دوری از قرآن، عوام زدگی و علم‌زدگی

سه آفت خطرناک برای پیشتازان

 دوری از قرآن، عوام زدگی و علم‌زدگی

محمد درخشان

۱) دوری از قرآن

برادر! اولین و مهم ترین آفتی که این روزها دامنگیر ما شده است دوری از قرآن و نداشتن بینش قرآنی است.شما نیک می دانید که بود و نبود اسلام و مشرروعیت آن به این کتاب مقدس بستگی دارد. کتابی که حاوی مطالبی درباره ی آغاز و انجام جهان، آفریننده ی هستی، علل و عوامل پیشرفت و توسعه و یا سقوط و پستی جامعه و انسان است. در برگیرنده ی موضوعات و مساءلی است که هیچ گاه بشر با تلاش و کوشش ذهنی و عقلی خویش به آن ها، نخواهد رسید.

آفت هایی که در ارتباط با قرآن دامنگیر نسل پیشتاز خواهند شد عبارتند از:

۱)نخواندن و عدم تلاوت روزانه ی آن

۲)عدم تدبّر و تفکّر در آیات آن

۳)عرفی کردن و قدسیت زدایی از آن

۴)تجزیه نمودن و بخش بخش کردن آن

۵)تفسیر به رأی و یا تأویل آن

۶)سعی در مطابقت دادن آن با نظریات علمی و یافته های تازه ی دانشمندان

۷)انتظارات نامعقول داشتن از آن

۲) عوام زدگی

منظور از عوام زدگی این است که کسی از پیشتازان دعوت و اصلاح، زندگی روزمره اش همانند عامه ی مردم گردد؛ مانند آنان وقت هایش را تلف کند؛ با اطرافیان و نزدیکان خود، ایجاد پیوند و یا قطع رابطه نماید؛ به خشم آید یا خوشحال شود؛ کنترلی بر عواطف، احساسات چشم، زبان و گوش خود نداشته باشد و تحلیل ها و دیدگاه هایی همانند آنان داشته باشد.

تابلوی زیر را که در آن نوعی زندگی عامیانه به تصویر کشیده شده است، با دقت مورد نظر قرار دهید، تا زندگی یک شخصیت معمولی را بهتر بشناسید.

شخصی که دائماً در تلاش و تکاپو و دویدن است، به هر طرف میرود، لحظه ای آرام و قرار ندارد، فقط در فکر پول جمع کردن و ثروت اندوزی است و همیشه هم از زندگی ناراضی است. از زمین و زمان طلبکار است. اگر کسی با او، هم صحبت شود، از وضع بد زندگی و معشیت گلایه می کند؛ از باریدن برف و باران ناراحت است، از نیامدشان هم می نالد، باد بوزد بدو بیراه می گوید، هوا گرم باشد شکایت می کند، سرد هم باشد همینطور. از دست زن و فرزندانش شِکوه می کند. اطرافیان و اقوام و خویشان را سرزنش می نماید. پشتِ سرٍ همه شروع به غیبت می کند و راز و اسرار دیگران را آشکار می نماید. در چیزی که به او هم مربوط نیست دخالت می کند. سعی می کند در هر بحثی داخل شود و نظر و پیشنهاد هم ارائه دهد و حتی اهل فن و متخصّصین امر را هم زیر سؤال می برد.

با کمترین مصیبتی جَزَع و فَزَع و ناله و فریاد سر می دهد و از دستِ روزگار و قضای پروردگار شکایت می کند و خود را مظلوم می داند. به محض این که نعمتی به او برسد، آن را نتیجه ی زحمات و تلاش های خود می پندارد و دچار کبر و غرور می گردد. با کمترین بهانه ای، بر سر مسایل بسیار جزئی و شخصی رابطه ی خود را با دیگران قطع می کند و پیوندش هم همین گونه بوده است. آن ها را تا زمانی دوست دارد که در خدمت تأمین منافع او یا افراد و اشیای مورد علاقه ی او باشند. و بر همین منوال هم بر دیگران خشم می گیرد و از آنان عصبانی می شود. نماز می خواند اما در آخرین دقایق مانده به وقت شرعی، با عجله وضویی می گیرد و به سرعتِ باد چند رکعت نماز می خواند. در حینِ نماز حواسش به فیلم و تلویزیون و سخن اطرافیان است و بلافاصله پس از اتمام نماز وارد همان بحث قبلی یا سخنان افراد دورو برش می شود و در همان نماز جواب ها و نظرات خویش را آماده کرده است!! هنوز کاملاً سلام نداده است که «سجاده» را جمع می کند و به میان دیگران و سخنان آنان می پَرَد. از اوراد و اذکار و راز و نیاز و آرامش و طمأنینه ی پس از نماز خبری نیست.

روزه می گیرد ولی تنها در طول روز به خوردن گوشت مردم (غیبت) مشغول است و چشمانش را از نگاه به نامحرم باز نداشته بلکه در آخرین دقایق روز به بازار می رود و هر اندازه در توانش باشد خوردنی و آشامیدنی می خرد و برای لحظه ای اذان و افطار بی صبرانه در انتظار است تا مصیبتِ! گرسنگی و تشنگی امروز را با شدت هر چه تمام تر جبران کند. در این روز که او روزه بوده، هیچ کس جرأت نداشته تا با او حرفی بزند یا بگوید پشت چشم هایت ابرو است! چرا که انبوه ناسزا و ناشایست ها، نثار او می شد.

به مسجد می رود اما برای تظاهر و جنگ و دعوا بر سر مسایل پیش پا افتاده و کودکانه!! همانند یک دقیقه پس و پیش شدن لحظه ی اذان، عصبانی شدن و راندن آن ها به صف های عقبه و اگر خدا توفیق دهد آنان را از مسجد بیرون کند، همانند ایستادن در جایگاه مخصوص و تعیین شده به ویژه در صف های جلو، همانند گفتن و شنیدن اخبار بازار و کوچه و محله ی خود و … .

به حج می رود اما برای بستن یک کمربند زرد رنگ و گرفتن عنوان و لقب «حاجی» و آن گاه ادعاهای اضافی و بزرگ منشانه و متکبرانه.

انفاق می کند اما در روزهای جمعه و با انداختن سکه ی ۵۰ و حداکثر ۱۰۰ ریالی بر سرو روی بینوایان و گدایانی که دست پرورده ی چنین افرادی هستند و با وسواس بسیار عجیبی سعی می کند یکی را هم فراموش نکند و از قلم نیندازد. به شدّت از قضاوت و اظهار نظرهای مردم و اطرافیان درباره ی خودش و ناراحت و یا خوشحال می شود؛ تحت تأثیر جمع قرار می گیرد و مانند مایعات به شکل و شیوه ی ظرف و زمانش در می آید.

نظر اطرافیان و مردم، رضایت و نارضایتی قلبش و سواد و عقلش را معیار خوبی و نیکی و راستی و درستی قرار می دهد. می گوید: «باید هم رنگ جماعت باشی!»، قلبت پاک باشد، بی خیال باش. اینقدر هم سخت نگیر! سال های سال است که مردم چنین می کنند و چنین می گویند. ما هم همین طور!!

خدا نکند که روزی نسل پیشتاز به چنین آفتی گرفتار شود، یعنی روزمرّگی و عوام زدگی او را از خود و خدا غافل کند و مصداق این آیه ی شریفه شود که می فرماید: «وَ لا تَکُونُا کَالَّذینَ نَسُوا اللهَ فَأَنساهُم أَنفُسَهُم»

اگر خواهران و برادران مسلمان به گاه دیدار و ملاقات هم، شروع به سخنان معمولی و روزمره و عامیانه کردند و از سردی و گرمی هوا، از گرانی و ارزانی، از بارندگی و بی بارانی و … صحبت کردند و یا همانند سایرین، اوقات گران بهای خویش را با تماشای مسابقات فوتبال و فیلم های بی خاصیت و بی محتوا همانند فیلم های پلیسی و رزمی تلف کردند، ساعت ها نشستند و گپ زدندو گفتند و شنیدند، بدون این که از خدا و آخرت و سیره ی پیامبران و صالحین، بحثی کرده باشند، بدون این که همدیگر را به حق و نیکی و ثبات و استقامت توصیه نموده باشند؛ بدون این که یک مسأله ی علمی و شرعی را تحلیل و بررسی کرده باشند، بدون این که از امور مربوط به دعوت و اصلاح از همدیگر پرس و جو کرده باشند و بدون این که از تجارب هم، در پیشبرد برنامه هایشان سودی برده باشند، به یقین بدانید که آنان نیز، عوام زده شده اند و اگر در اسرع وقت به خود نیایند و بیدار نشوند، نزدیک است که همانند سایرین، در چیزهایی عمر خود را به پایان برسانند که شایسته ی انسان و اهتمام او نبوده اند و سرانجام غرق خواهند شد!!

مهم ترین و بارزترین اشکال و صورت های عوام زدگی را می توان:

۱) اتلاف وقت

۲) سرگرمی و اهتمام به امور ناچیز و پیش پا افتاده

۳) دخالت در آن چه با انسان مربوط نیست و از او سؤال نشده است و

۴) روزمرگی و بی برنامگی نام برد.

اهمیت و ارزش وقت، نزد مسلمانان و سَلَفِ صالح: پیامبر و یارانش، با الهام از قرآن مجید، که به گونه ای بسیار واضح و روشن توجّه مسلمانان و ایمان آورندگان را به وقت و زمان جلب و آنان را به استفاده ی بهینه از آن ترغیب و تشویق می کند، ارزش فوق العاده ای برای وقت و زمان خود و دیگران قایل بودند.

در جایی که قرآن به وقت و زمان و بخش های معینی از شب و روز سوگند می خورد۱ و زمانی که مهم ترین وظیفه ی انسان در مقابل پروردگارش (که شعایر و مناسک عبادی اند) در زمان و اوقات مشخصی باید انجام گیرند، جای این دارد که پیامبر بزرگوتر هم بفرماید: «کن تَزُولَ قَدَما عَبدٍ یومَ القِیامَهِ حَتَّی یسأَلَ عَن أَربَع حِضالٍ: عَن عُمرِهِ فیما أَفناهُ وَ عَن شَبابِهِ فیما أَبلاهُ وَ عَن مالِهِ مِن أینَ إکتَسَبَهُ وَ فیما أنفقَهُ و عَن عِلمِهِ ماذا عَمِلَ بِهِ»آری، «یاران باوفایش این سخن گهر بار را آویزه ی گوش خود کردند.»

هر گونه عبادت و عمل صالح، و هر گونه ذکر و تفکری در باب هستی و خالق آن، و هم چنین تلاش برای کشف قوانین و اسرار جهان به منظور تسخیر و بهره برداری بهینه از طبیعت، در ظرف زمان صورت می پذیرد. شاید بتوان گفت که فرق انسان های مبتکر و نوآور با انسان های معمولی، و انسان های موفق و کامیاب با شکست خوردگان و به جا مانده از کاروان، رشد و ترقی ممالک و ملل توسعه یافته با کشورها و مدم عقب مانده و توسعه نیافته، چیزی جز، برنامه ریزی، کار مداوم و تلاش و کوشش مستمر نیست و یکی از ویژگی های انسان های موفق هم، اصرار و پی گیری آن هاست. هم در برنامه ریزی و هم در پشتکار و سخت کوشی، عنصر زمان و استفاده ی به موقع و بهینه از آن، نقش اصلی را ایفا می کند.

سَلَفِ صالح، به درستی ارزش و اهمیت زمان را درک کرده بودند و می دانستند که زمان، به سرعت سپری می شود و پایان می پذیرد و هیچ گاه برنمی گردد و قابل جبران هم نیست؛ زیرا برای کسانی که می خواهند اهل کار و عمل باشند و نه حرف و اَمَل، هر زمانی، کار و عمل ویژه ی خود را دارد.

در حدیث صحیح آمده است که: «خداوند برای کسی که شصت سال از عمر خود را سپری نموده (ولی هنوز کارنامه ای ندارد که کارهای مثبتش در آن ثبت شده باشند) هیچ عذر و بهانه ای را باقی نگذاشته است»۱

زندگی انسان مسلمان، آن گونه که قرآن و پیامبر بزرگوار (ص) آن را ترسیم می کنند، یک ذرّه هم فضای خالی ندارد که انسان بتواند با اعمال پوچ و بیهوده و سخنان مفت و بی فایده آن را پُر کند. نگاهی به فرایض و نوافل و اوراد و اذکاری که لازم است انسان مسلمان در صورت فرصت و توان، آن ها را انجام دهدو یا بر زبان بیاورد، این ادعا را تصدیق خواهد کرد.

عبدالله بن مسعود ضحای بزرگ (رض) می گوید: «هیچ گاه به اندازه ی روزی که بر من گذشته و با غروب خورشید از عمرم کاسته شده است ولی نتوانسته ام کار مفید و عملی صالح را انجام دهم، پشیمان و افسرده نبوده ام.»۲

«می گویند عمر بن خطاب (رض)، هر گاه شب فرا می رسید با شلاق به خود می زد (و خود را سرزنش و محاسبه می کرد) و به نفس خود می گفت: هان! امروز چه عملی انجام داده ای؟.»۳

یکی از پیشینیان ما گفته است: «کسی که یک روز از عمر خویش را سپری کند، بدون این که در آن حقی گذارد، یا دینی ادا کند و یا عظمتی بنا نهاده باشد، یا ستایش و تحسینی کسب کرده و یا خیر و نیکی ای نهاده یا دانشی اندوخته باشد، مسلماً حق زمان خویش را به جا نیاورده و به خویش ستم کرده است.»۱

خلاصه این که عمر حقیقی انسان آن سال ها نیست که از روز ولادت تا روز وفات سپری می شود، بلکه عمر حقیقی او به همان اندازه ای است که در آن اعمال صالح و رفتارهای شایسته و افعال و اقوال خیر در نزد خداوند در حساب پس انداز و اندوخته ی او نوشته شده است. وحقیقتاً ۱۰ سال عمر یک نفر که آن را در امور خیر و کمک به دیگران و خدمت به اجتماع صرف کرده باشد، با پنجاه سال عمر کسی که آن را بدون انجام کارهای نیک و خدمت به خلق و عبادت خدا سپری کرده باشد، برابری می کند و جهان را نیز، مردان و زنانی ساخته اند که لحظا لحظه ی حیات و زندگی شان را حساب شده، مورد بهره برداری قرار داده اند؛ نه افرادی که روزها و شب ها را می گذرانند بدون این که بدانند در چه حال و هوایی هستند و چه مدت از عمرشان گذشته و در زمین زندگی و فرصت زمان، چه چیزی را کاشته اند.

نسل پیشتاز، عمر خویش را امانتی می دانند که هر آن، احتمال بازپس گیری آن وجود دارد. برای آن ارزش قایلند و آن را وسیله ی عزّت و شرافت خویش می شمارند و در آن، تخم نیکی، دانه ی محبت و خلق دوستی و نهال ایمان و خداپرستی می کارند. برای لحظه لحظه ی حیات و زندگی خویش برنامه ریزی کرده اند و نه تنها اوقات اضافی و فرصت کافی ندارند تا در آن به لَهو و لَعِب بپردازند بلکه، وقت و زمان را صید می کنند و به تور می اندازند!!

سرگرم شدن به امور پیش پا افتاده و ناچیز، دومین شکل و صورت عوام زدگی است. انسان های معمولی، بیش از آن که در فکر «شخصیت» خویش باشند، در فکر پاره ای از شخصیت خود هستند و بهتر بگوییم در فکر «شخص» خود. به جای این که در فکر ایمان خود باشند، در فکر جزئی و بخشی بسیار کوچک از عبادات و اخلاق خود هستند. به جای این که در فکر حفظ کیان امّت اسلامی باشند به فکر دفاع از مذهبی خاص و یا حتی شبه مذهب هستند. به جای تلاش برای خدمت به خلق خدا به فکر نجات قوم و قبیله ی خود هستند، به جای رهایی کلّ بشریت از یوغ و اسارت، به فکر دفاع از یک نژاد و رنگ و زبان خاص هستند.

به نوافل و سنّت ها، بیش از واجبات و فرایض اهمیت می دهند و فروع را از اصول مهم تر و پررنگ تر می شمارند و می بینند. این گونه افراد، برای یک دستمال، یک قیصری را به آتش می کشند.

در زندگی روزانه شان، یک فرش یا یک استکان را از آرامش خانواده شان مهم تر می دانند و ساعت ها به خاطر یک موضوع کودکانه و غیر قابل بحث، مجادله می کنند. زن و شوهری را در نظر آورید که برای اثبات شباهت فرزندان شان به آبا و اجداد خود و یا نام گذاری آنان و یا شوری و بی نمکی غذا و یا دکور و آرایش و اثاثیه ی منزل، چقدر حرف می زنند، مجادله می کنند و اعصابشان را داغان و خرد می نمایند. این نمونه ای واضح و روشن از اهتمام و مشغول شدن به کارهای بی ارزش و امور بی خاصیت است که عوام به آن گرفتار اند.

کسی که چنین باشد معمولاً جزئی نگر است و کلیات را نمی بیند و اولویات امور را در نظر نمی گیرد. به نتایج بسیار جزئی و اندک هم قانع است؛ همانند دانش آموزی که فقط در فکر کسب نمره ی قبولی است حتی اگر این نمره ۱۰ باشد. این افراد، همت های عالی و افکار بزرگ را ندارند؛ در نتیجه موفقیت چندانی هم به دست نخواهند آورد. آنان افق دیدشان آن قدر محدود و کوتاه است که چیزی غیر از وضعیت موجود را تصور نمی کنند و همیشه هم نگران و بیمناکند که اگر حال و هوای فعلی تغییر کند، مردم (البته خودشان!!) بدبخت و بیچاره خواهند شد!!آن چه را دَمِ دست دارند و به آن مشغول اند تنها گزینه می پندارند و چنان بدان دل بسته اند ،که لذتی را غیر از این، باور ندارند.

جوانی را تصور کنید که آنچنان به تماشای مسابقات فوتبال مشغول و در آن غرق شده است که حاضر نیست یک لحظه از آن دور شودو حرف هیچ کس را هم قبول نمی کند که به او بگوید این چه کاری است که شما می کنید؟!

سخن این نیست که جوانان مسلمان و پیشتازان دعوت به چنین افکار و اعمال کودکانه ای مشغول شوند، اگر چنین چیزی روی دهد باید گفت که آنان به عقب برگشته اند و احتمال انحراف و سقوط شان حتمی است؛ سخن این است که در دایره ی مسئوایتِ دعوت و اصلاح دینی نیز، چنین آفاتی در کمین نسل پیشتاز و به پا خاسته، نشسته است. مانند: عدم رعایت اولویت ها، اهتمام به امور فرعی به جای امور اصلی؛ اهتمام به جزئیات به جای کلیات؛ اهتمام به اختلافات مذهبی به جای وحدت اسلامی و ملی، اهتمام به مسایل گروهی و حزبی به جای موضوعات دینی و دعوتی؛ به قضاوت نشستن درباره ی اصحاب و بعضی را بر بعضی برتری دادن، بحث و مجادله پیرامون پاره ای از مسایل فقهی مورد اختلاف؛ توجه و اهتمام به مسایل روبنایی و ظاهری به جای امور زیربنایی و ریشه ای؛ مثل تذکر به جوانان و مردم در خصوص رعایت ظواهری چون اندازه ی ریش و لباس و حجاب و چگونگی آن و یا آداب خوردن و خوابیدن و … در حالی که پیامبر بزرگوار قبل از ترسیخ و ریشه دار کردن عقیده در درون مردم و کاشتن نهال ایمان به خدا و باور به آخرت، هرگز چنین چیزی را از آنان خواستار نشد و فقط خودش آن ها را عملاً رعایت می کرد و در هیچ یک از این موارد با کسی مناقشه و جدل نکرد.

نمونه هایی دیگر از اهتمام و توجه به مسایل غبرضروری و پیش پا افتاده، در میان روحانیونو پیش نمازان مساجد وجود دارد و آن، حساسیت به ادای حروف عربی از مخارج خود، میزان باز و بسته بودن پاها به هنگام قیام، چگونگی دست گرفتن و رکوع و سجود در نمازها، گفتن و نگفتن بسم ا… و آمین قبل و بعد از خواندن سوره ی حمد و تعداد رکعت های نماز تراویح و سایر قیل و قال های فقهی تا گاهی کار به جایی می کشد که همدیگر را تکفیر و تفسیق کنند. یا مقام امام شافعی یا ابوحنیفه و یا امامان دیگر (رض) را به درجه ی پیامبر و اصحاب می رسانند و وجهه ای غیر بشری برای آنان قایل می شوند. می توان موارد و مثال های بیشتری را در این خصوص ذکر کرد و در هر منطقه ای و برای هر شخصی و هر گروهی مسایل دیگری به عنوان اهتمام غیر ضروری و پیش پا افتاده، برشمرد ولی هر چه و هر اندازه گفته و نوشته شود، به رسایی و زیبایی این سخن پروردگار نخواهد رسید که در وصف مؤمنان فرموده است:

«وَ للَّذینَ هُم عَنِ الَّلغوِ مُعرِضُونَ»

دخالت کردن در اموری که به انسان مربوط نیست را می توان جلوه ای دیگر از جلوه های عوام زدگی دانست. در این مورد، انسان در چیزی که به او مربوط و برایش هم ضروری نست وارد می شود. در حالات بسیار پایین و در انسان های معمولی می توان آثار آن را این گونه برشمرد: بدون اجازه وارد بحث دیگران شدن، بدون سؤال و پرسش از سوی دیگران جواب دادن، نماینده ی کسی شدن و به جای او اظهار نظر کردن؛ بدون اذن کسی از مال او مصرف نمودن و یا از وسایل او استفاده کردن؛ کنجکاوی نمودن و سؤالات و پرسش های اضافی از دیگران و تلاش برای کشف اسرار و رموز مردم و … .

در میدان دعوت و اصلاح نیز می توان موارد ذیل را از آثار این جنبه از عوام زدگی دانست:

ـ فرورفتن وغوروبررسی دراموری که میدان وجولانگاه عقل نیست مانندذات باری تعالی، کیفیت غیب و اسرار آن، تعداد ملایکه و چگونگی وجود و هستی آن ها، مسایل مربوط به آخرت و عذاب قبر و یا تحقیق پیرامون علت و فلسفه ی تعداد رکعت های نماز و … .

ـ بحث و بررسی پیرامون پاره ای از مسایل فلسفی و کلامی که اصلاً دردی از دردهای بی شمار انسان و انسانیت را درمان نکرده و گرهی از مشکلات او را نخواهد گشود.

ـ دخالت و اظهارنظر پیرامون مسایلی که در شأن و حیطه ی و اختیار انسان نیست و تنها به ذات پروردگار مربوط است؛ مانند به نتیجه رسیدن یا نرسیدن تلاش های ما به خاطر رضای پروردگار و یا زمان فرارسیدن قیامت و…

به این سبب بود که پرودگار متعال ذهن کسانی را که سؤالات نامربوط و غیرضروری را می پرسیدند به چیز دیگری معطوف می داشت و حتی آنان را هشدار می داد که از چیزهایی سؤال نکنید که اگر جواب داده شد، گرفته و دلخور شوید و نتوانید از عهده ی انجام آن برآئید و سرگذشت قوم موسی را بر آنان می خواند که با سؤالات بی مورد و غیرضروری کار را بر خود سخت و دایره عمل را تنگ تر کردند.

از دیگر موارد دخالت در امور نامربوط در دایره ی مسؤولیت و میدان دعوت و اصلاح را می توان کنجکاوی های بی مورد برای آگاهی بر اسرار و رموزی دانست که مربوط به کارگزاران و گردانندگان امور است نه همه ی افراد.

همچنین می توان برای نشان دادن مصداق چنین افرادی، از کسانی نام برد که هرچه را شنیدند و یا دیدند، پیش همه بازگو می کنند و ناآگاهانه در دام شایعه ی دشمنان دین گرفتار می شوند و یا چیزی را که لازم نبود همه بدانند، انتشار داده اند، این در حالی است که خداوند امر فرموده که چنین موارد و شنیده هایی را پیش رسول خدا و اولی الامر بازگو نمایند. چه زیباست سخن رسول اکرم(ص) که فرموده است: «مِنْ حُسْنِ إسْلامِ الْمَرْءِ، تَرْکُهُ مالا یعْنیهِ»

روزمرّگی و بی برنامگی یکی دیگر از آثار و جلوه های عوام زدگی است. به این معنی که انسان به حدّی در کارهای جزئی، پیش پا افتاده و نامربوط غرق می شود که قادر به دیدن چند متر جلوتر از خود، نیست. هیچ نقشه ای برای آینده ی خود و کارهایش ندارد، تا چشم باز می کند، موی سفید و چین و چروک پوست را بر سر و روی خود می بیند در حالی که اثری از خود به جای نگذاشته است. مثلاً مدیری را در نظر بگیرید که برنامه ای برای دوران مدیریت و مسؤولیت خود ندارد و فقط مشغول جواب دادن به تلفن ها و نامه های اداری است. تا می بیند ساعت ۲ بعد از ظهر است و تا به خود می آید، دوران مسؤولیت و خدمت او به پایان رسیده، ولی هنوز اثری از خود به جا نگذاشته است، تحوّلی ایجاد نکرده و یک قدم به جلو برنداشته است. اگر او به محض قبول این مسؤلیت، وضعیت موجود را تبیین و تحلیل و وضعیت مطلوب را ترسیم می کرد و امکانات در دسترس و موانع سر راه را شناسایی می نمود، می دانست که در کجا است و به کجا می خواهد برود.

یا کسی را در نظر بگیرید که شب و روز کار می کند و ثروت می اندوزد و پول درمی آورد اما چرا؟ معلوم نیست! فقط همین معلوم است که او زندگی می کند تا پول درآورد و تکرار مداوم و همیشگی این کار.

کسی که به این آفت گرفتار شود، هیچ گاه توقف و ارزیابی و محاسبه ای از گذشته ی خود و فعالیت ها و کارهایش ندارد. نمی داند واقعاً تا این جا، سود و زیانش چه نسبتی با هم داشته اند آیا برابرند یا خیر! زیانش از سودش بیشتر است یا برعکس؟! آیا به همین منوال به کارش ادامه دهد یا از نو تجدیدنظ نماید؟ آیا ناخواسته و ناآگاهانه آب به آسیاب دشمن نمی ریزد؟ آیا همین طور که سرش را پایین انداخته و نگاهی به پشت سر و پیشِ رو نمی اندازد، به لبه ی پرتگاه نرسیده است؟ آیا این همه تلاش و کوشش، ارزش این نتایج و دستاوردها را دارد؟

آیا واقعاً هر کتابی و یا هر سخنی ارزش خوانده و شنیدن را دارند فقط به صرف این که فعلاً در بازار موجودند و تازه چاپ و منتشر شده اند؟

آیا عُمرِ او کفاف این همه سرگرمی و مشغولیت را می کند؟ یا لازم است دست به تهیه و تدوین برنامه ای بزند که میان آن چه موجود است و آن چه مطلوب، نسبتی برقرار کند و بین آن چه قوه و نیروست با آن چه مانعِ پیش ِرو است، چه مناسبتی وجود دارد؟ این افراد، برنامه روزی دارند! و نه برنامه ریزی! پیش از آن که در فکر فردا باشند غرق در امروزند و پیش از آن که ببُرّند، می دوزند!! بدون شناسایی مقصدشان می روند و بدون هیچ هدفی می دوند!! بیش از آن که دل گرم باشند، سرگرم اند!!.

کسی که به این آفت گرفتار شود، هرچه را از کتاب و از نوار و فیلم و… ببیند، می خَرد و می گیرد و روی هم انباشته می کند. هنوز از امکانات قبلی و در دسترس استفاده نکرده است که به دنبال امکانات و وسایل جدید می رود. انباری پُر از کتاب و مخزنی پر از نوار دارد که گرد و خاک می خورند.

اگر جماعتی یا افرادی یا شخصیت هایی دچار روزمرگی شوند، از اصول خود نیز دست می کشند و به نرخ روز، نان می خورند؛ برای کسب آراء بیشتر حاضرند دروغ بگویند و از گذشته ی خود دست بشویند و آن چه برای آن ها مهم است، ماندن است به هر قیمتی که تمام شود! اگر احساس کنند افکار عمومی و عامه ی مردم با پاره ای از عقاید و باورهای شان مخاف است، محتمل است که از ابراز و بیان شان خودداری و یا تحریف شده ی آن ها را اعلام نمایند. در حالی که پای بندی بخ مبانی و وفاداری به اصول، در هر شرایطی و در هر زمان و مکانی، علامت و نشانه ی سلامتِ اندیشه، و اصیل بودن اشخاص و احزاب است. سَلَفِ صالح، برای خود، رسالتی را جز بیان حقیقت و حفظ اصول و مبانی عقیده ی اسلامی و اوامر و نواهی پروردگار، نمی شناختند و خود را فدای آن ها می کردند و نه این که برای حفظ و بقای خود، آن را زیر پا بگذارند. چه جالب است این مناجاتِ مرحومِ دکتر علی شریعتی که گفته است:

«خدایا! رحمتی کُن تا ایمان، نام و نان برایم نیاورد؛ قُوّتم بخش تا نانم و حتی نامم را در خطرِ ایمان افکنم.»

۳) علم زدگی

یکی دیگر از آفاتی که ممکن است نسل پیشتاز به آن دچار شود، علم زدگی است. منظور از علم زدگی این است که برای کسی علم، هم سو و ملاکِ قضاوت ها و درستی و نادرستی افکار و اندیشه ها گردد، و هم این که عطش علمی و افزایش آگاهی ها و معلومات، طوری او را مشغول کند که از کار و عمل باز ماندو در گوشه ای از آزمایشگاه یا کتابخانه خود را محبوس و منزوی کند و نتواند با هم نوعان، هم دینان، هموطنان و اقوام و خویشان رابطه ای گرم و صمیمی داشته باشد و خدمتی هرچند اندک به آنان بنماید و یا عقده ای را از دل کسی و مشکلی را از زندگی شان بِگُشاید.

از مظاهر و جلوه های علم زدگی را می توان باور به داوری و حکمیت عقل نام برد که مبتلایان به این آفت چنین می پندارند که هر آن چه را که عقل شان نپذیرفت و یا علم روز و یافته های علمی دانشمندان آن را تأیید نکند، درست نیست. این افراد، سعی می کنند هر چیزی را توجیه عقلی و علمی کنند. دائماً به دنبال نظریه ها و کشفیاتی هستند تا آیات قرآن، احادیث و یا احکام الهی را با آن ها تأیید و تصدیق نموده، اعلام کنند و فریاد بکشند که: ببینید ما چه دینی و چه پیامبری داریم که فلان دانشمند و بهمان کتابِ علمی هم آن را تصدیق می کند و هر دو در یک جهت اند!! جالب و شاید مضحک این باشد که عده ای از واعظین و خطیبانِ مخلص، هنوز هم به نظریه ها و یافته هایی اشاره می کنند که سال هاست از نظر علمی و با یافته های جدید، مردود شده و از رده خارج گردیده اند.

حفظ نام نویسندگان و نقل قول هایی از دانشمندان و از اصطلاحات و واژه های سنگین و مبهم استفاده کردن نیز، علم زدگی است و عده ای از افراد علم زده، دل خوش می کنند که نزد فلان استاد، تلمّذ کرده اند و درس خوانده اند!!

عده ای دیگر نیز، می پندارند که به خاطر کسب علم و با استناد به پاره ای از آیات و احادیث (که شأن نزول و جغرافیای خاص خود را دارند و مقام علم و علما را ارج نهاده اند) می توانند در انجام واجبات و دوری از نواهی و گناهان هرچند صغیره و ظاهراً کوچک، سستی نمود و برای نوشتن مقاله ای و یا ترجمه و تألیف اثری علمی، نمازها را قضا کرد و یا در آخرین لحظات و با خستگی ناشی از مطالعه و تحقیق زیاد! آن ها را خواند! و رفع تکلیف نمود. ترک نوافل و اوراد و اذکار که بسیار عادی و معمول است!

تعدادی از خواهران و برادران مسلمان نیز، به بهانه ی مطالعه و تحقیق و ترجمه و تألیف! از مسؤولیت خطیر و بسیار اساسی امر به معروف و نهی از منکر و دعوت و اصلاح مردم و جامعه، شانه خالی می کنند و از همراهی و هماهنگی با سایر خواهران و برادران مسلمان خود، می پرهیزند و از جلسات پر خیر و برکت و گردهمایی های بسیار سودمند و اثربخش روحی و معنوی می گریزند و حتّی کارشان به جایی می رسد که دیگران را بی سواد و بودن و جوشیدن با آنان را دونِ شأن خود می دانند که این کار چیزی جز وقت تلف کردن نیست!! و در یک کلام تألیف کتاب را از تألیف قلوب بااهمیت تر می دانند.

از جلوه های علم زدگی، همچنین می توان به علاقه و اعتماد به تئوری ها و نظریه های ارایه شده از سوی نویسندگان و متفکران غربی، آن هم با اصطلاحات و مفاهیم بسیار پیچیده و گنگ نام برد. در حالی که اگر یکی از متفکّران مسلمان با استفاده از آیات و احادیث، به گونه ای بسیار ساده و قابل فهم برای همگان، همان مباحث و مسایل را مطرح و ارایه کند، چندان به مذاقشان خوش نیاید.

شاید این پرسش در ذهن خواننده ی محترم ایجاد شده باشد که امروز، یکی از علل و شاخص های جوامع پیشرفته میزان تحقیق و پژوهش و ترجمه و تألیف است در حالی که شما ظاهراً با چنین چیزی مخالفت می کنید ولی صراحتاً می گوییم که هدف از طرح و ارایه ی چنین موضوعی، مخالفت با کار علمی و یافته های پژوهشی و یا بی توجهی به زحمات مردانِ عرصه ی علم و دانش نیست. چنین چیزی خواست و اراده ی قرآن کریم و مسلمانان بوده و هست و می توان با مراجعه به آثاری در زمینه ی نقش و تأثیر مسلمانان در علم و دانش بشری در گذشته ای نه چندان دور صحّت این ادعا را ثابت کرد و این اعترافی است که از زبان محقّقان و نویسندگان منصف غربی بیان شده است.

آن چه جای نگرانی است این است که به عقل، نظریه ها و یافت های علمی بیش از حدّ لازم بها داده شود و در مکان و موضعی قرار گیرد که جای شان نیست و انتظاراتی از علم و عقل بشری داشته باشیم که می بایست این انتظارات را از چیزی دیگری می داشتیم. مثلاً هیچ وقت علم و عقل، جوابگوی پاره ای از سؤالات و پرسش های بشر پیرامون هدف از خلقت، سرانجام حیات و سعادت انسان و ارزش ها و معیارهای «خوبی و بدی» و «زشتی و زیبایی» نخواهد بود.

نیز،آن چه جای نگرانی است این است که انسان مسلمان، به بهانه ی کارِ علمی از پاره ای از فرایض و واجبات بسیار مسلم و بدیهی، سر باز زند که اصلاً توجیه بردار نیست. با هیچ توجیهی و به هیچ دلیلی نمی توان شعایر تعبّدی چون نماز و روزه و… را به بهانه ی اشتغال به کار علمی و تألیف و ترجمه ترک کرد و حتی ناقض و نارسا، ادا کرد.

با هیچ توجیهی نمی توان همراهی با جماعت مسلمانان، صله ی رحم، حضور در مسجد، تلاوت قرآن و تدبّر در آن و جهاد در راه خدا (به معنی وسیع کلمه) را به کناری نهاد و ژست روشنفکرمآبی به خود گرفت و با نوشتن مقاله ای در یک روزنامه کار خود را از سایرین جدا نمود، مگر این که این کار (نوشتن یک مقاله، تألیف و ترجمه ی یک کتاب و یا یک پژوهش علمی) در راستای اصلاح جامعه و استقرار حکم و دستور پروردگار باشد؛ ولی باز هم نمی توان به خاطر این ها، واجبات را ترک نمود و یا به مسجد نرفت و به هر مقدار ممکن، قرآن را تلاوت و یا در آن تدبّر نکرد. و یا حداقل به اندازه ی مراجعه به آراء و نظریات متفکّران غربی و روزنامه ها و مجلات علمی!! به کتاب و سنّت و سیره ی سلف صالح و آراء متفکّران مسلمان در گذشته نکاهی نکرد! تا در مورد یک معضل و مشکل اجتماعی و یا یک بحران سیاسی و اخلاقی، سخن و حرف آن ها چیست؟

چرا متفکران غرب بارها و بارها، آثار و اندیشه های افلاطون و ارسطو و دیگر حکیمان یونان باستان را می خوانند و آن ها را به سخن وا می دارند، امّا چرا جوانان علم زده ی مسلمان از خواندن دوباره ی منابع اصیل و اولیه (قرآن و سنت) و آراء و نظریات دانشمندان مسلمان در قرون گذشته ابا دارند؟ درد اصلی و آفت کشنده این است.

علم، آن گاه به صورت آفت درخواهد آمد که نه تنها موجب کبر و غرور و خود بزرگ بینی گردد، بلکه انسان را از عمل صالح باز دارد. اصلاً با کمی تأمّل می توان گفت که اندیشه ی اسلامی «علم» برای «علم» موردنظر نیست بلکه «علم» برای «عمل» و بهبود زندگی است؛ زیرا به گفته ی رسول گرامی(ص): «هر علم و دانشی در روز قیامت، «وبالی» است، مگر برای کسی که به آن عمل کند.» و فرمود: پروردگارا به تو پناه می آورم از علمی که سود نرساند!!

یکی دیگر از جلوه های «علم زدگی» این است که عده ای از ما، هرگز جمله ی «نمی دانم» را واقعاً نمی دانیم و آن را بر زبان نمی رانیم. از ابن مسعود، صحابی معروف پیامبر(ص) نقل است که گفته است: «دیوانه کسی است که درباره ی هرچه از او بپرسند، نظر و فتوا بدهد؛ [در حالی که] «نمی دانم» سپر داناست.»

از جلوه های دیگر «علم زدگی» فرقه سازی و درست کردنِ مکاتب و مذاهبِ جدید است؛ به گونه ای که شخصِ علم زده، بودن و ماندن بر منبع قبلی و قدیمی را برنمی تابد و خود، دست به ساختن مکتبی جدید می کند و مردم را به سوی آن فرا می خواند. ولی در حقیقت، «فرقه سازی» و «فرقه بازی»، بازتاب این حالت است که آنان می خواسته اند سری در سرها داشته باشند و بگویند: ما را هم از این نمد، کلاهی!! در حالی که آن ها می توانستند با اندکی تحمل و قدری تأمل، پاره ای از کژی ها و کاستی های منهج و یا مکتب قبلی را اصلاح کرده و از انشعاب و تفرّق و چند دستگی جلوگیری کنند. چون هیچ بعید نیست که منهج و مکتب جدید هم در آینده ای نه چندان دور، به همان کژی و کاستی ها دچار نگردد و بلکه بدتر!!

حقیقتاً بدعت گذاری ها وانحرافات از سوی عوام نبوده بلکه بیشتر از جانب کسانی صورت گرفته که چیزی می دانسته اند!! «أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یؤْمِنُوا لَکُمْ وَقَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ یعْلَمُونَ»

از حضرت علی (رض) روایت شده که فرموده است: «کم من ضلالهٍ زُخرفَت بِآیهٍ مِن کتابِ الله، کما یزَخرَفُ الدِّرهَم و الناس بالفضّه المُموَّهه» چه بسیار گمراهی که با آیه ای از قرآن، آراسته می شود؛ آن گونه که درهم و سکه ی تقلبی را با نقره ی زراندود، می آرایند.

یکی دیگر از عوارض و پیامدهای علم زدگی، نقدناپذیری، خودبرتربینی و در نهایت، «تقدّس طلبی» است. انسان «علم زده» چنین می پندارد که هیچ کس برتر و بالاتر از او نیست. خود را از تذکرات و نصیحت های خواهران و برادران ایمانی بی نیاز می بیند و به اصلاح رفتار و تصحیح بینش و نگرش خود نمی پردازد و سرانجام به دو آفت دیگر مبتلا می شود یکی غرور و به دنبال آن تعصب، دیگری دل مردگی و از دست دادن حساسیت قلبی. «علم زده ها» نمی دانند که هر گِرهی را با سرپنجه ی علم و دانش نمی توان باز نمود؛ زیرا علّت بسیاری از مسایل و مشکلات «ندانستن» نیست، بلکه می توان ناشی از بیماری های روحی و روانی و یا نارسایی های اخلاقی و تربیتی باشد و شاید هم ناشی از «عمل نکردن به آن چیزی باشد که می دانیم.»

می گویند در نشستی خصوصی که عده ای از روحانیون با هم به بحث و مناظره پیرامون موضوعات علمی (و بهتر بگوییم فقهی) مشغول بودند، یکی از آنان ناگهان کسی را که بدون آگاهی و دانش کافی اظهار نظر کرده بود، سرزنش می کند و می گوید: شما حرف نزن زیرا اصلاً سواد ندارید و جای شما این جا نیست» طرف که حسابی دل خور و رنجیده خاطر شده بود، پس از اندکی سکوت و تأمل می گوید: قربان! شما هم فقط سواد دارید و دیگر هیچ!!

واقعاً عده ای فقط سواد دارند و از هرگونه احساس و عاطفه ای بی بهره اند؛ یعنی عقل دارند ولی دل مرده اند و بویی از انسانیت و مسؤولیت نبرده اند!!

در نظان ارزشی اسلام، ملاک ارزش و معیار بزرگواری انسان در نزد خدا و دیگران تنها «علم» نیست بلکه سه چیز است:

۱) انّ اکرمکم عندالله اتقیکم: برترین شما نزد پروردگار کسی است که بیش از سایرین در برابر او احساس مسؤولیت (تقوی) می کند.

۲) فَضَّلَ اللهُ المجاهدین علی القاعدین اجراً عظیماً: خداوند، تلاش گران و مجاهدان را بر کسانی که نشسته اند (و در راه خدا حرکتی نمی کنند) برتری داده است.

۳) یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات: خداوند، مقام مؤمنان و صاحبان علم (و دانش) را بالا می برد.