چگونه می توانیم اسمی یا صفتی را به خداوند نسبت بدهیم؟

چگونه می توانیم اسمی یا صفتی را به خداوند نسبت بدهیم؟

نویسنده: دکتر ژیلا مرادپور

 إن الحمد لله، نحمده ونستعینه ونستغفره ونعوذ بالله من شرور أنفسنا وسیئات أعمالنا، من یهده الله فلا مضل له ومن یضلل فلا هادی له وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له وأشهد أن محمدا عبده ورسوله، صلى الله علیه وعلى آله و أصحابه ومن تبعهم بإحسان إلى یوم الدین وسلم تسلیما کثیرا، … اما بعد:

خداوند متعال در سوره ی (بقره/۳۱ – ۳۳)، به ودیعه نهادن استعداد نام گذاری بر اشیاء در آدمی، اشاره می نماید و آن را به عنوان استعدادی که برتریش را بر فرشتگان نمایان می سازد معرفی می کند.

آدمی با تحلیل صفات و افعال هر چیز قادر است که اسمی برایش وضع کند، جز در مورد خدا، چون خداوند متعال بر خلاف مخلوقاتش که اسمشان زاییده اسما و صفاتشان است، صفات و افعالش زاییده اسمائش می باشد و شناخت اسمائش و تعیین اسمی برایش، موقوف به شناخت ذات متعالش است و از آنجا که شناخت ذات خداوندی آن گونه که شایسته اوست برای بندگان و مخلوقات ممکن نیست، بنابراین علما اتفاق دارند بر این که نام گذاری بر او از جانب مخلوقات جایز نیست. بلکه او را فقط با اسمای حسنایی که خود برای ذات متعالش در نظر گرفته است می توان فراخواند، همان گونه که می فرماید:

وَلِله الأَسمَاء الحُسنَی فَادعُوهُ بِهَا…» (الأعراف ۱۸۰)

 (خدا دارای زیباترین نام هاست او را بدان نام ها بخوانید.) بنابراین به عنوان مثال نمی توان گفت که چون خداوند فرموده است: «وَالسَّمَاءَبَنَینَها …» (الذاریات/۴۷)

. آسمان را بنا کردیم…)

ما می توانیم او را بنا بخوانیم. زیرا همان طور که گفتیم منشأ اسمای الهی افعال او نیست بلکه ذات اوست. در واقع از نظر علما، اسمای حسنای الهی را فقط از دو منبع قرآن و سنت صحیح نبوی می توان شناخت.

در این مورد بخوانید: بهترین راه شناخت اسماء حسنی و نقش آن درتزکیه

در حدیث صحیحی که ابوهریره خانه از پیامبر ا روایت می کند آمد

إِنَّ لِلِه تِسعَهََ وِتسعِینَ اسمََا مِائَهََ إِلّا واحِدََا مَن أَحصَاهَا دَخَلَ الجَنَّهَ (بخاری/۲۵۳۱).

(خداوند دارای ۹۹ اسم است، صدتا به جز یکی، هرکس آنها را -ضمن در کشان – بشمارد وارد بهشت می شود.)

طبق این حدیث خداوند دارای ۹۹ اسم است که هر کس آنها برشمارد و بشناسد وارد بهشت می شود. منظور این حدیث حصر اسمای الهی در ۹۹ تا نیست، چون اگر چنین بود می بایست می فرمود: «إن اسماء الله تسعه وتسعین اسما…» یا امثال آن. بلکه منظور پیامبر اسم هایی است که شناخت آنها برای بندگان ممکن است، چون مرتبط به نیازهای آدمی است.

 ابن القیم می گوید : اسماء خداوند سه قسمند

الف: قسمی را فرشتگان می شناسند، ولی در کتابش نیامده است.

 ب: قسمی در کتابش ذکر شده و بندگانش بر آنها مطلعند.

ج: قسمی را فقط ذات متعالش میداند و احدی بر آنها مطلع نیست.

او این تقسیم بندی را از حدیث صحیحی الهام گرفته است که عبدالله بن مسعود نه از پیامبر  نقل می کند:

«أَسأَلُکَ بِکُلِّ اسمِ هُوَ لَکَ سَمَّیتَ بِهِ نَفسَکَ أَو عَلَّمتَهُ أَحَدََا مِن خَلقِکَ أَو أَنزَلتَهُ فِی کِتابِکَ أَو استَأثَرتَ بِهِ فِی عِلمِ الغَیبِ عِندَکَ»

مراد از احصا را سه مرحله میداند که مرحله ی اول، بر شمردن نام ها و مرحله ی دوم، فهم معانی و مدلولاتش و مرحله ی سوم، فراخواندن خداوند با اسمای حسنایش جهت ثنای او و یا طلب و مسألت چیزی از او می باشد.

علما برای قراردادن نامی در زمردی اسمای حسنای الهی شروطی را لحاظ نموده اند که به قرار زیر است:

ا- اسم باید منصوص در قرآن یا سنت نبوی باشد، چون از نظر سلف صالح این نام ها توقیفی اند.

۲- اسم باید دارای شناسه ی اسم باشد که ابن مالک’ شناسه های اسم را در زبان عربی در این بیت گنجانده است:

بالجر والتنوین والندا وأل

ومسند للإسم تمییز حصل

یعنی یا بر سرش حرف جر بیاید یا تنوین گرفته باشد یا بر سرش حرف ندا باشد یا دارای ال تعریف باشد و یا چیزی به آن نسبت داده شده باشد.

بنابراین المعز و المذل را نمی توان اسم خدا دانست، چون این دو را از آیه ی «…وَتُعِزُّ مَن تَشاءُ وَتُذِلُّ مَن تَشاءُ…» (آل عمران/۲۶)

مشتق نموده اند که تعز و تذل هر دو فعلند و شناسه ی اسم عربی ندارند.

۳- اسم مطلق باشد و مقید به صفتی یا مضاف الیه نباشد، چون تقیید اسم را از حسن بودن خارج و کمالش را محدود به صفت یا مضاف الیه می کند. به عنوان مثال در آیهی

«غافِرِ الذَّنبِ وَقابِلِ التَّوبِ شَدِیدِ العِقابِ…» (غافر/۳).

کلمات غافر، قابل و شدید را نمی توان به عنوان اسم خدا در نظر گرفت، چون مقید به مضاف الیه شدهاند.

۴- اسم باید بر مسمی یعنی خداوند دلالت داشته باشد و معنای وصفیت بدهد تا بتوان با آن خدا را ثنا نمود. خداوند می فرماید:

«قُلِ ادعُوا اللهَ أوِ ادعُوا الرَّحمََن أَیّاََ ما تَدعُوا فَلَهُ الأَسمَاء الحُسنَی…» الإسراء/۱۱۰).

بگو: (خدا را) با «الله» یا «رحمن» به کمک طلبید (فرقی نمی کند) خدا را به هر کدام بخوانید (مانعی ندارد) او دارای نامهای زیبا است …طبق این آیه، اسم «الله» و «الرحمن» هر دو بر یک مسمی اطلاق می شوند و آن خداست، پس می توان گفت که «الرحمن» هم از نامهای اوست.

به همین دلیل ابن القیم می گوید: اسمای حسنای الهی از دو جهت معتبرند:

 از حیث ذات و از حیث صفات که از حیث ذات مترادفند و از حیث صفات متباینند.

از جمله اسم هایی که به غلط جزو اسماء خدا رایج گشته است و این شرط را ندارد «الدهر» می باشد. ابن حزم . این اسم را با استناد به حدیث صحیحی از پیامبر ، از اسماء خدا بر شمرده است که حدیث را ابوهریره نه چنین نقل می کند:

قالَ النَبِیُّ: قالَ الله تَعَالَى: یُؤذِیِنی ابن آدَمَ یَسُبُّ الدَّهرُ وأنَا الدَّهرُ بِیَدَی الأمرُ أُقَلِّب اللَیلَ والنَّهَار».. . (خداوند عزوجل میفرماید: فرزند آدم مرا ناراحت می کند. یعنی به روزگار دشنام میدهد. حال آن که من روزگار هستم. کارها در دست من است. شب و روز را من به گردش در می آورم.)

در حالی که دهر، اسمی جامد است و معنای وصف ندارد تا بتوان آن را بر خدا اطلاق نمود، بلکه به معنای زمان و وقت است و در واقع مفهوم «انا الدهر» همان «بیدی الأمر أقلب اللیل والنهار» می باشد.

۵- اسم مورد نظر بایستی در معنا دربردارنده ی کمال و جمال مطلق و به دور از نقص و عیب باشد. بنابراین نمی توان از کلماتی چون موت و عجز و ظلم اسمی برای خدا مشتق نمود. همچنین از افعال مقید خدا که در شکل مطلقشان دربردارنده ی معنای نقص هم هستند نمی توان اسمی برایش مشتق نمود مانند مکر خدا که می فرماید:.

(وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ)

( آل عمران ۵۴)

(نقشه کشیدند و خداوند چاره جویی کرد و خداوند بهترین چاره جویان است)

که نمی توان با استناد به این آیه اسم الماکر را برایش قرار داد، چون مکر خدا فقط در حالتی خاص و برای افرادی خاص مطرح است نه به طور مطلق، زیرا این فعل در حالت مطلق برای خدا نقص محسوب میشود. اسمهایی چون الخادع، الفاتن، المضل و…نیز چنین اند.

شروط مذکور شروطی بودند که علما وجود آنها را در یک اسم الزامی دانسته اند تا بتوان آن اسم را به خدا نسبت داد.

————————————

منبع: زندگی در پرتو اسماء الهی / مولف: عمروخالد / مترجم: دکتر ژیلا مرادپور / نشر آراس