آشنایی با دانشمند بزرگ معاصر- شیخ یوسف قرضاو

آشنایی با دانشمند بزرگ معاصر- شیخ قرضاوی

نوشته: دکتر عصام العریان / ترجمه: ضیاءاحمد
فاضلی

دکتر قرضاوی، به خاطر همگامی‌اش با رویدادها
و قضایای عصر حاضر و بهره‌گیری‌اش از مجموع وسایلی که با پیشرفت زنده‌گی همخوانی
دارد؛ از دیگر دانشمندان متمایز است… هر گاه وسایل و ابزاری را که شیخ از آغاز
پیوستنش به کاروان دعوت اخوان‌المسلمین و تا امروز، از آنها بهره گرفته است، مورد
تتبع قرار دهیم؛ به پدیده‌یی برخواهیم خورد که تأثیرگذاری شیخ روی جوانان را
ازدیاد بخشیده است و آن عبارت از استخدام ابزاری است که بر جوانان تأثیرگذار است و
با خردها و توجهات‌شان همخوانی دارد. چنان که هر گاه تنها محاضره و سخنرانی مؤثر
بوده است، شیخ به آن عطف توجه نموده و هر گاه نوشتن تأثیر بزرگتری داشته است، با
نوشتن ده‌ها کتاب، در کتابخانه اسلامی سهم گرفته است و در حال حاضر که شبکه‌های
تلویزیونی و سایت‌های اینترنتی پدیده عصر و محل دید و بازدید جوانان گشته است، او
بارزترین ستاره و قوی‌ترین تأثیرگذار آنها است. بدون این که ابزار مورد عادتش را
که گذشت زمان از تأثیر آن می‌کاهد، مورد بی‌توجهی قرار داده باشد.

این تنوع در ابزار و وسایل و این انعطاف‌پذیری
پاسخگو به نیازمندی‌های عصر و این نزدیکی با جوان و شیوه که در هم پیوستگی اختیار
کرده‌اند و هم با همه حالات گوناگونش، یکی از نشانه‌های شخصیت شیخ قرضاوی و خط
فکری میانی و اعتدالی او را ـ که همان خط فکری و اعتدالی اخوان‌المسلمین است ـ
نمایان می‌سازد. خط فکریی که از امام شهید حسن‌البناء (بنیانگذار نهضت اخوان‌المسلمین)
فرا گرفته است. چه این که امام شهید در رساله «دعوت ما در اوایل دهه سوم قرن
میلادی حاضر» می‌نویسد: «دعوتگران امروز، غیر از دعوتگران دیروز اند، چنان که
ایشان حالا آگاه، مجهز، با تجربه و ماهر در یک رشته علمی هستند. به ویژه در
کشورهای غربی که در هر رشته یک مجموعه افراد آزموده و تجربه‌یافته‌ای اختصاص دارند
که پیچیده‌گی‌های آن را تبیین و محاسن آن را آشکار می‌کنند و وسایل نشر و شیوه‌های
تبلیغاتی لازم آن را ابتکار می‌نمایند و سهل‌ترین راه‌های که به قانع‌ساختن و
پذیرفتن توده‌های مردم نزدیک‌تر باشد، جست‌وجو می‌کنند. وسایل دعوت نیز از وسایل
دیروز است. دعوت دیروز در سخنرانیی که در خطبه و یا اجتماعی عرضه می‌شد و یا نوشته‌یی
که درج رساله‌یی می‌شد، محصور بود. اما حالا (از سه ربع قرن بدین سو) شامل نشرات،
مجلات، روزنامه‌ها، جزوه‌ها، نمایشانامه‌ها، بزم شعر، رادیو و… است و یقیناً
تمامی اینها راه‌های وصول به دل‌های تمام مردم ـ اعم از زن و مرد را ـ در منازل،
تجارتخانه‌ها، فابریکه‌ها و مزارع‌شان تسخیر کرده است.

قرضاوی اولین اجابت‌کننده‌گان این نصیحت
ارزشمند بوده است، او هیچ وسیل‌یی را فروگذار نکرده است، مگر این که آن را در خدمت
اسلام و مسلمین گماشته است.

سخنرانی:

سخنرانی، همواره قوی‌ترین وسیله تأثیرگذاری
شیخ بوده است؛ در آغاز امر تأثیر شیخ بر روی جوانان از طریق سخنرانی در محافل
اخوان‌المسلمین و خطبه‌های جمعه و سپس از طریق محاضرات علمی در تجمع‌گاه‌ها، انجمن‌ها
و کنفرانس‌ها نمایان شد. وی به زبان اصیل و فصیح عربی صحبت می‌کرد و با استشهاد به
اشعار و سخنان مأثور، افکار و اندیشه‌هایی که قصد ایصال آنها را داشت، ارایه می‌کرد.
تنها در پی برانگیختن احساسات و عواطف نبود، بلکه خردها را نیز با اندیشه‌هایی که
مؤید به دلایل و حجت‌ها بود، منور می‌ساخت. با وجود ازدیاد سن و بیماری، همواره بر
سخنرانی حریص بود و بر آن مواظبت می‌کرد، خوشبختانه در این روزگار، کانال‌های
تلویزیونی و سایت‌های اینترنتی سخنرانی‌های وی را در اکناف و اطراف جهان انتقال می‌دهند.

نوشته:

کتاب «حلال و حرام در اسلام» شیخ، که همیشه
از بهترین کتاب‌های شیخ بوده و بیشترین چاپ را داشته است؛ اولین کتاب وی بود که به
دستم رسید، آن هم در سال ۱۹۷۴ طبع «دارالاعتصام» که این چاپ جنجال‌های زیادی را
نیز از ناحیه برخی‌ها برانگیخت و شیخ بر ناشر آن خشم گرفت. زیرا وی خودسرانه برخی
آراء فقهی شیخ را از منظری سخت‌گیرانه نقد و ضمیمه کتاب ساخته بود؛ که با شیوه
فقهی اعتدالی و میانی شیخ که در مقدمه کتاب تضمین نموده بود، مغایرت داشت. شیوه که
مدرسه فقهی‌اش را در مقام ایجاد توافق میان مذاهب با ترجیح آراء برخی از فقها و
اهل علم بر بعضی دیگر می‌رساند و این در سال ۱۹۷۴ در چاپ هشتم، پیش از این بود که
به مرحله اجتهاد فردی در کنار اجتهاد جمعی که مرحله دیگری از زنده‌گی اوست، روی
آورد.

این مجادله یکی از تفاوت‌ها میان عقلانیت
فقهی و فکری شیخ و میان عقلانیتی که در آن دوره حساس از ادوار تحول در مسیر حرکت
اسلامی حاکم بود، بارز ساخت. دوره که جوانان در معرض افکار و عوامل گوناگون و
احیاناً متضاد و ستیزه‌گر قرار داشتند.

کتاب‌های «نقش ایمان در زنده‌گی» و «ویژه‌گی‌های
کلی اسلام» از کتاب‌هایی است که ما شاگردان آن را آموختیم. این دو کتاب شیوه خاصی
را برای تفکر و خط‌مشی مشخصی را در پرداختن به مسایل مربوط به ثقافت اسلامی، اساس‌گذاری
نموده است.

درک شرایط و حالات

حسب مراحلی که شیخ در زنده‌گی‌اش سپری کرده
و بنا بر تأثیری که بر وضعیت جوانان گذاشته و اثراتی که از اوضاع ایشان پذیرفته،
می‌توان کتاب‌های شیخ را به چند دسته تقسیم نمود. یکی از ویژه‌گی‌های شیخ این است
که همانند استادش مرحوم شیخ محمد غزالی تأثیرش تنها در گفتار و نوشتار خلاصه نمی‌شود،
بلکه با قضایای که جوانان ایجاد می‌کنند، عملاً همگام و شریک می‌شود و این همان
چیزی است که امت ما بدان نیاز مبرم دارد و برابر به نیازمندی‌های نوین، تطور می‌یابد.

برخی از کتاب‌هایش، بنیه بنیادین فکر و
اندیشه شیخ را تشکیل می‌دهد و همواره قدرت بازدهی را داشته است و اینها همان کتاب‌های
نخستین او است، همانند: «نقش ایمان در زنده‌گی»، «حلال و حرام در اسلام»، «ویژه‌گی‌های
کلی اسلام»، «عبادت در اسلام»، «فقه زکات» که سلسله «حتمیه الحل الاسلامی» هم از
همین دست است.

شماری دیگر از کتاب‌ها را به منظور پاسخ‌دهی
به نیازمندی‌های حرکت اسلامی نوشته است: «الصحوه الاسلامیه بین الجمود و التطرف»،
«آینده حرکت اسلامی و اولویت‌های آن»، «بیداری اسلامی و بحران هویت»، «من اجل صحوه
راشده» و «بیداری اسلامی و مواجهه صحیح با اختلافات ـ فرهنگ اختلاف»

کتاب‌هایی هم در باره بزرگترین حرکت اسلامی
(اخوان‌المسلمین) نوشته است، مانند: «تربیت اسلامی و مدرسه حسن‌البنا»، «اخوان
المسلمین، هفتاد سال دعوت و جهاد» که اخیرالذکر، تاریخ مختصری است از جماعتی که
شیخ زنده‌گی‌اش را به حیث فردی فعال و مجتهد ناصح در آن سپری کرده است.

کتاب‌هایی نیز به مباحث و راه‌حل‌های
پرداخته که حرکت اسلامی را به خود مشغول می‌داشت، مانند: «اقلیت‌های دینی و راه‌حل
اسلام»، «ظاهره الغلو فی الدین»، «ارزش وقت در اسلام»، «قرآن منشور زنده‌گی»، «فهم
صحیح سنت»، «الفتوی بین الانضباط والتسیب» و…

در مباحث فقه و فتوی، علاوه بر کتاب «حلال و
حرام در اسلام» کتاب‌های دیگری هم دارد، مانند: «دیدگاه‌های فقهی معاصر ـ در سه
جلد»، «تیسیر الفقه»، «فقه الصیام»، «بیع المرابحه للآمر بالشراء کما تجربه
المعارف الاسلامیه»، «قضایا معاصره علی بساط البحث» و «فوائد البنوک هی الرباء
المحرم»

شیخ تا کنون بیش از شصت کتاب به رشته تحریر
درآورده و خداوند(ج) به آنها برکت زیاد بخشیده است و تا کنون به چندین زبان دنیا
ترجمه شده است. دیوان شعری هم به نام «نفحات و لفحات» دارد. ولی در باره شخصیت‌های
اسلامی فقط در باره امام محمد غزالی «رح» به نام «الغزالی بین مادحیه و ناقدیه»
نوشته است.

نوشته‌های شیخ به حیث استاد و یا رئیس
فاکولته شرعیات قطر و… تنها تحقیقات خشک علمی و یا به خاطر سیاه‌کردن صفحات
نیست؛ بلکه او نوشته است تا تأثیر گذارد، تربیت کند، جهت دهد و تصحیح نماید.
همچنان که کتاب‌های وی به زنده‌گی شور و جهش می‌بخشد و همگام با تغییرات زمان و
ارشادگر جوانان است.

همزیستی قرضاوی با جوانان

ما که به عنوان یک نسل، بیش از سه دهه است
که شیخ را شناخته‌ایم و تربیت‌یافته دست او هستیم و قیادت جوانان مسلمان را در
دانشگاه‌های مصر و سیاحت‌های اسلامی به غرب و تجمعات و جماعت‌های اسلامی در شهر‌ها
و روستاهای مصر را به عهده داریم؛ تأثیری که شیخ بالای ما گذاشته، تنها به سبب
سخنرانی و کتاب‌هایش نبوده، بلکه بیشترین تأثیری که از او پذیرفته‌ایم، از طریق
ملاقات‌های مستقیمی که با او داشته‌ایم و در کنار او زنده‌گی کرده‌ایم بوده است.

در طلیعه دهه هفتم، هنگامی که شیخ تازه در
عنفوان پیری پا می‌گذاشت، شبی را در اطاق مشهور ما، که مربوط به دانش‌آموزان
دانشگاه قاهره بود، سپری نمود و هنگامی که مرحله پایانی تحصیلاتم را در دانشکده طب
«القصی العینی» سپری می‌کردم، با برادرم دکتر حلمی الجزار ـ که دو مرحله بعد از من
فارغ شد ـ در آن اطاق به سر می‌بردم و این اطاق مرکز فعالیت‌هایی بود که از
اسکندریه تا اسوان امتداد داشت. همچنان که شیخ چندین مناسبت دیگر نیز در جمع
جوانان حضور یافت. الگوی شیخ در این باره شیخ محمد غزالی بود که در عروسی برادرم
«حلمی» اصرار داشت که عروس و داماد را تا دیارشان «سرس اللیان» واقع ولایت «منوفیه
ـ شمالغرب مصر» بدرقه کند.

شیخ هنگامی که مرخصی‌اش را در مصر سپری می‌کرد،
ساعاتی طولانی در محل بودوباشش در محله «شبرا» و سپس در شهر «نصر» با ما دیدار
داشت. در آن دیدارها، پیرامون بیداری اسلامی و مشکلات جوانان و پلان آینده و جدول
ملاقات‌ها و محاضراتش صحبت می‌کردیم.

در دهه هشتاد در انجمنی که در رهبری اطباء
در مصر، مابین شیخ غزالی و شیخ قرضاوی در طرف اسلام‌گراها، و میان دکتر فواد زکریا
و فرج فوده (که غیابت داشت) دایر کردم، شیخ تأثیر نامحدودی در توضیح شبهات و تنقیح
افکار جوانان پیرامون موضوع بحث: «سکولاریزم در مواجهه با اسلام» داشت.

همزیستی شیخ قرضاوی و حضور فعالش در کنار
جوانان، از بزرگترین تأثیر برخوردار بوده است. زیرا گفت‌وگو، پاسخ‌دهی به پرسش‌ها
و استفسارها اثر نزدیکتر و عمیق‌تری از سخنرانی و گفتار یک‌جانبه دارد.

شیخ، هنگامی که حرکت اسلامی آزادی داشت و
وضعیت صحی و کثرت مشاغل، به او اجازه می‌داد؛ در اغلب شهرها و دانشگاه‌های مصر ـ
از اسکندریه تا سوهاج ـ به گشت‌وگذار می‌پرداخت.

شبکه‌های تلویزیونی و اینترنت

شیخ قرضاوی در سهم‌گیری در پروگرام‌های دوره‌ای
تلویزیون الجزیره و دیگر شبکه‌های تلویزیونی از همگان سبقت داشت. برنامه هفته‌وار
«الشریعه والحیاه» وی، تأثیر شگرفی ـ به ویژه روی جوانان ـ داشت. و هرچند برخی
جوانان وابسته به جریان‌های افراطی، با طرح سؤال‌ها و انتقادهای‌شان قصد مشوش‌ساختن
شیخ را داشتند، اما وی از خلال حلقاتی توانست، عقلانیت و خط فکری معتدل و متسامح
را در رویارویی با افراط و تفریط یا سهل‌انگاری و سخت‌گیری به وجود آورد.

همچنان که شیخ در راه‌اندازی سایت «اسلام آن
لاین» که حالا برای نشر فرهنگ اسلامی و پی‌گیری اخبار جهان اسلام، یک شبکه گسترده
است، بذل مساعی زیاد نمود؛ به همین گونه، شیخ به عنوان اولین فرد، شبکه شخصی برای
خود راه انداخت. تا از آن طریق، کتاب‌ها، سخنرانی‌ها، برنامه‌ها و گفتارهایش را به
همگان بشناساند و به فتواها و سؤال‌ها پاسخ دهد.

و از دیگر عرصه‌های فعالیت شیخ می‌توان
اینها را نام برد:

مشارکت در انجمن‌ها و کنفرانس‌های جهانی در
شهرهای مختلف دنیا.

عضویت در بسیاری از نهادهای فقهی و علاوتاً
تأسیس نهادهای فقهی مورد نیاز مسلمانان، مانند: «المجلس الاروبی للافتاء» و «اتحاد
علماء المسلمین»

مشارکت در سازمان‌های خیریه، مانند: «الهیئه
الخیریه الاسلامیه العالمیه باالکویت» و…

ترغیب و تشویق جوانان به فعالیت‌های عملی و
حرکتی و دوام‌بخشیدن به آن و ارزش‌گذاری به تلاش‌ها و کارهای‌شان.

خداوند منان شیخ را پاداش نیکو دهد و وی را
در صرف مابقی عمرش در راه نفع‌رسانی به نسل‌های بشری و بیداری اسلامی توفیق مرحمت
کند. بیداریی که از مرحله انتشار، اعلان، دفاع و هجوم گذشته و به مرحله مسؤولیت و
آزمایش افکار و برنامه‌هایش، پا گذاشته است. به راستی چه قدر مرحله دقیقی است و چه
تبعات سخت و آزمایش دشواری پیش رو دارد.

منبع : معرفت