اذکاری که بعد از نماز خوانده می‌شود

اذکاری که بعد از نماز خوانده می‌شود

نویسنده: امام نووی / مترجم : شیخ محمد علی خالدی

اجماع علما برآن است که بعد از نماز اذکاری است که از حضرت رسول الله ص وارد شده و باید خوانده شود، و در این خصوص حدیث‌های صحیح و بسیار آمده است که در باره‌ی انواع متعدد از اذکار بعد از نماز است.

در اینجا ما قسمتی از آنها را می‌آوریم. از مهمترین آنها:

رَوَیْنَا فی کتاب الترمذی عن أبی إمامه قال: قیل لرسول الله : أیُّ الدعاءِ أسْمَعُ؟ قال: @جَوْفُ اللَّیْلِ الآخِرُ وَدُبُرَ الصَّلَوَاتِ الْمَکْتُوبَاتِ!. قال الترمذی: حدیث حسن. به رسول الله ص گفته شد: کدام دعا زودتر به اجابت می‌رسد؟ فرمود: «دعا در دل نیمه‌ی دوم شب و دعا بعد از نمازهای فرض شبانه روزی».

وَرَوَیْنَا فی صحیحی البُخاری ومُسلِم عن بن عباس ب قال: @کُنْتُ أَعْرِفُ انْقِضَاءَ صَلاَهِ رسول الله بِالتَّکْبِیرِ!.

ابن عباس فرمود: «من می‌دانستم که رسول الله ص از نماز فرض فارغ شده به بلندشدن آواز جماعت به الله اکبرگفتن». و در روایت مسلم: (کنّا نعرف).

وفی روایه فی صحیحیهما عن ابن عباس ب: @أَنَّ رَفْعَ الصَّوْتِ بِالذِّکْرِ حِینَ یَنْصَرِفُ النَّاسُ مِنَ الْمَکْتُوبَهِ کَانَ عَلَى عَهْدِ رسول الله !.

ابن عباس ب فرمود: «بلندکردن آواز به اذکار بعد از نماز موقعی که جماعت از نماز فرض فارغ می‌شدند در عهد رسول الله ص بود.

وَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ @کُنْتُ أَعْلَمُ إِذَا انْصَرَفُوا بِذَلِکَ إِذَا سَمِعْتُهُ!. «من می‌دانستم فارغ‌شدن از نماز به بلندشدن آواز جماعت به اذکار نماز». ابن عباس می‌گوید: در عهد رسول الله ص همین که از نماز فرض فارغ می‌شدند آواز جماعت به اذکار بعد از نماز بلند می‌شد. لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ را به آواز بلند می‌گفتند. تکبیر و تسبیح به آواز بلند می‌گفتند، اما امروز عده‌ای بلندکردن آواز را به اذکار بعد از نماز بدعت می‌دانند.

وَرَوَیْنَا فیِ صَحِیْحِ مُسلمِ عن ثوبان قال کان رسول الله إذا انصرفَ مِن صلاتِهِ اِسْتَغْفَرَ ثلاثاً وَقَالَ: @اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْکَ السَّلاَمُ تَبَارَکْتَ یَا ذَا الْجَلاَلِ وَالإِکْرَامِ!. قیل للأوزاعی وهو أحد رواه الحدیث: کیف الاستغفار؟ قال تَقُولُ: @أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ!.

ثوبان می‌گوید: عادت رسول الله ص بود که سلام نماز که می‌گفت سه بار استغفر الله می‌گفت و می‌فرمود: «خدایا تو هستی که نام مقدست السلام است و همه سلامتی‌ها از فضل توست، پر شد برکتت ای صاحب شکوه و بزرگواری». از اوزاعی که از راویان حدیث است سؤال شد که استغفار چگونه است؟ گفت: می‌گویی: استغفر الله استغفر الله. وقتی که می‌گوید رسول الله ص بعد از نماز می‌فرمود دلیل این است که بلند می‌فرمود طوری که جماعت می‌شنیدند.

وَرَوَیْنَا فی صحیحی البخاری ومسلم عن المغیره بن شعبه أن رسول الله کان إذا فرغ من الصلاه وسلم قال: @لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهْوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ، اللَّهُمَّ لاَ مَانِعَ لِمَا أَعْطَیْتَ، وَلاَ مُعْطِىَ لِمَا مَنَعْتَ، وَلاَ یَنْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْکَ الْجَدُّ!.

رسول الله ص وقتی که از نماز فارغ می‌شد و سلام نماز می‌گفت، می‌فرمود: «نیست معبودی به حق در سراسر وجود، مگر خدای یکتایی که هیچ شریکی ندارد، برای اوست مالکیت همه و پادشاهی بر همه، و برای اوست حمد و ستایش‌ها و او بر همه چیز تواناست، خدایا اگر تو چیزی عطا فرمایی نیست کسی که جلو عطایت را بگیرد، و اگر تو عطا نفرمایی نیست کسی که از او عطایی صادر شود و سودی نمی‌دهد توانگر را به جای تو توانگری».

وَرَوَیْنَا فیِ صَحِیْحِ المُسلِم عن عبد الله بن الزبیر ب أنه کان یقول دُبُرَ کُلِّ صلاه حی یُسَلِّمُ: @لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَلاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِیَّاهُ لَهُ النِّعْمَهُ وَلَهُ الْفَضْلُ وَلَهُ الثَّنَاءُ الْحَسَنُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ!. قال ابنُ الزبیر: وَکَانَ رَسُولُ اللهِ یُهَلِّلُ بِهِنَّ دُبُرَ کُلِّ صَلاَهٍ.

عبدالله بن زبیر گفته است که پیامبر ص وقتی که سلام نماز می‌گفت بعد از هر نماز فرض می‌گفت: «نیست معبودی به حق در سراسر وجود، مگر خدای یکتا که شریکی ندارد. برای او است دارندگی همه‌ی مخلوقات و پادشاهی برآنها، و برای اوست حمد و ستایش‌ها و او بر همه چیز تواناست. نه چاره‌ای هست برای دوری از گناه و نه توانی هست برای پایداری بر طاعت، مگر به کمک خدا. نیست معبودی به حق مگر الله، و ما بندگی نمی‌کنیم مگر او را، برای اوست نعمت‌ها و برای اوست فضل و برتری و برای اوست مدح و ثنای خوب. نیست معبودی به حق مگر خدای یکتا، ما عبادت خالص را برای او انجام می‌دهیم. و اگرچه کافران آن را دوست ندارند» و ابن الزبیر گفت: رسول الله ص همین کلمات را بعد از هر نماز فرض می‌فرمود.

وَرَوَیْنَا فِی صحیحی البُخَارِی ومُسلِم عَنْ أَبِى هُرَیْرَهَ أَنَّ فُقَرَاءَ الْمُهَاجِرِینَ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالُوا: ذَهَبَ أَهْلُ الدُّثُورِ بِالدَّرَجَاتِ الْعُلَى وَالنَّعِیمِ الْمُقِیمِ یُصَلُّونَ کَمَا نُصَلِّى وَیَصُومُونَ کَمَا نَصُومُ ولَهُمْ فَضْلٌ مِنْ أموالِهِم یَحُجُّونَ بها ویَعْتَمِرونَ ویُجَاهِدُونَ ویَتَصَدَّقُونَ. فَقَالَ: @أَلاَ أُعَلِّمُکُمْ شَیْئًا تُدْرِکُونَ بِهِ مَنْ سَبَقَکُمْ وَتَسْبِقُونَ بِهِ مَنْ بَعْدَکُمْ وَلاَ یَکُونُ أَحَدٌ أَفْضَلَ مِنْکُمْ إِلاَّ مَنْ صَنَعَ مِثْلَ مَا صَنَعْتُمْ؟. قَالُوا: بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: @تُسَبِّحُونَ وَتَحْمَدُونَ وَتُکَبِّرُونَ خَلْفَ کُلِّ صَلاَهٍ ثَلاَثًا وَثَلاَثِینَ!. قالَ أبو صالح الرازی: عن أبی هریره لما سُئِلَ عن کیفیه ذکره؟ یقول: سبحان الله والحمد لله والله أکبر حتى یکون منهن ثلاث وثلاثون. الدُّثور جمع دَثْر وهو المال الکثیر.

فقرای مهاجرین به خدمت رسول الله ص آمدند و گفتند: صاحبان مال و ثروت درجه‌های بلندمرتبه و خوشی جاویدان بهشت برای خود بردند. ایشان نماز می‌خوانند چنانکه ما نماز می‌خوانیم و روزه می‌گیرند چنانکه ما روزه می‌گیریم و زیادتی مال دارند و به وسیله‌ی آن حج و عمره می‌کنند و جهاد می‌کنند و صدقه می‌دهند، در حالی که ما توانایی حج و عمره و جهاد و صدقه نداریم. رسول الله ص فرمود: «آیا شما را نیاموزم چیزی را که به وسیله‌ی آن به هرکسی که از شما جلو افتاده است برسید، و از کسانی که بعد از شما می‌آیند جلو بیفتید و کسی که برتر از شما نشود مگر هرکسی که مانند شما همان چیز را انجام دهد؟ گفتند: بله یا رسول الله، فرمود: بعد از هر نماز فرض سی و سه بار سبحان الله و الحمد لله و الله اکبر می‌گویید.

ابوصالح رازی گفت که ابوهریره در جواب کسی که از چگونگی ذکر سی و سه بار پرسید، گفت می‌گوید: سبحان الله و الحمد لله و الله اکبر تا به سی و سه بار برسد. و دنباله‌ی این حدیث آمده که پس از مدتی فقرای مهاجرین به خدمت رسول الله ص آمدند و گفتند: توانگران مهاجرین همین را هم آموخته اند. فرمود: آن فضل خداست، به هرکه خواهد می‌دهد. و حدیث می‌رساند که فقرا و اغنیا چگونه مسابقه در طاعت داشته اند و نمی‌خواسته اند هیچ طاعتی از دست‌شان برود یا دیگری برآنان سبقت جوید.

وَرَوَیْنَا فی صحیح مسلم عن أبی هریره عن رسول الله قال: @مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ فِى دُبُرِ کُلِّ صَلاَهٍ ثَلاَثًا وَثَلاَثِینَ وَحَمِدَ اللَّهَ ثَلاَثًا وَثَلاَثِینَ وَکَبَّرَ اللَّهَ ثَلاَثًا وَثَلاَثِینَ فَتِلْکَ تِسْعَهٌ وَتِسْعُونَ وَقَالَ تَمَامَ الْمِائَهِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ غُفِرَتْ خَطَایَاهُ وَإِنْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ!.

رسول الله ص فرمود: «کسی که بعد از نماز فرض سی و سه بار سبحان الله گفت و سی و سه بار الحمد لله گفت و سی و سه بار الله اکبر گفت و صدمین بار گفت: @لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ!. گناهانش آمرزیده می‌شود اگرچه مثل کف دریا باشد».

وَرَوَیْنَا فی صحیح البخاری فی أوائل کتاب الجهاد عن سعد بن أبی وقاص أن رسول الله کان یَتَعَوَّذُ دُبُرَ الصلاهِ بهؤلاءِ الکلمات: @اللَّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْجُبْنِ، وَأَعُوذُ بِکَ أَنْ أُرَدَّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ، وَأَعُوذُ بِکَ مِنْ فِتْنَهِ الدُّنْیَا، وَأَعُوذُ بِکَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ!. رسول الله ص بعد از نماز فرض به این کلمه‌ها پناه می‌برد به خدا: «خدایا به تو پناه می‌برم از ترسویی و به تو پناه می‌برم از این که به ارذل العمر برسم و پناه می‌برم به تو از فتنه‌ی دنیا و پناه می‌برم به تو از عذاب قبر».

وَرَوَیْنَا فِی سُنَنِ أبی داود والترمذی والنسائی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو ب عَنِ النَّبِیِّ قَالَ: @خَصْلَتَانِ أَوْ خَلَّتَانِ لاَ یُحَافِظُ عَلَیْهِمَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ إِلاَّ دَخَلَ الْجَنَّهَ هُمَا یَسِیرٌ وَمَنْ یَعْمَلُ بِهِمَا قَلِیلٌ یُسَبِّحُ فِى دُبُرِ کُلِّ صَلاَهٍ عَشْرًا وَیَحْمَدُ عَشْرًا وَیُکَبِّرُ عَشْرًا فَذَلِکَ خَمْسُونَ وَمِائَهٌ بِاللِّسَانِ وَأَلْفٌ وَخَمْسُمِائَهٍ فِى الْمِیزَانِ وَیُکَبِّرُ أَرْبَعًا وَثَلاَثِینَ إِذَا أَخَذَ مَضْجَعَهُ وَیَحْمَدُ ثَلاَثًا وَثَلاَثِینَ وَیُسَبِّحُ ثَلاَثًا وَثَلاَثِینَ فَذَلِکَ مِائَهٌ بِاللِّسَانِ وَأَلْفٌ بالْمِیزَانِ!. قالَ: فَلَقَدْ رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَعْقِدُهَا بِیَدِهِ. قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ هُمَا یَسِیرٌ وَمَنْ یَعْمَلُ بِهِمَا قَلِیلٌ؟ قَالَ: @یَأْتِى اللهُ أَحَدَکُمْ – یَعْنِى الشَّیْطَانَ – فِى مَنَامِهِ فَیُنَوِّمُهُ قَبْلَ أَنْ یَقُولَهُ وَیَأْتِیهِ فِى صَلاَتِهِ فَیُذَکِّرُهُ حَاجَهً قَبْلَ أَنْ یَقُولَهَا!. إسناده صحیح إلا أن فیه عطاء بن السائب وفیه اختلاف بسبب اختلاطه وقد أشار أیوب السختیانی إلى صحه حدیثه هذا.

رسول الله ص فرمود: «دو خصلت یا دو خلت هستند که هر بنده‌ی مؤمنی برآن دو خصلت محافظت نماید به بهشت داخل می‌شود. آن دو آسانند و کسانی که به آن دو عمل کنند، اندکند: بعد از هر نماز فرض ده بار می‌گوید: سبحان الله و ده بار می‌گوید: الحمد لله و ده بار می‌گوید: الله اکبر و این می‌شود یکصد و پنجاه بار به زبان و هزار و پانصد بار به میزان. و وقتی که به بستر خواب رفت، سی و چهار بار الله اکبر می‌گوید و سی و سه بار الحمد لله می‌گوید و سی و سه بار سبحان الله می‌گوید و این می‌شود یکصد بار به زبان و یک هزار بار به میزان». عبدالله بن عمر می‌گوید: من دیدم که رسول الله ص به دست خود آنها را حساب می‌فرمود. یاران گفتند: یا رسول الله! چگونه آسان است و مردمی که به آن عمل می‌کنند اندک هستند؟ فرمود: «شیطان می‌آید نزد و او را به خواب می‌اندازد قبل از این که آنها را بگوید، و شیطان در نمازش کاری به یاد او می‌آورد قبل از این که آنها را بگوید».

رَوَیْنَا فی سنن أبی داود عن عقبه بن عامر قال: @أَمَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ أَنْ أَقْرَأَ بِالْمُعَوِّذَاتِ دُبُرَ کُلِّ صَلاَهٍ!.

رسول الله ص به عقبه بن عامر امر فرمود که سوره‌های قل هو الله أحد و قل أعوذ برب الفلق و قل أعوذ برب الناس بعد از هر نماز فرض بخواند.

وَرَوَیْنَا بإسناد صَحِیْحِ فِی سُنَنِ أبی داود والنسائی عن معاذ أن رسول اللهأخذ بیده وقال: @یَا مُعَاذُ وَاللَّهِ إِنِّی لأُحِبُّکَ فَقَالَ أُوصِیکَ یَا مُعَاذُ لاَ تَدَعَنَّ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلاَهٍ تَقُولُ اللَّهُمَّ أَعِنِّى عَلَى ذِکْرِکَ وَشُکْرِکَ وَحُسْنِ عِبَادَتِکَ!.

رسول الله ص دست معاذ را گرفت و فرمود: «ای معاذ! قسم به خدا که من تو را دوست می‌دارم، سپس فرمود: تو را سفارش می‌دهم به این که بعد از هر نماز فرض بگویی: خدایا مرا مدد کن بر یادکردنت و سپاسگزاریت و خوب انجام‌دادن عبادتت».

وَرَوَیْنَا فی کتاب ابن السنی عن أنس قال: کان رسول الله إذا قَضَى صَلاتَهُ مسح جبهته بیده الیمنی ثم قال: @أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إِلاَّ اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ اللَّهُمَّ أذْهِبْ عَنِّا الهَمَّ والحزنَ!.

رسول الله ص وقتی که سلام نماز می‌گفت می‌فرمود: «گواهی می‌دهم آن که نیست معبودی مگر الله، بخشاینده‌ی مهربان، خدایا دور کن از من غم و ناراحتی».

وَرَوَیْنَا فیه عن أبی سعید ألخدری أنّ النَّبِیّ إذا فرغ من صلاته، لا أدری قبل أن یسلّم أو بعد أن یسلّم، یقول: @سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ!.

رسول الله ص وقتی که از نماز فارغ می‌شد، نمی‌دانم قبل از این که سلام نماز می‌گفت یا بعد از سلام، می‌فرمود: «منزه است پروردگارت، پروردگار عزت، از آنچه کافران در وصف او می‌گویند و سلام خدا باد بر پیغمبران و حمد و ستایش‌ها برای خدایی که پروردگار جهانیان است».

وَرَوَیْنَا عن أنس قالَ: کان النَّبیّ یقول إذا انصرف من الصلاه: @اللَّهُمَّ اجْعَلْ خَیْرَ عُمُرِی آخِرَهُ وَخَیْرَ عَمَلِی خَوَاتِمَهُ وَخَیْرَ أَیَّامِی یَوْمَ لِقَائِک!.

رسول الله ص موقعی که از نماز فارغ می‌شد می‌فرمود: «خدایا بهترین ایام عمرم را روزهای آخر عمرم قرار ده، و بهترین کارهایم خاتمه‌ی کارهایم بگردان، و بهترین روزهایم را روزی قرار ده که در آن روز به شرف دیدارت می‌رسم».

وَرَوَیْنَا فیه بإسناد ضعیف عن فضاله بن عبید قالَ: قالَ رسول الله : @إِذَا صَلَّى أَحَدُکُمْ فَلْیَبْدَأْ بِتَحْمِیدِ اللَّهِ تعالى وَالثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَلْیُصَلِّ عَلَى النَّبِیِّ ثُمَّ یَدْعُو بِمَا شَاءَ!.

رسول الله ص فرمود: «وقتی که یکی از شما نماز خواند و خواست دعا بکند اول حمد و ثنای خدا را به جا آورد و بعد از آن درود و سلام بر رسول الله ص بفرستد و پس از آن دعایی که می‌خواهد بنماید».

بنابراین آداب دعا از حمد و ثنای پروردگار و درود و سلام بر رسول و آل اصحاب را به جا می‌آورد، در آغاز دعا و پایان دعا و سپس دعا می‌کند و گفتن سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ تا آخر دعا را پایان می‌دهد و از دعاهایی که یاد دارد، هر وقتی به قسمتی از آنها دعا می‌نماید. و شروط دعا از قبیل حضور دل و اخلاص در دعا و لقمه‌ی حلال و اوقات اجابت و استغفار رعایت می‌نماید. والله سبحانه وتعالی أعلم. وصلی الله علی سیدنا محمد وآله وصحبه وسلم.

—————————————-

منبع: الأذکار من کلام سید الأبرار / تألیف:  الإمام الحافظ شیخ الإسلام محی الدین أبی زکریا یحیی بن شرف النووی الدمشقی الشافعی / ترجمه و شرح:  شیخ محمد علی خالدی (سلطان العلماء)