دعا، شرط استجابت دعا، چگونگی دعا کردن
دعا، شرط استجابت دعا، چگونگی دعا کردن
نویسنده: محمد حامدی
? سوال: دعا کردن
با توجه به اینکه بیشتر افراد از عدم استجابت دعاهایشان گلایه دارند؛ لطفاً تعریفی جامع از دعا، جایگاه آن در دین، کاردکرد آن در زندگی انسانها را بیان کنید. و نیز در چه زمانی دعای انسان مستجاب می‌شود؟
? جواب:
انسان در درون خویش خواهان رشد، کمال و رفع نیازهای مادی و معنوی می‌باشد. و برای تأمین آنها این را می‌داند که برای کسب هر گونه کمالی بایستی از اسبابی خاص استفاده نماید. لذا به صورت فطری از همان اوایل زندگیش به دنبال کشف آنها رفته و همگان عملاً در انجام این امر مهم کوشا هستند. زیرا در غیر این صورت قادر به ادامه‌ی زندگی سعادت‌مند نخواهند بود. مثلاً انسان برای رفع گرسنگی و تشنگی از خوراک و مایعات استفاده می‌کند.
تعریف دعا در لغت:
دعا در لغت به معنای درخواست و طلب است.
تعریف دعا در اصطلاح:
دعا در اصطلاح به معنای درخواست جلب منافع و دفع مضار می‌باشد. به عبارت دیگر به معنای این است که انسان برای رفع نیازهایش اسباب مربوطه را بکار گرفته و سپس برای دریافت تأثیر و نتیجه‌ی آنها از خداوند درخواست نماید.
ارکان دعا:
۱. خداوند:
که ایشان سازنده‌ی اسباب و تأثیرگذار در آنها می‌باشد.
۲. جهان آفرینش و وحی الهی:
که آن دو به عنوان اسباب مادی و معنوی رشد انسانها مطرح می‌شوند.
۳. انسان:
که خواهان و طالب اسباب بوده و از خداوند نیز در زمینه‌ی تأثیرگذاری نسبت به اسباب به کار رفته، یاری می‌طلبد.
شروط اصلی دعای مشروع قرآنی:
۱. شناسایی و بکارگیری اسباب امور بر طبق فرمان خداوند از طریق مراجعه به متخصصین علوم تجربی و انسانی و علوم وحیانی (دو حوزه‌ی دینداری) از جانب انسان
فَقُلتُ استَغفِروا رَبَّکُم إِنَّهُ کانَ غَفّارًا ⭐️ یرسِلِ السَّماءَ عَلَیکُم مِدرارًا ⭐️ ویُمدِدکُم بِأَموالٍ وَبَنینَ وَیَجعَل لَکُم جَنّاتٍ وَیَجعَل لَکُم أَنهارًا [سوره نوح: آیات ۱۰ تا ۱۲]
و بدیشان گفته‌ام: از پروردگار خویش طلب آمرزش کنید که او بسیار آمرزنده است (و شما را می‌بخشاید). ⭐️ (اگر چنین کنید) خدا از آسمان بارانهای پر خیر و برکت را پیاپی می‌باراند. ⭐️ و با اعطاء دارائی و فرزندان، شما را کمک می‌کند و یاری می‌دهد، و باغهای سرسبز و فراوان بهره‌ی شما می‌سازد، و رودبارهای پر آب در اختیارتان می‌گذارد.
۲. دعا و درخواست از خداوند برای تحقق تأثیر و نتایج اسباب
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ [سوره بقره: آیه ۱۸۶]
و هنگامی که بندگانم از تو درباره‌ی من بپرسند (که من نزدیکم یا دور. بگو:) من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ می‌گویم (و نیاز او را برآورده می‌سازم). پس آنان هم دعوت مرا (با ایمان و عباداتی همچون نماز و روزه و زکات) بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا آنان راه یابند (و با نور ایمان به مقصد برسند).
علائم دعای نامشروع از منظر قرآن:
۱. هر گاه انسان چنین بیندیشد که چون خداوند همه‌کاره‌ی جهان آفرینش است، بکارگیری اسباب چندان مهم نبوده و اگر خداوند این را بخواهد به فریاد انسان خواهد رسید. که در اینجا باوری پنهان وجود دارد مبنی بر اینکه گویا در زمینه‌ی تأمین نیازهای انسان، هم خداوند نقش دارد و هم اسباب. اما چون او خود را موحد می‌داند، در میان خداوند و اسباب، خداوند را بر‌می‌گزیند. که البته در این اندیشه، شرکی خفی وجود دارد. زیرا او در زمینه‌ی تأمین نیازهایش به دو موجود تأثیرگذار (خداوند – اسباب) معتقد است. اما در صورتی که اسباب را بر طبق فرمان خداوند بکار گیرد و به دنبال آن از ایشان درخواست تأثیر در آنها را بنماید، کار مشروعی را انجام داده است.
۲. هر گاه انسان چنین بیندیشد که خداوند در تأثیرگذاری اسباب دخالت ننموده و اسباب، به صورت مداوم تأثیر خود را خواهند گذاشت. و در این رابطه نیاز چندانی به دعا نیست.
۳. هر گاه انسان چنین بیندیشد که اسباب، خالقی را نداشته و تأثیر موجود در آنها ذاتی است.
کارکرد دعا در زندگی بشر:
بعد از بکارگیری اسباب کارها بر طبق فرمان خداوند، در رابطه با تحقق نتایج اسباب یا عدم آنها نگرانی‌های انسان آغاز می‌شود. که انسان مسلمان بعد از ادای وظایفش (بکارگیری اسباب و دعا)، تحقق نتایج آنها را به خداوندی می‌سپارد که دارای جمیع صفات کمال در حد بی‌نهایت می‌باشد. لذا نسبت به این امر کاملاً اطمینان دارد که ایشان در زمینه‌ی تأمین مصالح حقیقی انسان نه دچار خطا می‌شود و نه در تحقق آنها کوتاهی می‌نماید. بدین خاطر بر اساس قاعده‌ی مقبول و همگانی اعتماد بر متخصصین، به آرامش کامل خواهد رسید. و دیگر نه دچار غم می‌شود و نه ترس.
أَلا إِنَّ أَولِیاءَ اللَّهِ لا خَوفٌ عَلَیهِم وَلا هُم یَحزَنونَ ⭐️ الَّذینَ آمَنوا وَکانوا یَتَّقونَ ⭐️ لهُمُ البُشرىٰ فِی الحَیاهِ الدُّنیا وَفِی الآخِرَهِ ۚ لا تَبدیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ۚ ذٰلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیمُ [سوره یونس: آیات ۶۲ تا ۶۴ یونس]
هان! بیگمان دوستان خداوند (سبحان) ترسی بر آنان (از خواری در دنیا و عذاب در آخرت) نیست و (بر از دست رفتن دنیا) غمگین نمی‌گردند (چرا که در پیشگاه خدا چیزی برای آنان مهیّا است که بسی والاتر و بهتر از کالای دنیا است). ⭐️ (دوستان خداوند) کسانیند که ایمان آورده‌اند و تقوا پیشه کرده‌اند. ⭐️ برای آنان در دنیا (به هنگام مرگ) و در آخرت (در هنگامه‌ی رستاخیز) بشارت (به خوشبختی و نیکبختی) است. سخنان خدا، (یعنی وعده‌هائی که خدا به پیغمبرانش مبنی بر پیروزی و بهروزی و سعادت دو جهان داده است) تخلّف‌ناپذیر است. این (چیزی که در دنیا و آخرت بدانان مژده داده می‌شود) رسیدن به آرزو و رستگاری بزرگی است.
آیا خداوند همیشه دعای انسانها را مستجاب خواهد نمود یا نه؟
بله. به شرطی که دعا بر مبنای قواعد موجود در قرآن انجام شود، قطعاً دعای مورد نظر مقبول خواهد شد. با این توضیح که خداوند، قرار است بر اساس علم، حکمت و رحمت بی‌نهایتش مصالح حقیقی انسانها را تأمین و آنها را از مفاسد حقیقی محفوظ نماید. لذا در این زمینه، همیشه دنباله‌رو خواسته‌ی انسانها نبوده و بر مبنای تخصص خویش عمل می‌کند.
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ [سوره بقره: آیه ۱۸۶]
و هنگامی که بندگانم از تو درباره‌ی من بپرسند (که من نزدیکم یا دور. بگو:) من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ می‌گویم (و نیاز او را برآورده می‌سازم). پس آنان هم دعوت مرا (با ایمان و عباداتی همچون نماز و روزه و زکات) بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا آنان راه یابند (و با نور ایمان به مقصد برسند).
صورت‌های قبول دعا از جانب خداوند:
۱. تأمین خواسته‌ی انسان از طریق امور خوشایند. زیرا در این حالت، این گونه امور به صلاح انسان است.
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ [سوره بقره: آیه ۱۸۶]
و هنگامی که بندگانم از تو درباره‌ی من بپرسند (که من نزدیکم یا دور. بگو:) من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ می‌گویم (و نیاز او را برآورده می‌سازم). پس آنان هم دعوت مرا (با ایمان و عباداتی همچون نماز و روزه و زکات) بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا آنان راه یابند (و با نور ایمان به مقصد برسند).
۲. تأمین خواسته‌ی انسان از طریق امور ناخوشایند. زیرا در این حالت، مصلحت حقیقی انسان از طریق آنها حاصل خواهد شد.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
۳. عدم پاسخ به درخواست فعلی انسان. زیرا در این حالت، تحقق آن به صلاح انسان نیست.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
۴. دادن بدیل و جایگزین دیگری به جای خواسته‌ی انسان. زیرا در این حالت، این گونه امور به صلاح انسان است.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
۵. دفع بلایی خاص از انسان به جای درخواست انسان. زیرا در این حالت، تحقق این امر به صلاح انسان است.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
۶. به تأخیر انداختن تحقق خواسته‌ی انسان. زیرا در این حالت، تحقق این امر به صلاح ایشان نیست.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
۷. عدم پاسخ به درخواست انسان. زیرا در این حالت، تحقق این امر به صلاح انسان نیست.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
۸. موکول نمودن پاسخ انسان به روز قیامت. زیرا در این حالت، تحقق این امر به صلاح انسان نیست.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
در چه شرایطی دعای انسانها مورد قبول خداوند قرار می‌گیرد؟
۱. دعا بر اساس قواعد قرآنی مذکور انجام شود.
۲. انسان مسلمان بعد از اتمام حجت و روشنگری نباید به صورت مصرانه اقدام به نافرمانی خداوند نماید.
فَقُلتُ استَغفِروا رَبَّکُم إِنَّهُ کانَ غَفّارًا ⭐️ یرسِلِ السَّماءَ عَلَیکُم مِدرارًا ⭐️ ویُمدِدکُم بِأَموالٍ وَبَنینَ وَیَجعَل لَکُم جَنّاتٍ وَیَجعَل لَکُم أَنهارًا [سوره نوح: آیات ۱۰ تا ۱۲]
و بدیشان گفته‌ام: از پروردگار خویش طلب آمرزش کنید که او بسیار آمرزنده است (و شما را می‌بخشاید). ⭐️ (اگر چنین کنید) خدا از آسمان بارانهای پر خیر و برکت را پیاپی می‌باراند. ⭐️ و با اعطاء دارائی و فرزندان، شما را کمک می‌کند و یاری می‌دهد، و باغهای سرسبز و فراوان بهره‌ی شما می‌سازد، و رودبارهای پر آب در اختیارتان می‌گذارد.
جایگاه دعا در روند بندگی انسان:
بندگی خداوند از جانب انسان در چهار زمینه انجام می‌شود:
۱. شناخت حق و باطل و خیر و شر
۲. داشتن عزم و تصمیم قاطع نسبت به انتخاب حق و خیر و ترک باطل و شر در زندگی
۳. شناسایی و بکار گیری اسباب کارها بر طبق فرمان خداوند از طریق مراجعه به متخصصین علوم تجربی و انسانی و علوم وحیانی
۴. دعا و درخواست یاری از خداوند برای تحقق نتایج اسباب
بنابراین جایگاه دعا در زمینه‌ی بندگی انسان متعلق به اجرای بند ۴ می‌باشد. که انسان در این حالت، موظف به انجام دعاست. زیرا در غیر این صورت وظیفه‌ی بندگی خویش را در مورد شرط چهارم انجام نداده است. حال فرقی نمی‌کند که دعای مورد نظر مستجاب شود یا نه. پس اولین آموزه‌ی مربوط، به دعا این است که ما در صورتی می‌توانیم مدعی تحقق بندگی خداوند شویم که شروط چهارگانه‌ی فوق، خصوصا بند چهارم (دعا) را کاملاً انجام دهیم. و بعد از این امر مهم، مسئله‌ی تحقق یا عدم پذیرش دعا مطرح می‌شود.
در این مورد بخوانید: انواع دعا، شرایط دعا و چگونگی استجابت دعا
انتظار مقبول قرآنی از دعا:
۱. بایستی آن را به عنوان تکمیل کننده‌ی بندگی انسان محسوب نمود.
۲. بایستی برای تأمین نیازهای انسان بکار رود.
در چه شرایطی دعای انسانها مقبول خداوند واقع نمی‌شود:
۱. دعا بر مبنای قواعد قرآنی مذکور انجام نشود.
۲. بعد از اتمام حجت و روشنگری در زمینه‌ی اثبات حقانیت دین خدا به صورت مصرانه اقدام به انجام معاصی نماید.
روند جاری خداوند در زمینه‌ی تأثیر اسباب:
خداوند به خاطر رحمت بیکرانش و وجود ضعف در انسان در زمینه‌ی تحقق نتایج اسباب، چنین مقرر نموده که در حدود ۹۸٪ زندگی انسان، تأثیر اسباب به طور خدادادی صورت گیرد و تنها در حدود ۲٪ زندگی انسان بر خلاف روند آنها انجام نشود. که این گونه امور نیز به دلایل زیر به صلاح انسان‌هاست:
۱. بعضی از آنها در زمره‌ی سوالات امتحانی انسان است.
وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ ⭐️ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ ⭐️ أولَٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ ۖ وَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ [سوره بقره: آیات ۱۵۵ و ۱۵۶]
و قطعاً شما را با برخی از (امور همچون) ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبود میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم، و مژده بده به بردباران. ⭐️ آن کسانی که هنگامی که بلائی بدانان می‌رسد، می‌گویند: ما از آنِ خدائیم و به سوی او بازمی‌گردیم. ⭐️ آنان (همان بردباران با ایمانی هستند که) الطاف و رحمت و احسان و مغفرت خدایشان شامل حال آنان می‌گردد، و مسلّماً ایشان راه‌یافتگان (به جاده‌ی حق و حقیقت و طریق خیر و سعادت) هستند.
۲. بعضی دیگر به خاطر این است که مصلحت حقیقی انسان تنها در آن صورت است.
کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ [سوره بقره: آیه ۲۱۶]
جنگ بر شما واجب (کفائی) گشته است، و حال آن که (بنابه سرشت انسانی) از آن بیزارید، لیکن چه بسا چیزی را دوست نمی‌دارید و آن چیز برای شما نیک باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن چیز برای شما بد باشد، و خدا (به رموز کارها آشنا است و از جمله مصلحت شما را) می‌داند و شما (از اسرار امور بی‌خبرید و مصلحت خود را چنان که شاید و باید) نمی‌دانید.
۳. بعضی دیگر از آنها وسیله‌ای برای پالایش ناخالصی‌های انسان می‌باشند.
أَحَسِبَ النّاسُ أَن یُترَکوا أَن یَقولوا آمَنّا وَهُم لا یُفتَنونَ ⭐️ ولَقَد فَتَنَّا الَّذینَ مِن قَبلِهِم ۖ فَلَیَعلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقوا وَلَیَعلَمَنَّ الکاذِبینَ [سوره عنکبوت: آیات ۲ و ۳]
آیا مردمان گمان برده‌اند همین که بگویند ایمان آورده‌ایم (و به یگانگی خدا و رسالت پیغمبر اقرار کرده‌ایم) به حال خود رها می‌شوند و ایشان (با تکالیف و وظائف و رنجها و سختیهائی که باید در راه آئین آسمانی تحمّل کرد) آزمایش نمی‌گردند؟! ⭐️ ما کسانی را که قبل از ایشان بوده‌اند (با انواع تکالیف و مشقّات و با اقسام نعمتها و محنتها) آزمایش کرده‌ایم، آخر باید خدا بداند چه کسانی راست می‌گویند، و چه کسانی دروغ می‌گویند.
۴. بعضی دیگر به خاطر انجام گناهان مصرانه است. تا انسان گناهکار از این طریق متنبه شده و به دنبال آن توبه نماید.
وَما أَصابَکُم مِن مُصیبَهٍ فَبِما کَسَبَت أَیدیکُم وَیَعفو عَن کَثیرٍ [سوره شوری: آیه ۳۰]
آنچه از مصائب و بلا به شما می‌رسد، به خاطر کارهائی است که خود کرده‌اید. تازه خداوند از بسیاری (از کارهای شما) گذشت می‌کند (که شما از آنها توبه نموده‌اید و یا با کارهای نیک آنها را از نامه‌ی اعمال زدوده و پاک کرده‌اید).
۵. بعضی دیگر حاصل اجرای فرامین مکاتب بشری است. تا از این طریق از برگزیدن آنها خودداری شود.
ظَهَرَ الفَسادُ فِی البَرِّ وَالبَحرِ بِما کَسَبَت أَیدِی النّاسِ لِیُذیقَهُم بَعضَ الَّذی عَمِلوا لَعَلَّهُم یَرجِعونَ [سوره روم: آیه ۴۱]
(همیشه چنین بوده است که) تباهی و خرابی در دریا و خشکی به خاطر کارهائی پدیدار گشته است که مردمان انجام می‌داده‌اند. بدین وسیله خدا سزای برخی از کارهائی را که انسانها انجام می‌دهند بدیشان می‌چشاند تا این که آنان (بیدار شوند و از دست یازیدن به معاصی) برگردند.
وظیفه‌ی انسان در مورد اسباب چیست؟
۱. در صورتی که اسباب کارها فراهم باشد، بایستی قبل از دعا آنها را بر طبق فرمان خداوند بکار گیرد، و به دنبال آن برای تحقق تأثیر آنها دعا کند.
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ [سوره بقره: آیه ۱۸۶]
و هنگامی که بندگانم از تو درباره‌ی من بپرسند (که من نزدیکم یا دور. بگو:) من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ می‌گویم (و نیاز او را برآورده می‌سازم). پس آنان هم دعوت مرا (با ایمان و عباداتی همچون نماز و روزه و زکات) بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا آنان راه یابند (و با نور ایمان به مقصد برسند).
۲. در صورتی که اسباب کارها فراهم نباشد، بایستی در ابتدا برای تهیه‌ی اسباب دعا کند و در صورت عدم امکان تهیه‌ی اسباب، دعا کند. مانند دعای حضرت زکریا در اواخر عمر برای تولد فرزند از همسر عقیمش.
قالَ رَبِّ إِنّی وَهَنَ العَظمُ مِنّی وَاشتَعَلَ الرَّأسُ شَیبًا وَلَم أَکُن بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا ⭐️ وإِنّی خِفتُ المَوالِیَ مِن وَرائی وَکانَتِ امرَأَتی عاقِرًا فَهَب لی مِن لَدُنکَ وَلِیًّا ⭐️ یرِثُنی وَیَرِثُ مِن آلِ یَعقوبَ ۖ وَاجعَلهُ رَبِّ رَضِیًّا ⭐️ یا زَکَرِیّا إِنّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ اسمُهُ یَحیىٰ لَم نَجعَل لَهُ مِن قَبلُ سَمِیًّا ⭐️ قالَ رَبِّ أَنّىٰ یَکونُ لی غُلامٌ وَکانَتِ امرَأَتی عاقِرًا وَقَد بَلَغتُ مِنَ الکِبَرِ عِتِیًّا ⭐️ قالَ کَذٰلِکَ قالَ رَبُّکَ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَقَد خَلَقتُکَ مِن قَبلُ وَلَم تَکُ شَیئًا [سوره مریم: آیات ۴ تا ۹]
گفت: پروردگارا! استخوانهای من (که ستون پیکر من و محکم‌ترین اعضای تن من است) سستی گرفته است، و شعله‌های پیری (تمام موهای) سر مرا فرا گرفته است، پروردگارا! من هرگز در دعاهائی که کرده‌ام (از درگاه کرم تو) محروم و ناامید باز نگشته‌ام؛ (هم اینک نیز مرا دریاب). ⭐️ (پروردگارا!) من از بستگانم بعد از خود بیمناکم (چرا که در ایشان شایستگی و بایستگی به دست گرفتن کار و بار دین را نمی‌بینم) و همسرم هم از اوّل نازا بوده است؛ پس از فضل خویش جانشینی به من ببخش. ⭐️ از من (دین و دانش) و از آل یعقوب (ثروت و قدرت) ارث ببرد، و او را پروردگارا (در گفتار و کردار) مورد رضایت گردان. ⭐️ ای زکریّا! ما تو را به پسری مژده می‌دهیم که نام او یحیی است و پیش از این کسی را همنام او نکرده‌ایم (و شبیه او در صفات فضل و کمال و تقوا و صلاح نیافریده‌ایم). ⭐️(زکریّا) گفت: پروردگارا! چگونه مرا پسری خواهد بود با این که همسرم نازا است و من نیز به غایتِ پیری رسیده‌ام و افتاده و فرتوت شده‌ام؟ ⭐️ فرمود: (مطلب) همین گونه است (که پیام داده است). پروردگار تو گفته است این کار برای من (که خدایم، و از هیچ، همه چیز را آفریده‌ام، و از جمله خودِ) تو را که قبلاً هیچ نبودی، هستی بخشیده‌ام، آسان است.
علمای اسلامی در چه حالاتی مسلمانان را به دعا فرا می‌خوانند:
۱. بعضی از ایشان در همه‌ی امورات زندگی از جمله امور خوشایند، دعا را چندان ضروری ندانسته و بیشتر در هنگام وقوع مصائب، دعا را ضروری می‌دانند.
۲. تعدادی دیگر از آنها در همه‌ی حالات خوشایند و ناخوشایند زندگی انسان انجام دعا را ضروری می‌دانند. زیرا در همه‌ی حالات، تأثیر اسباب را در اختیار خداوند دانسته و برای ایمان به توحید افعالی خداوند، انجام این امر را ضروری می‌دانند.
در اینجا برای وضوح بیشتر مطلب به تعدادی از قواعد قرآنی دعا در حد توان اشاره خواهیم نمود:
۱. خداوند، مشروط بر اینکه انسان نسبت به وحی الهی مؤمن شود، دعای انسانها را مستجاب می‌کند.
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ [سوره بقره: آیه ۱۸۶]
و هنگامی که بندگانم از تو درباره‌ی من بپرسند (که من نزدیکم یا دور. بگو:) من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ می‌گویم (و نیاز او را برآورده می‌سازم). پس آنان هم دعوت مرا (با ایمان و عباداتی همچون نماز و روزه و زکات) بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا آنان راه یابند (و با نور ایمان به مقصد برسند).
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّـهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ ۖ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ [سوره انفال: آیه ۲۴]
ای مؤمنان! فرمان خدا را بپذیرید، و دستور پیغمبر او را قبول کنید هنگامی که شما را به چیزی دعوت کند که به شما زندگی (مادی و معنوی و دنیوی و اخروی) بخشد، و بدانید که خداوند میان انسان و دل او جدائی می‌اندازد (و می‌تواند انسان را از رسیدن به خواستها و آرزوهای دل باز دارد و او را بمیراند و نگذارد عمر طولانی داشته باشد که مهمترین آرزوی دل هر انسانی است)، و بدانید که همگان در پیشگاه خدای سبحان گرد آورده می‌شوید (و به حساب و کتابتان رسیدگی می‌گردد).
۲. انسان در هنگام دچار شدن به مضرات، خداوند را به فریاد می‌خواند. اما در هنگام آسایش او را فراموش می‌کند.
وَإِذا مَسَّ الإِنسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنبِهِ أَو قاعِدًا أَو قائِمًا فَلَمّا کَشَفنا عَنهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَن لَم یَدعُنا إِلىٰ ضُرٍّ مَسَّهُ ۚ کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلمُسرِفینَ ما کانوا یَعمَلونَ [سوره یونس: آیه ۲۴]
هنگامی که به انسان ناراحتی و بلائی می‌رسد (که نه خود و نه دیگران نمی‌توانند آن را دفع و چاره کنند)، چه بر پهلو خوابیده، و چه نشسته، و چه ایستاده باشد (برای رفع مشکل) ما را به کمک می‌خواند. امّا هنگامی که ناراحتی و بلائی را (که در مقابل آن درمانده بود) از او به دور داشتیم، آن چنان راه (سابق) خود را در پیش می‌گیرد (و خدای را باز هم فراموش می‌کند) که انگار ما را برای دفع محنتی که بدو رسیده است به فریاد نخوانده است (و اصلاً ضرر و زیانی متوجّه او نبوده و بلائی بدو دست نداده است. آری! همیشه) این چنین اعمال اسرافگران در نظرشان آراسته شده است (و تکرار گناه از قباحت آن کاسته است، و اهریمن نابکار باطل را برای آنان حق جلوه داده است).
۳. دعای کافرین مقبول خداوند نمی‌شود.
لَهُ دَعوَهُ الحَقِّ ۖ وَالَّذینَ یَدعونَ مِن دونِهِ لا یَستَجیبونَ لَهُم بِشَیءٍ إِلّا کَباسِطِ کَفَّیهِ إِلَى الماءِ لِیَبلُغَ فاهُ وَما هُوَ بِبالِغِهِ ۚ وَما دُعاءُ الکافِرینَ إِلّا فی ضَلالٍ [سوره رعد: آیه ۱۴]
خدا است که شایسته‌ی نیایش و دعا است. کسانی که جز او دیگران را به یاری می‌خوانند، به هیچ وجه دعاهایشان را اجابت نمی‌نمایند و کمترین نیازشان را برآورده نمی‌کنند. آنان (که غیر خدا را به فریاد می‌خوانند، و به جای آفریدگار، از آفریدگان برآوردن نیازهایشان را درخواست می‌نمایند) به کسی می‌مانند که (برکنار آبی دور از دسترس نشسته باشد و) کف دستهایش را باز و به سوی آب دراز کرده باشد (و آن آب را به سوی خود بخوانَد) تا آب به دهان او برسد، و هرگز آب به دهانش نرسد. دعای کافران (و پرستش ایشان) جز سرگشتگی و بیهوده‌کاری نیست.
۴. خداوند، شنونده‌ی دعاهای بندگانش می‌باشد.
الحَمدُ لِلَّهِ الَّذی وَهَبَ لی عَلَى الکِبَرِ إِسماعیلَ وَإِسحاقَ ۚ إِنَّ رَبّی لَسَمیعُ الدُّعاءِ [سوره ابراهیم: آیه ۳۹]
سپاس خدائی را که با وجود پیری و سنّ زیاد، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید. بیگمان پروردگار من دعا (و نیایش همگان) را می‌شنود.
۵. بایستی برای کسب توفیق در اقامه‌ی نماز قرآنی دعا نمود.
رَبِّ اجعَلنی مُقیمَ الصَّلاهِ وَمِن ذُرِّیَّتی ۚ رَبَّنا وَتَقَبَّل دُعاءِ [سوره ابراهیم: آیه ۴۰]
پروردگارا! مرا و کسانی از فرزندان مرا نمازگزار کن. پروردگارا! دعا و نیایش مرا بپذیر.
۶. انسان در زمینه‌ی تحقق دعاهایش، خصوصاً دعاهای شر، عجول است.
وَیَدعُ الإِنسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالخَیرِ ۖ وَکانَ الإِنسانُ عَجولًا [سوره أسراء: آیه ۱۱]
انسان (چه بسا در وقت خشم یا بلایا، دست دعا به سوی خدا برمی‌دارد و علیه خود و خویشاوندان و دوستان) دعای شرّ می‌کند، همان گونه که (به هنگام شادی یا عادی) دعای خیر می‌کند. اصلاً انسان همیشه شتابگر بوده است (و خوبی و بدی را آزمندانه و عجولانه از خدا خواسته است، و سود و زیان خود را چنان که باید ندانسته است).
۷. خداوند در زمینه‌ی تحقق دعاهای انسان، سخت گیر نیست.
وَأَعتَزِلُکُم وَما تَدعونَ مِن دونِ اللَّهِ وَأَدعو رَبّی عَسىٰ أَلّا أَکونَ بِدُعاءِ رَبّی شَقِیًّا [سوره مریم: آیه ۴۸]
و از شما (ای پدر! و ای قوم بت‌پرست!) و از آنچه بجز خدا می‌پرستید کناره‌گیری و دوری می‌کنم، و تنها پروردگارم را می‌پرستم. امید است در پرستش پروردگارم (طاعت و عبادت من پذیرفته شود و) بدبخت و نومید نگردم.
۸. بقای انسانها در سایه‌ی دعاست.
قُل ما یَعبَأُ بِکُم رَبّی لَولا دُعاؤُکُم ۖ فَقَد کَذَّبتُم فَسَوفَ یَکونُ لِزامًا [سوره فرقان: آیه ۷۷]
بگو: اگر عبادت و دعایتان نباشد، پرورگار من اعتنائی به شما ندارد (و برایتان کوچک‌ترین ارزشی قائل نیست. چرا که نعمتهای والای بهشت را بندگان خوب خدا در پرتو پرستش او به دست خواهند آورد). امّا شما (کفّار، رسالت آسمانی را) تکذیب می‌کنید و (نتیجه‌ی بد) آن ملازم شما خواهد شد (و سزای کفر و عصیان خود را خواهید دید).
۹. غیر از خداوند، هیچ کسی نمی‌تواند تحقق بخش دعاهای انسانها باشد.
أَمَّن یُجیبُ المُضطَرَّ إِذا دَعاهُ وَیَکشِفُ السّوءَ وَیَجعَلُکُم خُلَفاءَ الأَرضِ ۗ أَإِلٰهٌ مَعَ اللَّهِ ۚ قَلیلًا ما تَذَکَّرونَ [سوره نمل: آیه ۶۲]
(آیا بتها بهترند) یا کسی که به فریاد درمانده می‌رسد و بلا و گرفتاری را برطرف می‌کند هر گاه او را به کمک طلبد، و شما (انسانها) را (برابر قانون حیات دائماً به طور متناوب) جانشین (یکدیگر در) زمین می‌سازد (و هر دم اقوامی را بر این کره‌ی خاکی مسلّط و مستقرّ می‌گرداند. حال با توجّه بدین امور) آیا معبودی با خدا است؟! واقعاً شما بسیار کم اندرز می‌گیرید.
۱۰. انسان ضعیف الایمان در هنگام وقوع مصائب از دعا کردن ناامید می‌شود.
لا یَسأَمُ الإِنسانُ مِن دُعاءِ الخَیرِ وَإِن مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَئوسٌ قَنوطٌ [سوره فصلت: آیه ۴۹]
انسان (بی‌ایمان) از طلبیدن دارائی و نعمت سیر نمی‌گردد و خسته نمی‌شود، ولی زمانی که بلا و سختی و فقر و فاقه بدو رو کرد، فوراً دلسرد و ناامید می‌گردد (و از خود و زندگی بیزار و گریزان می‌شود).
۱۱. درخواست قبول دعا از غیر خداوند، ناممکن است.
وَمَن أَضَلُّ مِمَّن یَدعو مِن دونِ اللَّهِ مَن لا یَستَجیبُ لَهُ إِلىٰ یَومِ القِیامَهِ وَهُم عَن دُعائِهِم غافِلونَ [سوره احقاف: آیه ۵]
چه کسی گمراه‌تر از کسی است که افرادی را به فریاد بخواند و پرستش کند که (اگر) تا روز قیامت (هم ایشان را به فریاد بخواند و پرستش کند) پاسخش نمی‌گویند؟ (نه تنها پاسخش را نمی‌دهند، بلکه سخنانش را هم نمی‌شنوند) و اصلاً آنان از پرستشگران و به فریادخواهندگان غافل و بی‌خبرند.
وَالَّذینَ یَدعونَ مِن دونِ اللَّهِ لا یَخلُقونَ شَیئًا وَهُم یُخلَقونَ [سوره نحل: آیه ۲۰]
آن کسانی را که بجز خدا به فریاد می‌خوانند و پرستش می‌نمایند، آنان نمی‌توانند چیزی را بیافرینند و بلکه خودشان آفریده می‌گردند! (پس باید مخلوقات ضعیف را پرستید و به کمک طلبید، یا خالق کائنات را؟!).
وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَلَا أَنفُسَهُمْ یَنصُرُونَ [سوره أعراف: آیه ۱۹۷]
چیزهائی را که شما بجز خدا فریاد می‌دارید و می‌پرستید، نه می‌توانند شما را یاری دهند و نه می‌توانند خویشتن را کمک کنند.
۱۲. تنها مستکبرین از انجام دعا خودداری می‌کنند.
وَقالَ رَبُّکُمُ ادعونی أَستَجِب لَکُم ۚ إِنَّ الَّذینَ یَستَکبِرونَ عَن عِبادَتی سَیَدخُلونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ [سوره غافر: آیه ۶۰]
پروردگار شما می‌گوید: مرا به فریاد خوانید تا بپذیرم. کسانی که خود را بزرگتر از آن می‌دانند که مرا به فریاد خوانند، خوار و پست داخل دوزخ خواهند گشت.
۱۳. یکی از حکمت‌های وقوع مصائب، تضرع نمودن به درگاه الهی است. کسانی که بعد از وقوع مصائب تضرع نکنند، مورد سرزنش خداوند قرار می‌گیرند.
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَىٰ أُمَمٍ مِّن قَبْلِکَ فَأَخَذْنَاهُم بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ ⭐️ فلَوْلَا إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَـٰکِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ [سوره انعام: آیات ۴۲ و ۴۳]
(ای پیغمبر! ناراحت مباش که پیغمبران زیادی را) ما به سوی ملّتهائی که پیش از تو بوده‌اند گسیل داشته‌ایم (و هنگامی که علم طغیان برافراشته و سرپیچی ورزیده‌اند) آنان را به سختیها و زیانها گرفتار و به شدائد و بلایا دچار ساخته‌ایم تا بلکه خشوع و خضوع نمایند (و توبه کنند و به سوی خدای خود برگردند). ⭐️ آنان چرا نباید هنگامی که به عذاب ما گرفتار می‌آیند، خشوع و خضوع کنند (و بیدار شوند و اندرز گیرند و با تضرّع و زاری دست دعا به سوی باری بلند کنند و آمرزش خواهند؟) ولی دلهایشان سخت شده است و (نرود میخ آهنین بر سنگ! و علاوه از قساوت قلب) اهریمن (هم) اعمالی را که انجام می‌دهند برایشان آراسته و پیراسته است.
۱۴. بعد از کسب هدایت، کامل‌ترین دعا عبارت است از اینکه سعادت هر دو جهان را از خداوند بطلبیم.
وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَهً وَفِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ [سوره بقره: آیه ۲۰۱]
و برخی از آنان می‌گویند: پروردگارا! در دنیا به ما نیکی رسان و در آخرت نیز به ما نیکی عطاء فرما (و سرای آجل و عاجل ما را خوش و خرّم گردان) و ما را از عذاب آتش (دوزخ محفوظ) نگاهدار.
بر اساس مندرجات قبلی معلوم می‌شود که بیشتر دعاهای ما مبتنی بر قواعد قرآنی نبوده لذا هرگز نباید در این حالت، توقع قبول آنها را از جانب خداوند داشت. بلکه بایستی دعاهایمان بر طبق قواعد قرآنی تنظیم و اجرا شوند.
محمد حامدی
@mohamadhamedy
