نفحات‌ جان‌بخش لیالی قدر را دریابیم

نفحات‌ جان‌بخش لیالی قدر را دریابیم

نویسنده:حیدر غلامی

پیام‌آور‌ رحمت الهی می‌فرماید: «اِنَّ لربکم فی ایام دهرِکم نفحاتٍ اَلا فتعَرَّضُوا لها (ولا تُعرِضُوا عنها)»۱ «گاهی خداوند در پاره‌ای از ایام زندگیتان، نسیم‌های رحمتش را می‌وزاند. پس هشیار باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید و خود را از آن‌ها دور نکنید». به عبارت دیگر: خداوند اوقات و فرصت‌های مناسبی را در اختیارتان قرار می‌دهد، بکوشید از آن‌ها استفاده نمایید. مولوی از این حدیث چنین الهام گرفته و می‌گوید:

گفت پیغمبر که نفحت‌های حق اندر این ایام می‌آرد سبق

گوش هش دارید این اوقات را در ربائید این چنین نفحات را

نفحه‌ای آمد شما را دید و رفت هر که را می‌خواست جان بخشید و رفت

نغمه‌ای دیگر رسید آگاه باش تا از این هم وا نمانی خواجه تاش

مهم شناخت و تشخیص این نفحات و نسیم‌های حیات‌بخش‌ و روح‌نواز الهی و خود را در معرض آن‌ها قرار دادن و استفاده‌ی بهینه از آن‌هاست.

یکی از این نسیم‌های حیات‌بخش و روح‌نواز الهی، رمضان و لیالی قدر آن است. هر سال با آمدن ماه پرخیر و برکت رمضان و کنترل نفس و مهار افسار آن، شیاطین به غل و زنجیر کشیده شده و شور و شوق یاد خدا، عبادت و معنویت افزایش می‌یابد. به تبع این وضعیت، درهای بخشایش الهی نیز گشوده شده و دعای روزه‌داران بیش از پیش استجابت خواهد شد. متأسّفانه‌ برخی از مومنان!! با بهانه‌های واهی خود را از مسیر این نسیم الهی دور کرده و از خیر و برکت آن محروم می‌شوند.

ماه مبارک رمضان فرصتی طلایی جهت بزرگترین سود و تجارت (بخشوده شدن تمامی گناهان) می‌باشد؛ سودی که با هیچ مال و پولی به دست نخواهد آمد. فرصتی که اگر دیر بجنبیم به سرعت از دست می‌رود و چیزی جز حسرت و پشیمانی برجای نمی‌گذارد.

انگار همین دیروز بود که رمضان ماه رحمت و مغفرت فرا رسید؛ چقدر زود دو دهه‌ی آن گذشت. خوشا به حال آنان که در این ماه مبارک به ندای الهیِ «فاستبقوا الخیرات: در خیرات و نیکویی‌ها بر یکدیگر سبقت جویید»۲ بیش از پیش لبیک گفته و در انجام نیکی و خیرات، کمر همت بستند. مشتاقانه و با سرعت «و سارعوا الی مغفره من ربکم و جنه… و برای نیل به آمرزش پروردگارتان و بهشتی… بشتابید»۳ و مسابقه‌آسا «و سابقوا الی مغفره من ربکم و جنه…: برای نیل به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که… سبقت جویید»۴ به سوی غفران و بخشایش الهی شتافتند و نهایت سعی و تلاش خود را به کار گرفتند تا گویِ سبقت را از دیگران بربایند «و فی ذلک فلیتنافس المتنافسون: و برای دستیابی به این نعمت است که باید بر یکدیگر سبقت بگیرید»۵. خوشا به حال چنین روزه‌دارانی که رمضان را غنیمت بزرگی دانسته و در بازار تجارت معنوی آن به رقابت پرداختند. تجارت کسب حسنات و خیرات و… تجارتی که زمانش رمضان و به خصوص هنگام سحر و لیالی قدر است و سود و نتیجه‌اش مغفرت و بهشت الهی. بخشایشی که پیامبر صادق و امین ـ صلی الله علیه و سلم ـ در باره‌اش این گونه مژده می‌دهد: «من صام رمضان ایماناً و احتساباً غفرله ما تقدّم من ذنبه»۶ کسی که رمضان را با اخلاص و مؤمنانه‌ و رعایت حدود آن روزه باشد، گناهان گذشته‌اش بخشوده خواهد شد».

فرصت دیگر در رمضان، قیام و عبادت در شب‌های آن، به خصوص دهه‌ی اخیر و لیالی قدر می‌باشد. پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ در این‌باره می‌فرماید: «مَنْ قَامَ رَمَضَانَ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»۷. هر کس که آگاهانه و از روی ایمان و با اخلاص و بدون ریا [شبهای رمضان را] قیام نماید، گناهان گذشته‌اش بخشوده می‌شوند». و باز می‌فرماید: «مَنْ قَامَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ: هر کس شب قدر را از روی ایمان و با اخلاص و بدون ریا عبادت کرده و نخوابد، گناهان گذشته‌اش بخشوده خواهند شد»۸

هنوز این نفحه‌ی الهی و ماه مبارک تمام نشده و فرصت همچنان باقی است. یک دهه از ماه مبارک رمضان (لیالی قدر) هنوز باقی است. پس بیائید تا دیر نشده و این فرصت نیز از دست نرفته، آنچنان که باید از آن استفاده نماییم. خدا می‌داند شاید تا رمضانی دیگر بسیاری از ما دارفانی را وداع گفته و دیگر توفیق رسیدن به رمضانِ آتی را نداشته باشیم. پس از هم اکنون عزم خود را جزم کرده و جهت استفاده از باقیمانده‌ی رمضان و لیالی قدرش به بهترین نحو ممکن گام برداریم. اما چگونه؟

پیشنهادهای ذیل می‌تواند ما را در استفاده‌ی هرچه بیشتر از این ایام و لیالی مبارک یاری نماید:

۱ ـ روزه را سپر گناهان قرار دادن:

پیامبر – صلى الله علیه وسلم – می‌فرماید: «الصِّیَامُ جُنَّهٌ…: روزه سپری [در برابر معاصی و گناهان] است…»۹. و در روایت دیگری می‌فرماید: «الصوم جنه کجنه احدکم من القتال: روزه سپری است؛ همچون سپر یکی از شما در میدان نبرد»۱۰

در این که روزه برای فردِ روزه‌دار همچون سپر است و او را از معاصی و گناهان حفظ کرده و نگاه می‌دارد، هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد. اما چرا روزه برای عده‌ای از روزه‌داران، نقش سپر را نداشته و روزه‌داران را از گناه و معاصی حفظ نخواهد کرد؟ وعده‌ی خدا و رسولش ـ صلی الله علیه و سلم ـ که راست و قطعی است؛ پس علت را باید در روزه‌ی روزه‌دار جست. حتماً‌ روزه‌اش آنچنان که باید، روزه نبوده است؛ آداب و شرایط آن را مراعات نکرده است.

آداب و شرایط روزه‌ای که سپر می‌باشد:

روزه تنها ترک خوراک و نوشیدنی و همبستری نیست؛ بلکه بازداشتن گفتار و رفتار از هرگونه گناه و معاصی است. پیامبر رحمت ـ صلی الله علیه و سلم ـ در این‌باره می‌فرماید: «اذا کان یوم صوم احدکم فلا یَرفُث و لایصخَب، فان سابه احد او قاتله فلیقل انی صائم:… هرگاه یکی از شما روزه باشد، از سخنان رکیک و ناپسند، عصبانیت و فریاد کشیدن و رفتار سفیهانه اجتناب ورزد. اگر کسی به وی فحش و ناسزا گفت یا با وی درگیر شد و به نزاع برخاست، (در درون خود، با یادآوری اینکه: روزه می‌باشم) به وی پاسخ ندهد»۱۱. و در روایت دیگری می‌فرماید: «الصِّیَامُ جُنَّهٌ، فَلاَ یَرْفثْ وَلاَ یَجْهَلْ، وَإِنِ جهل علیه احد، فَلْیَقُلْ إِنِّی امرو صَائمٌ: روزه سپر [در برابر گناه و معاصی] است؛ پس [فرد روزه‌دار] سخنان زشت و سخیف بر زبان نمی‌آورد و حلیم است [و کارهای جاهلانه انجام نمی‌دهد] و اگر کسی با او بجنگد یا او را ناسزا گوید، [با یادآوری روزه‌دار بودنش و با پرهیز از مقابله به مثل و در گیر شدن، با زبان حال] می‌گوید: من روزه‌دارام»۱۲.

یعنی فرد روزه‌دار باید دل، گفتار و کردارش را از هر گونه گناه و معصیتی دور نگه دارد. هدف روزه نیز همین خود را از گناه و نافرمانیِ الهی بازداشتن است و گرنه خداوند نیازی ندارد که بندگانش گرسنگی و تشنگی را متحمل شوند. در همین زمینه پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ می‌فرماید: «مَنْ لَمْ یَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ (والجهل) وَالْعَمَلَ بِهِ فَلَیْسَ لِلَّهِ حَاجَهٌ فِی أَنْ یَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ: کسی که سخنان دروغ (و جهالت) و عمل به آن را ترک نکند؛ خداوند هیچ نیازی ندارد که این فرد دست از خوردن و نوشیدن بکشد»۱۳.

در قرآن نیز هدف روزه، کسب ملکه‌ی تقوا با کنترل نفس و در نهایت متّقی‌ شدن روزه‌دار بیان شده است. خداوند می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون:‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید روزه بر شما واجب شده همچنان که بر ملت‌های قبل از شما واجب شده بود؛ امید ـ که با مراعات آداب آن ـ اهل تقوا شوید»۱۴. بنابراین صیام و روزه‌ی حقیقی، خود را بازداشتن از خوردن، آشامیدن و همبستری و ترک معاصی و گناهان ظاهری و باطنی است. آثار و نمود روزه باید در گفتار و کردار روزه‌دار هویدا باشد؛ به عبارت دیگر روزه باید همچون سپری، فرد روزه‌دار را از نافرمانی خداوند و گناهان محافظت نماید؛ در غیر این صورت باید در روزه و کیفیت آن شک کرد.

«عمر بن خطاب ـ رضی الله عنه ـ می‌فرماید: روزه تنها خودداری از خوردن و آشامیدن نیست؛ بلکه خودداری از دروغ و باطل و سخنان پوچ و یاوه می‌باشد. جابر بن عبدالله انصاری ـ رضی الله عنه ـ می‌فرماید: وقتی روزه هستی زبان و چشم و گوشت را از دروغ و گناه بازدار و زیردستانت را میازار و سنگین و با وقار باش… و میمون بن مهران ـ رحمه الله ـ می‌فرماید: آسان‌ترین روزه، ترک خوراک و نوشیدنی است و حفصه بنت سیرین ـ رحمها الله ـ از علمای تابعین می‌فرماید: روزه سپری است، اگر صاحبش آن را سوراخ نکند و غیبت آن را سوراخ می‌کند»۱۵.

پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ درباره‌ی روزه‌دارانی که خود را از معاصی دور نکرده و با گفتار و رفتار مرتکب گناه می‌شوند، می‌فرماید: «رُبَّ صَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیَامِهِ الْجُوعُ وَالْعَطَشُ، وَرُبَّ قَائِمٍ حَظُّهُ مِنْ قِیَامِهِ السَّهَرُ: چه بسا روزه‌داری که بهره‌ای جز گرسنگی و تشنگی از روزه‌اش نمی‌برد و چه‌بسا شب‌زنده‌داری که بهره‌اش از شب‌زنده‌داری تنها بیداری در شب است»۱۶.

وجود چنین آموزه‌هایی سبب شده تا برخی از علما، ارتکاب گناهان را سبب باطل شدن روزه بدانند؛ هر چند قول راجح آن است که گناهان سبب کاهش اجر و صواب روزه و به تبع آن کاهش آثار مفید آن می‌شوند؛ اما آن را باطل نمی‌کنند.

اما در نهایت با قاطعیت می‌توان گفت: روزه‌ی مطلوب، که چونان سپری، روزه‌دار را از گناه و معاصی محافظت می‌نماید، روزه‌ای است که در آن، علاوه بر خودداری از خوردن و آشامیدن و همبستری، جوارح (زبان، چشم، گوش، دست، پا و…) نیز از گناه و معصیت دور نگه داشته شوند.

۲ـ احیای لیالی قدرـ در صورت امکان در مسجد:

اگر تاکنون در استفاده از رمضان کوتاهی کرده و تقصیر داشته‌ایم، هنوز تمام نشده و لیالی قدر آن تازه آغاز شده‌اند. شب‌هایی که تا سپیده دم نسیم‌های رحمت الهی می‌وزند. فرصتی اندک جهت تجارت و سودی که با متاع مادی قابل خرید نیست. چه پیامی دلنوازتر از این‌که‌ پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ می‌فرماید: «مَنْ قَامَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ: هر کس شب قدر را از روی ایمان و با اخلاص و بدون ریا عبادت کرده و نخوابد، گناهان گذشته‌اش بخشوده خواهند شد»۱۷. و با این فرموده مسلمانان را به احیای لیالی قدر ترغیب و تشویق می‌کند. اسوه و مقتدایمان که آیینه‌ی تمام نمای سخنانش بود، در این ایام، کمر همت بسته و با انفاق و احسان، اعتکاف، شب‌زنده‌داری، نماز، تلاوت قرآن، دعا و… بیش از پیش عبادت می‌کرد.

از حضرت عایشه ـ رضی الله عنها ـ روایت شده است که: «اذا دخل العشر الاواخر من رمضان احیا اللیل و ایقظ اهله و جدّ و شدّ مئزره: وقتی که دهه‌ی اخیر ماه رمضان فرا می‌رسید، شب را احیا کرده و نمی‌خوابید و خانواده‌اش را نیز بیدار می‌کرد و [برای عبادت] کمر همت بسته و جهد و تلاش بیشتری می‌کرد»۱۸.

و باز از ایشان روایت شده است که: «کان رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ یجتهد فی رمضان ما لا یجتهد فی غیره و فی العشر الاواخر منه ما لا یجتهد فی غیره: پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ در ماه رمضان بیش از سایر ماه‌ها و در دهه‌ی آخر آن بیش از سایر اوقاتِ رمضان، جهت [انجام عبادات] می‌کوشید»۱۹.

ما نیز بکوشیم به تأسّی‌ از اسوه و محبوب بزرگوارمان در این لیالیِ قدر، کمر همّت‌ بسته و با احیا و شب‌زنده‌داری، در انجام عبادات و اعمال صالح بیش از پیش کوشا باشیم. و خود را از خیر عظیم این مبارک شب‌ها و کسب مغفرت و آمرزش الهی محروم ننماییم. زیرا به فرموده پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ: «اتاکم رمضان شهر مبارک… فیه لیله خیر من الف شهر من حرم خیرها فقد حرم: ماه مبارک رمضان آمده است… در آن شبی وجود دارد که از هزارماه بهتر است؛ کسی که از خیر و نیکی این ماه محروم شود؛ محروم شده است»۲۰.

۳ـ برگزاری نماز تراویح به جماعت

یکی از سنت‌های بزرگ در ماه مبارک رمضان نماز تراویح است؛ که از نمادهای بارز و آشکارِ «قیام اللیل» می‌باشد. نماز منظّم‌ترین، دقیق‌ترین و مؤثّر‌ترین رابطه‌ی انسان با خداوند است، که قالب و محتوای آن را خالقِ آمر تعیین کرده است. اگر آنچنان که باید، این نمازها را بگزاریم؛ قطعاً‌ در دوری و پرهیز ما از هر گونه فحشا و منکری بیشترین نقش را ایفا خواهند کرد. بکوشیم نمازهایمان را ـ حتی المقدور در مساجد ـ آگاهانه و با خشوع و خضوع اقامه نماییم. چندین قرن است که در این ماه و به خصوص در لیالی قدر، مسلمانان (مرد و زن، پیر و جوان) منطقه‌ی ما همچون سایر مسلمانان، با شوق و علاقه‌ی خاصی به مساجد رفته و نمازهای تراویح را به جماعت اقامه می‌نمایند. «مه‌وله‌وی تاوگوزی» به زیبایی درباره‌ی انجام این سنت حسنه چه زیبا می‌سراید:

مناره سه‌دای سه‌لاش سه‌د ته‌رزه‌ن مزگی جه ‌شادی ده‌ماخش به‌رزه‌ن

در ماه مبارک رمضان مناره‌ی مساجد صدها گونه بانگ و آواز دل‌نشین بلند می‌شود و مساجد از شادی احساس غرور و افتخار می‌کنند.

مه‌ی نه‌خوم چون من نه‌ خه‌م ئه‌سیره‌ن مه‌یخانه سه‌فاش خه‌یلی دلگیره‌ن

مَی بسان من که اسیر غم هستم در گوشه خُم گرفتار است و صفا و رونق میخانه هم نمانده (و با آمدن رمضان بساط می ‌و میخانه کساد است)

لوله‌ی ته‌راویح وه‌ش وه‌ش مدو ده‌نگ بی ئاهه‌نگه‌ن تار ته‌موره‌ی ئاهه‌نگ

صدای نماز تراویح بسان نیِ دل‌نشین در همه جا به گوش می‌رسد و دیگر سازها آهنگی ندارند.

مه‌رحه‌بای لیباس تاعه‌ت پوشانه‌ن ئه‌لوه‌دای کاس کاس باده نوشانه‌ن

هنگام سلام و احوالپرسی کسانی است که لباس عبادت برتن کرده‌اند؛ خداحافظی میخواران با می ‌و باده است (اشاره به ندای مرحبا مرحبا در نیمه‌ی اول رمضان و الوداع الوداع در نیمه‌ی دوم آن)

ساقی! سا سه‌د جار وه نازت نازو هورده‌ر وه گولبانگ سه‌دای «وامتازوا»

ساقی صد بار به قدرتت بنازم با صدای دلنشین و رسا آوای و امتازوا را بر خوان (اشاره به آیه‌ی وامتازوا الیوم ایها المجرمین) دارد.

۳ ـ جلیس و مونس قرآن بودن:

پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ می‌فرماید: «اقروا القرآن فانه یاتی یوم القیامه شفیعا لاصحابه: قرآن بخوانید چراکه در روز قیامت مونسانِ خود را شفاعت خواهد کرد»۲۱. یکی از مهمترین و بزرگترین عبادات در ماه رمضان و به خصوص در لیالی قدر ـ که ماه نزول قرآن می‌باشد ـ تلاوت مستمر قرآن می‌باشد. «وکان جبریل یلقاه فی کل لیله من شهر رمضان فیدارسه القرآن..: ایشان در ماه مبارک رمضان هر شب با حضرت جبرئیل قرآن را مدارسه می‌کرد»۲۲. لازم و ضروری است که مسلمانان قرآن (برنامه‌ی زندگی) را مرتب تلاوت نمایند؛ تلاوتی همراه با فهم معانی و تدبر در آیات و در نهایت عمل به آن. به تبعیت از سلف صالح بکوشیم به هنگام تلاوت قرآن، آن را آیینه‌ی عیوب خود نماییم و با تلاوت آن عیب‌ها و سستی‌ها و کم کاری هایمان به عنوان یک مسلمان را به خوبی بیابیم و پس از عیب‌یابی بلافاصله درصدد رفع آن‌ها برآییم.

ختم سالیانه و ماهیانه و چندروزه‌ی قرآن، بدون درک مفاهیم و تدبّر‌ در آیات و سعی در به کارگرفتن آن‌ها در زندگی، سود آنچنانی نداشته و دردی را دوا نخواهد کرد. باید قرآن را وارد زندگی خود نماییم؛ نه با نقاشی و خطاطی و حکاکی آیات آن روی کاغذ و دیوار و فرش یا رد شدن از زیر آن به هنگام سفر، آویزان کردن آن در ماشین، نوشتن دعا، خواندن یاسین برای مردگان و…؛ بلکه با عمل به آموزه‌ای آن در زندگی. قرآن برای زندگی و تزئین اخلاق با آن است؛ نه برای مردگان و تزئین در و دیوار با آن. به قول علامه اقبال لاهوری:

به بند صوفی و ملا اسیری حیات از حکمت قرآن نگیری

تو را به آیاتش کاری جز این نیست که از یاسین او آسان بمیری

۴ ـ توبه و استغفار:

رمضان و به خصوص لیالی قدرش فرصت بسیار مناسبی است جهت محاسبه‌ی صمیمانه و عمیق گفتار و اعمال گذشته و توبه و استغفار از گناهان.

در این ایام ندا دهنده‌ای از آسمان ندا می‌دهد که: ‌ای طالبان شر! دست بردارید و کوتاه بیایید؛ و‌ای جویندگان و طالبان خیر بیایید و بشتابید. بس است غفلت و دوری از خدا و برنامه‌اش، از گناه و معاصی دست بردارید. «… ینادی منادٍ کلَّ لیله: یا باغی الخیر هَلُمَّ و یا باغی الشر أقصر» و در روایتی دیگر: «وینادی منادٍ کلَّ لیله: یا طالب الخیر هَلُمَّ و یا طالب الشر امسک:… هر شب ندایی از آسمان می‌آید که:‌ ای طالب و جوینده‌ی خیر! به پیش آی؛ و‌ای جوینده‌ی شر! کوتاه بیا و دست بردار»۲۳.

در لیالی قدر نسیم‌های رحمت و بخشایش الهی هر دم می‌وزند؛ بیایید با توبه، دعا و استغفار خود را در معرض آن‌ها قرار دهیم. ام‌المؤمنین عایشه ـ رضی الله عنها ـ می‌فرماید: به رسول خدا گفتم: اگر بدانم شب قدر چه شبی است، در آن شب چه بگویم؟ فرمود بگو: اللهم إنک عفو تحب العفو فاعف عنی: پروردگارا ! بسیار بخشاینده و عفو کننده‌ای و عفو را دوست می‌داری، مرا عفو کن»۲۴.

اگر به سوی خدا بازگردیم و استغفار نماییم، هرکه باشیم با هر عملی، خداوند با شعف و شادمانی و سرعت بیشتری به سوی ما آمده و با آغوش باز ما را می‌پذیرد. بکوشیم در این ایام مبارک اسباب و عوامل گناه و معصیت و سستی در عبادت را به دقت شناسایی کرده و ضمن اظهار ندامت و پشیمانی و استغفار، با عزم قاطع، جهتِ قطعِ این اسباب و عوامل، برنامه‌ریزی نماییم. اگر این کار را کردیم، مطمئن باشیم که لیله‌القدرمان را یافته و در آغوش گرفته‌ایم و توشه‌ی یک عمر را آز آن برگرفته‌ایم. پس «یا طالب الخیر هَلُمَّ و یا طالب الشر امسک» و به گفته‌ی مولانا:

بازآ بازآ هر آنکه هستی بازآ گر کافر و گبر و بت‌پرستی بازآ

این درگه ما درگه نومیدی نیست صد بار اگر توبه شکستی بازآ

و چه زیبا و دقیق در بیتی دیگر می‌فرماید:

تو مگو ما را بدان شه بار نیست با کریمان کارها دشوار نیست

امید که خداوند توفیق صیام و قیام رمضان و دهه‌ی اخیرآن را به تمام مؤمنان‌ عطا فرماید و شر ظالمان را از سر آنان کوتاه نموده و صلح و صفا و امنیت را به میان آنان بازگرداند.

حیدر غلامی – پاوه – ۱۳۹۷/۳/۱۵

منابع و مراجع:

۱ ـ رواه الطبرانی و حسنه الالبانی ۱۸۹۰

۲ ـ مائده/۴۸

۳ ـ آل عمران/۱۳۳

۴ ـ حدید/۲۱

۵ ـ مطففین/۲۶

۶ ـ متفق علیه

۷ ـ رواه البخاری ۳۷ و مسلم ۷۵۹

۸ ـ متفق علیه

۹ ـ رواه البخاری ۱۸۹۴ ومسلم ۱۱۵۱

۱۰ ـ سنن نسائی: ۲۲۳۰ ـ ۲۲۳۱ محمد صبحی بن حسن حلاق: احادیث صحیح اند و ابن ماجه کتاب الصیام، باب ۱ و حدیث صحیح است

۱۱ ـ رواه البخاری ۱۸۹۴ ومسلم ۱۱۵۱.

۱۲ ـ رواه ابن ماجه و صحیح

۱۳ ـ رواه البخاری ۱۸۰۴

۱۴ ـ بقره/

۱۵ ـ ابن حزم:” المحلى ” (۴ / ۳۰۸)

۱۶ ـ سنن ابن ماجه: کتاب الصیام باب و قال مححقه: صحیح ۲۱ رواه أحمد (۸۶۹۳). وصححه ابن حبان (۸ / ۲۵۷) والألبانی فی ” صحیح الترغیب ” (۱ / ۲۶۲).

۱۷ ـ متفق علیه

۱۸ ـ متفق علیه

۱۹ ـ به روایت امام مسلم

۲۰ ـ سنن النسائی، حدیث صحیح

۲۱ ـ رواه مسلم

۲۲ ـ متفق علیه

۲۳ ـ سنن النسائی کتاب الصیام، باب ۵، حدیث ۲۱۱۷ ـ ۲۱۱۸ و قال محققه: صحیح الاسناد و صحیح لغیره

۲۴ ـ به روایت امام ترمذی و گفته: حدیث صحیح است