر است.