بررسی پدیده خیر و شر و نقش انسان در انتخاب خیر و شر

بررسی پدیده خیر و شر و نقش انسان در انتخاب خیر و شر

نویسنده: محمد حامدی

سوال:

آیا چنانکه بعضی از فلاسفه و روانشناسان می‌گویند؛ انسان تابع جبر محیط، وراثت، تربیت و … است و در انتخاب خیر و شر دارای اختیار است یا نه؟ نظر شما درباره‌ی مسئله‌ی خیر و شر یا پدیده‌ی شرور چیست؟

پاسخ:

با سلام

براساس نظریات بعضی از فلاسفه و روانشناسان، زندگی انسان در زمینه‌ی انتخاب خیر و شر، بدی و نیکی، هدایت و گمراهی، تابع جبر محیطی، وراثت، تربیت، امیال و کششهای درونی به بدی‌ها و … می‌باشد و انسان در این راستا معذور است و قابل سرزنش نیست؛ بنابراین نه در دنیا در مقابل اعمالش مسئول است و نه در آخرت پاسخگو است. از آثار منطقی این اندیشه این است که مبلغین و متصدیان تربیتی جامعه بیهوده برای اصلاح انسان‌ها تلاش می‌کنند. چون انسان تابع جبرهای مذکور است و قابل اصلاح نیست.

ضمناً بعضی از روانشناسان معتقدند که خیر و شر قابل تشخیص و شناسایی نیستند و عکس‌العمل‌های ما به حوادث محیطی، بعضی از امور را به عنوان شر معرفی می‌کند و بعضی دیگر را به عنوان خیر تلقی می‌کند. این گونه متفکران، در مقابل اندیشه‌های و حیانی در طول تاریخ به مخالفت پرداخته‌اند و بر اثر بعضی از کج فهمی‌های دینداران نادان و دشمنان دانا در زمینه‌ی حاکمیت خدا ازطریق قضا و قدر و مالکیت و تصرف خدا در ملک خود و … به این آتش ویرانگر دامن زده‌اند و کار مبلغین دینی و حتی مصلحان اجتماعی را در بسیاری از مراحل زندگی انسان‌ها در طول تاریخ، خنثی و کم رنگ نموده‌اند و مجرمین در سایه‌ی این اندیشه‌ی ویرانگر به زندگی فساد انگیز و نامبارک خود ادامه می‌دهند و اصلا احساس گناه نیز نمی‌کنند.

بر اساس قرآن زندگی انسان تحت حاکمیت سه سنت خداوند می‌باشد:

۱. سنت قضا و قدر (که این امر تنها در اختیار خداوند است و بر اساس علم، حکمت و رحمت بی‌نهایت خداوند ، تنظیم شده و جبری است و در راستای تأمین مصالح مادی و معنوی انسان در دنیا و آخرت می‌باشد).

۲. سنت ابتلا و امتحان (که این امر نیز در راستای تعیین سوالات امتحانی انسان است و خداوند به عنوان معلم انسان ، سوالات را تعیین می‌کند و البته هیچ معلمی تعیین سوالات را در اختیار شاگردان قرار نمی‌دهد و این امر نیز جبری است چون قرار است انسان از این طریق امتحان شود).

۳. سنت آزادی و اختیار انسان (که در این مجال جبری وجود ندارد و انسان کاملاً در انتخاب هدایت و گمراهی و خیر و شر، آزاد و مختار است).

در این جا لازم است که به چهارچوب و حیطه‌ی آزادی انسان و آخرین توانش در زندگی دنیا از نظر قرآن اشاره کنیم تا دایره‌ی مسئولیت انسان مشخص شود و غیر از این امور، در برابر هیچ گونه کار دیگری مسئول نیست. که عبارتند از:

۱. شناخت حق و باطل و خیر وشر و انتخاب حق و خیر و ترک باطل و شر در حد منحصر به فرد، به صورتی که دین خدا را در سود رسانی مادی و معنوی خود و دیگران در دنیا و آخرت بی‌همتا و بی‌رقیب بداند تا ایمانش برای همیشه بیمه شود و اندیشه‌ی برتر دیگری را نیابد تا ایمانش را با آن معاوضه کند.

۲. عزم و تصمیم قاطع برای انتخاب عملی حق و خیر و ترک باطل و شر در زندگی مادی و معنوی

۳. بکارگیری اسباب مربوطه بر طبق فرمان خدا که از طریق متخصصین دو حوزه‌ی دینداری یعنی حوزه‌ی علوم تجربی و انسانی و حوزه‌ی علوم وحیانی با مدیریت وحی معرفی می‌شوند.

۴. دعا کردن در هر کاری بعد از بکارگیری اسباب؛ زیرا تأثیر اسباب ذاتی نیست و تنها در اختیار خداوند است.

زمینه‌های چهارگانه‌ی مذکور، تمام حیطه‌ی وسع انسان در زندگی دنیا برای حرکت و فعالیت و انتخاب آزادانه را تشکیل می‌دهد و به چیز دیگری مسئول نیست و بعد از انجام مراحل مذکور، اموری (نتایج اسباب و افعال) روی می‌دهند که در حیطه‌ی اختیار انسان نیست و در این زمینه مسئولیتی ندارد و انسان نسبت به آنها نه مجازاتی می‌بیند و نه پاداشی را دریافت می‌کند. چون این گونه امور، جزو افعال خداوند هستند و در اختیار انسان نیست.

در مقابل آن دسته از فلاسفه و روانشناسان که انسان را مجبور به انتخاب شر می‌دانند ، دسته‌ای دیگر از فلاسفه و روانشناسان بر خلاف آنها معتقدند انسان از عوامل محیطی، وراثت، تربیت و … متأثر می‌شود اما هرگز به انتخاب یکی از آن دو (خیر و شر) مجبور نمی‌شود و انسان همیشه و در هر حال دارای اختیار و اراده است و در مقابل افعالش، مسئول و پاسخگو است. لذا از راهکارهای مختلف تربیتی برای رشد و پرورش انسان استفاده می‌کنند. چون انسان را مختار و قابل تربیت می‌دانند.

واقعیت تلخی که همه‌ی ما آن را می‌دانیم این است که با کمال تأسف در طول تاریخ عمر بشر طرفداران باطل و شر هم در میان مدعیان و هم در میان انسان‌های عادی بسیار بیشتر از طرفداران حق و خیر بوده است و تحقیقات میدانی براساس استقراء این واقعیت ناگوار را تایید می‌کند که جزو لوازمات طبیعی آزادی انسان است. اما این امر هرگز به این معنی نیست که بشر را در انتخاب باطل و شر مجبور و معذور بدانیم بلکه در مقابل اعمالشان مسئول هستند. بنابراین امیدواریم بعد از تلاش‌های شبانه روزی مصلحان، روزی بشر بر اثر مشاهده‌ی آثار ویرانگر باطل و شر، به انتخاب حق و خیر برگردد تا از این طریق به خوشبختی هر دوجهان نایل شود.

از دیدگاه قرآن انسان موجود محترمی است که یکی از دلایل اکرامش از جانب خداوند، وجود آزادی و اختیار در انتخاب حق و باطل و خیر و شر می‌باشد.

لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَن یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَىٰ لَا انفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ [سوره البقره : آیه ۲۵۶]

در قبول دین، اکراهی نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است. بنابر این، کسی که به طاغوت [= بت و شیطان، و هر موجود طغیانگر] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی چنگ زده است، که گسستن برای آن نیست. و خداوند، شنوا و داناست.

إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا [سوره الانسان : آیه ۳]

ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس!

به همین دلیل برای انتخاب آزادانه‌ی زندگی مطلوب انسان، مجالی را در اختیار انسان قرار داد تا بدون جبر و به شیوه‌ی آزادانه به انتخاب زندگی مورد نظرش بپردازد، که حیات دنیاست.

الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ [سوره الملک : آیه ۲]

آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می‌کنید، و او شکست‌ناپذیر و بخشنده است.

برای اثبات آزادی انسان در انتخاب خیر و شر به تعدادی از دلایل اشاره می شود:

۱. هر کس در درون و خلوت خویش این را می‌داند که در انتخاب هیچ کاری مجبور نیست و انسان با این فاکتور از موجودات مسخر و مجبور جدا می‌شود. چنانکه شاعر می‌گوید:

اینکه گویی این کنم یا آن کنم

خود دلیل اختیار است ای صنم

۲. اگر انسان مجبور می‌بود در میان افراد بشر هیچ کس نمی‌توانست حق و خیر را انتخاب کند و همه‌ی انسان‌ها تابع شر می‌شدند. در حالی که تاریخ، بر خلاف آن گزارش می‌دهد مبنی بر این که انسان‌ها دو دسته بوده‌اند، دسته‌ای تابع حق و خیر و دسته‌ای تابع باطل و شر بوده‌اند و این روند همچنان ادامه می‌یابد. چنانکه ما نیز در جهان معاصر شاهد این حقیقت هستیم.

۳. اینکه انسان‌ها در طول تاریخ از طریق فردی و اجتماعی در قالب عادی و آکادمیک نسبت به تربیت انسان‌ها اقدام نموده‌اند حاکی از این امر است که انسان‌ها قابل تربیت‌اند و هرگز مجبور به انتخاب باطل و شر نیستند.

۴. اینکه در زندگی انسان‌ها نظام‌های قضایی و مراکزی برای مجازات مجرمین وجود داشته و دارد، نشان دهنده‌ی این حقیقت است که بشر مختار و مسئول است و باید پاسخگوی افعالش باشد و همگان حتی طرفداران نظریه‌ی جبر نیز به ناچار به این امر تن داده‌اند.

۵. اینکه در طول تاریخ عمر بشر، پیامبران خدا نسبت به تربیت انسان‌ها با تمام توان کوشیده‌اند، نشان دهنده‌ی وجود اختیار و توانایی پذیرش تربیت در انسان است.

۶. اینکه خداوند روز قیامت را برای محاکمه‌ی انسان‌ها برپامی دارد، نشان دهنده‌ی این امر است که انسان در انتخاب خیر و شر مجبور نیست بلکه مسئول است.

۷. اینکه در تفکر دینی هم در دنیا و هم در آخرت اجر نقد و اجر نسیه وجود دارد و در اثر آن، دو نوع زندگی خوشایند و ناخوشایند در زندگی بهشتی و جهنمی دنیوی و اخروی معرفی شده، حاکی از این امر است که انسان دارای اختیار است.

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاهً طَیِّبَهً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ [سوره النحل : آیه ۹۷]

هر کس کار شایسته‌ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم؛ و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می‌دادند، خواهیم داد.

۸. اینکه مجرمین در همه‌ی جوامع بشری بخاطر کارهای ناروایشان قابل سرزنش هستند و وجهه‌ی اجتماعی آنها لطمه می‌بیند، حاکی از وجود اختیار انسان در زمینه‌ی انتخاب خیر و شر است.

۹. حضور فلاسفه، روانشناسان، علمای تربیت، دولت‌ها، دوربین‌های نظارتی  مداربسته، رسانه‌های گروهی، مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی و … حاکی از این امر است که انسان موجودی مختار و قابل تربیت است و در مقابل انتخاب‌های خود مسئول است.

۱۰. اینکه بشر دارای اندیشه و تفکر است و در همه‌ی امور زندگی در پی چاره‌جویی برای رفع مشکلات مادی و معنوی خود و دیگران است، نشانگر تربیت پذیری و آزادی انسان در انتخاب خیر و شر است.

در ضمن، اینکه بشر از عوامل محیطی، وراثتی، تربیتی و … متأثر می‌شود، حقیقتی علمی است اما در حدی نیست که آزادیش را در انتخاب خیر و شر مخدوش کند؛ لذا در این حالات نیز اگر اراده بکند می تواند تأثیر آنها را به راحتی خنثی کند و بر خلاف مقتضیات آنها عمل کند. چون زمینه های مذکور نیز ساخته‌ی اراده‌ی خود انسان است و انسان در مقابل عوامل ساخته‌ی دست  خود، عاجز نخواهد شد؛ بنابراین کار متولیان تربیتی و ما این است که عوامل محیطی مخرب را از زندگی بشر حذف کنیم و بجای آنها از عوامل محیطی مثبت کمک بگیریم تا انتخاب آزادانه‌ی انسان آسان و میسر شود.

در تفکر دینی تنها شری که می‌توان عنوان شر بر آن نهاد، گناهان انسان‌ها است (که این گونه کارها، فعل بشر هستند نه خدا) زیرا این گونه کارها بر خلاف نظر متخصصین انجام شده‌اند و البته ضرر آفرین هستند؛ اما وقایعی که از نظر ما ناگوار است و در حیطه‌ی حکمت و قدرت خداوند است، شر نیست مانند فقر، امراض جسمی، مرگ انسان‌ها، و … چون حیات دنیا برای امتحان انسان است؛ لذا باید زمانی فرا رسد که مهلت عمر انسان، تمام شود و مرگ به سراغ او بیاید و زمان محاسبه‌اش فرا رسد، لذا  شری در این جا وجود ندارد؛ چون از خداوند واجب الوجود، علیم، حکیم و رحیم چیزی جز مهربانی، مهرورزی و عدالت بر نمی‌آید.

از نظر قرآن، ناملایمات و مصائب زندگی (که از دیدگاه بشر به عنوان شرور تلقی می‌شوند) بر پنج نوع تقسیم می‌شوند که هر کدام از آنها دلیل خاص و حکیمانه‌ای دارد و جزو شرور نیستند:

۱. قضا و قدر و تعیین مصالح انسان‌ها از جانب خداوند بی‌نهایت علیم، حکیم و رحیم (که این گونه کارها در راستای مصلحت انسان‌ها است و جزو شرور نیستند)

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَّکُمْ وَعَسَىٰ أَن تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره البقره : آیه ۲۱۶]

جهاد در راه خدا، بر شما مقرّر شد؛ در حالی که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا می‌داند، و شما نمی‌دانید.

مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَهٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ ⭐️ لکَیْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ [سوره الحدید : آیه ۲۲ و ۲۳]

هر رنج و مصیبتی که در زمین (از قحطی و آفت و فقر و ستم) یا در نفس خویش (چون ترس و غم و درد و الم) به شما رسد همه در کتاب (لوح محفوظ ما) پیش از آنکه همه را (در دنیا) ایجاد کنیم ثبت است و البته این کار بر خدا آسان است .⭐️ (این تقدیر حق را بدانید) تا هرگز بر آنچه از دست شما رود دلتنگ نشوید و به آنچه به شما می‌دهد مغرور و دلشاد نگردید، و خدا دوستدار هیچ متکبر خودستایی نیست.

۲. امتحان انسان از طریق نعمت‌ها و مصائب (که این گونه امور نیز در راستای هدف از خلق انسان است و حکیمانه است و جزو شرور نیستند).

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ ⭐️ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ [سوره البقره : آیه ۱۵۵ و ۱۵۶]

و البته شما را به پاره‌ای از سختی‌ها چون ترس و گرسنگی و نقصان اموال و نفوس و آفات زراعت بیازماییم، و صابران را بشارت و مژده بده ⭐️ آنان که چون به حادثه سخت و ناگواری دچار شوند (صبوری پیش گرفته و) گویند: ما به فرمان خداآمده‌ایم و به سوی او رجوع خواهیم کرد.

الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ [سوره الملک : آیه ۲]

آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می‌کنید، و او شکست‌ناپذیر و بخشنده است.

۳. پرداخت هزینه‌ی کسب سعادت و خوشبختی انسان در دنیا و آخرت (‌این گونه امور نیز در راستای شایستنه سالاری است و عادلانه و حکیمانه است “نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود * مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد” – این گونه امور نیز جزو شرور نیستند).

أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُونَ⭐️ولَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ [سوره العنکبوت : آیه ۲ و ۳]

آیا مردم چنین پنداشتند که به صرف این‌که گفتند ما ایمان (به خدا) آورده‏ایم رهاشان کنند و هیچ امتحانشان نکنند؟ ⭐️ و محققاً ما اممی را که پیش از اینان بودند به امتحان و آزمایش آوردیم، و همانا خدا دروغگویان و راستگویان را کاملاً می‏شناسد.

۴. آثار گناهان و معاصی مصرانه و آگاهانه‌ی انسان (که این نوع از ناملایمات، جزو شرور محسوب می‌شوند و بایستی تمام تلاش خود را صرف حذف آنها از زندگی بشر نمود).

وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَهٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَن کَثِیرٍ [سوره الشورا : آیه ۳۰]

هر مصیبتی به شما رسد بخاطر اعمالی است که انجام داده‌اید، و بسیاری را نیز عفو می‌کند!

۵. محصولات نامبارک ناشی از غلط بکار بردن آزادی انسان و وجود اختیار در انسان از طریق حذف برنامه‌ی خدا از زندگی بشر و اجرای فرامین مکاتب بشری و نفس و شیطان و ایجاد فساد و خونریزی در زمین از این طریق (این نوع از امور ناخوشایند، نیز جزو شرور هستند و باید در صدد حذف آنها برآمد).

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ [سوره الروم : آیه ۴۱]

فساد، در خشکی و دریا بخاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند آشکار شده است؛ خدا می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند، شاید (بسوی حق) بازگردند!

و من الله توفیق …