تناقضات قرآنی – چند فرشته برای مریم فرستاده شده بودند؟

تناقضات قرآنی یا وسوسه‌های شیطانی پاسخ به شبهات وارده بر قرآن

تحقیق و پژوهش: محمد احمدیان

شبهه‌ی دوّم از تناقضات قرآنی

طرح شبهه

چند فرشته برای مریم فرستاده شده بودند؟

وقتی قرآن در مورد باردار شدن مریم و میلاد مسیح در سوره‌ی(۳ ) آیه‌ی( ۴۲ و ۴۵) راجع به چندین فرشته صحبت می‌کند، امّا در سوره‌ی(۱۹) آیه‌ی( ۱۷- ۲۱) تنها از یک فرشته صحبت می‌کند.

آیات مطرح در شبهه:

۱ـ ‏ وَإِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِکَهُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِینَ ‏

‏ [آل عمران/ ۴۲]

«(تو حضور نداشتی) هنگامی که فرشتگان گفتند : ای مریم ! خدا تو را برگزیده و پاکیزه‌ات داشته است، و تو را بر همه زنان جهان برتری داده است.» ‏

۲- ‏ إِذْ قَالَتِ الْمَلآئِکَهُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَهِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ ‏

[آل عمران/۴۵] ‏

(تو حضور نداشتی) آن گاه که فرشتگان گفتند : ای مریم ! خداوند تو را به کلمه خود که نامش مسیح عیسی پسر مریم است مژده می‌دهد، و او در این جهان و آن جهان بلند مرتبه و بزرگوار و از زمره مقرّبان است. ‏

۳- ‏ «فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَاباً فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِیّاً »[مریم آیه/۱۷] ‏«و پرده‌ای میان خود و ایشان افکند ( تا خلوت‌کده‌اش از هر نظر برای عبادت آماده باشد، در این هنگام) ما جبریل (فرشته) خویش را به سوی او فرستادیم و جبریل در شکل انسان کامل خوش قیافه‌ای بر مریم ظاهر شد.» ‏

۴ـ ‏« قَالَ کَذَلِکِ قَالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آیَهً لِلنَّاسِ وَرَحْمَهً مِّنَّا وَکَانَ أَمْراً مَّقْضِیّاً» ‏ [مریم آیه/۲۱]

«( جبریل ) گفت : همان گونه است (که بیان داشتی. امّا ) پروردگار تو گفته است این (کار، یعنی دادن فرزند بدون پدر) برای من آسان است. (انجام این امر) به خاطر آن است که ( می‌خواهیم ) او را معجزه‌ای برای مردمان کنیم، و (وی را برای بندگان مخلص) رحمتی از سوی خود سازیم. دیگر کار انجام یافته است (و جائی برای بحث و گفتگو نمانده است).» ‏

مقدمه

طرّاح شبهه پس ازمطالعه‌ی بعضی از آیات قرآن راجع به بار دار شدن مریم، و میلاد مسیح به گمان خودش نوعی تناقض دراخبار قرآن مشاهده نموده است. به عقیده‌ی وی در آیات (۴۲و۴۵) سوره‌ی آل عمران، خداوند بیان فرموده چندین فرشته نزد مریم رفته؛ امّا در آیات (۱۷تا۲۱) سوره‌ی مریم، فقط یک فرشته به سراغ مریم رفته است. در واقع منتقد با بررسی اجمالی آیات به زعم خودش نوعی «تناقض» در اخبار مریم از آیات مشاهده کرده است.

پاسخ به شبهه:

۱ـآنچه منتقد مطرح می‌کند درک ناقص و ناصواب او از صحنه‌های رویداد قرآنی است؛ که موضوع «مریم» را به صورت مستقل بیان کرده است. و هر صحنه دارای یک پیام و در یک برهه‌ی زمانی با مأموریت مستقل صورت گرفته است. در آیات سوره‌ی آل عمران، ملائکه به صورت جمع مورد بحث قرار گرفته، و مأموریتی مستقل و ابتدائی را انجام داده‌اند، که همان پیام «بشارت» به مریم است. و این مأموریت در راستای انجام مأموریت دیگر آنان است که پیامی برای زکریا (ع) است؛ و مژده‌ی یحیی را به او می‌دهد. لذا این صحنه، مستقل از صحنه‌ی مطرح در آیات سوره‌ی مریم است و تناقض در آیات وجود ندارد آنچه وجود آن مسلّم و قطعی تناقض درفهم منتقد است؛ در واقع این صحنه‌ی ابلاغ پیام است.

۲ـ آیات سوره‌ی مریم، صحنه‌ی اجرا نمودن امر الهی است؛ و این صحنه با توجّه به آیه‌ی (۱۷)؛ آنچه تجسّم و تمثّل پیدا می کند، «روح» است؛ که به صورت فردی ظاهر، و مریم او را مشاهده و از او و قصد و توطئه‌اش به خدا پناه می‌برد. و ضمیر «مِنکَ» و «کُنتَ» در آیه‌ی(۱۸) به صراحت آن را بیان می‌کند. مریم تنها کسی را دیده و تنها او را مورد خطاب قرار می‌دهد؛ و در آیات بعدی فعل «قَالَ» که در جریان تمام محاوره در آیات (۱۹و۲۰) تکرار شده است، گویای این واقعیت است.

۳ـ در آیه‌ی (۳۹ ) آل عِمران «فَنادَتَهُ الْمَلائِکَهُ» خطاب قرآنی با یحیی (ع) شروع می‌شود؛ و در آیه‌ی (۴۰) با خطاب «قالَ کَذلِکَ» پایان می‌یابد، که در ماجرای مریم هم به همین صورت است. ‏

«فَنَادَتْهُ الْمَلآئِکَهُ وَ هُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقاً بِکَلِمَهٍ مِّنَ اللّهِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً و َنَبِیّاً مِّنَ الصَّالِحِینَ» آل عمران/۳۹

‏ ‏ پس (خداوند دعای او را پذیرفت و ) در حالی که در عبادتگاه به نیایش ایستاده بود، فرشتگان او را ندا در دادند که خداوند تو را به یحیی مژده می‌دهد، و او تصدیق کننده کلمه خدا (یعنی عیسی، چون با کلمه « کُن‌ » پدید آمده است ) و پیشوا و برکنار از هوس‌های سرکش، و پیغمبری از (تبار ) صالحان خواهد بود. ‏

‏‏ قَالَ رَبِّ أَنَّىَ یَکُونُ لِی غُلاَمٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ قَالَ کَذَلِکَ اللّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ ‏[آل عمران/۴۰]

‏ ‏ «(با رسیدن این مژده، زکریّا متحیّرانه و مضطربانه کیفیّت وقوع این امر خارق‌العاده را جویا شد و) گفت : پروردگارا ! چگونه فرزندی مرا خواهد بود، در حالی که پیری به سراغ من آمده است و همسرم نازا است‌ ؟ (خداوند توسّط فرشتگان بدو) فرمود : همین طور است، خداوند هر کاری را بخواهد انجام می‌دهد.» ‏

گویی یک مأموریت واحد، یکی برای ابلاغ مژده‌ی یحیی به زکرّیا، و دیگری بشارت عیسی به مریم است؛ و اگر ملائکه‌ی دیگری، همراه جبرئیل بوده باشند و در انجام مأموریت او را همراهی کرده باشند جبرئیل سخن‌گوی ‌آن‌ها، و فرمانده‌ی انجام مأموریت بوده است. و لفظ «قَالَ» در آیات (۴۰ و ۴۷)کاملاً آن را تأیید می‌کند.

۴ـ اگردرمأموریت سوره‌ی مریم، که جبرئیل تنها مطرح است، و خطاب به صورت مفرد بیان شده، چون جبرئیل درسیمای و شکل انسانی ظاهرمی شود، اگر ملائکه‌ی دیگری همراه او بوده باشند، نه قرآن صحبت از آن نموده و نه مریم آنها را دیده است. لذا جبرئیل به صورت فردی در شکل ظاهری انسان، امر الهی را ابلاغ می‌کند.

۵ـ در دنیای حقیقی و روابط اجتماعی سیاسی بشری درحال و گذشته، اگر مأموریت‌هایی را صاحبان قدرت به مأمورانی واگذارکرده اند، یکی را به عنوان مسؤول و سخن‌گو به ریاست گروه می گمارند، بقیه همراه و همسفر او خواهند بود. اگر خداوند این شیوه و روش انسانی را برای روبرو شدن با مریم انتخاب کرده باشد، هیچ خلل در کار و هیچ تناقضی دربیان سبک قرآنی ایجاد نمی‌کند. دکتر سحابی درکتاب خلقت انسان با دلایل علمی، بحثی در رابطه با حضرت مریم و تولد عیسی مسیح، به نام باکره‌زایی یا «پارثنوژنز» مطرح می‌کند، علاقه‌مندان برای اطلاعات بیشتر در این زمینه به کتاب خلقت انسان ایشان مراجعه کنند.

۶- شاید در تمامی مراحل، جبرئیل مأموریت را به تنهایی انجام داده باشد؛ و لفظ جمع برای تعظیم باشد که در محاوره‌ این گونه بیان و ادبیات مرسوم و متداول است همچنان که در قرآن این گونه الفاظ وجود دارد:

«یَقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَهِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یَعْلَمُونَ» ‏ منافقون/۱۸

می‌گویند : اگر ( از غزوه بنی‌مصطلق ) به مدینه برگشتیم، باید افراد باعزّت و قدرت، اشخاص خوار و ناتوان را از آنجا بیرون کنند. عزّت و قدرت از آن خدا و فرستاده او و مؤمنان است، ولیکن منافقان ( این را درک نمی‌کنند و ) نمی‌دانند. ‏

خطاب و بیان، در آیه‌ی فوق بیان جمعی است در صورتی که تمام مفسّران براین رأیند، این نکته، گفته‌ی شخص عبدالله‌ ابن ابی‌سلول، سردسته‌ی منافقان است.

مریم درسه صحنه‌ی جداگانه در قرآن

جریان ماجرای مریم و تولّد عیسی مسیح را می‌توان در سه صحنه‌ی جداگانه مورد بحث و بررسی قرار داد. که قرآن در راستای ادای رسالتش به گوشه‌هایی از آنها اشاره نموده است. همچنان که از آیات (۴۲ الی ۴۷) آل عمران استنباط می‌شود. ‏

صحنه‌ی اوّل:

۱ ـ« وَإِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِکَهُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِینَ ‏» آل‌عمران/۴۲ ‏

( تو حضور نداشتی ) هنگامی که فرشتگان گفتند : ای مریم ! خدا تو را برگزیده و پاکیزه‌ات داشته است، و تو را بر همه زنان جهان برتری داده است. ‏

‏ «إِذْ قَالَتِ الْمَلآئِکَهُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَهِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ» آل‌عمران/۴۵ ‏‏

( تو حضور نداشتی ) آن گاه که فرشتگان گفتند : ای مریم ! خداوند تو را به کلمه خود که نامش مسیح عیسی پسر مریم است مژده می‌دهد، و او در این جهان و آن جهان بلندمرتبه و بزرگوار و از زمره مقرّبان است. ‏

‏ ‏ «وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلاً وَمِنَ الصَّالِحِینَ» آل‌عمران/۴۶ ‏

‏و در گهواره و در حالت کهولت (یعنی میان‌سالی، که از سی سال تا پنجاه و یک سال است) با مردم سخن خواهد گفت و از زمره صالحان بشمار است. ‏

‏ «قَالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قَالَ کَذَلِکِ اللّهُ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُن فَیَکُونُ »‏ آل‌عمران/۴۷ ‏

‏ (مریم در حالی که از تولّد فرزند از راه غیرطبیعی، شگفت‌زده شده بود ) گفت : پروردگارا ! چگونه مرا فرزندی خواهد بود، در حالی که انسانی با من نزدیکی نکرده است‌ ؟ ! فرمود : این گونه هر چه را بخواهد می‌آفریند، و هنگامی که اراده چیزی کند ( و بخواهد پدید آید ) فقط بدان می‌گوید : پدید آی ! پس ( بی‌درنگ ) پدید می‌آید. ‏

سیاق آیات فوق بیانگر صحنه‌ی اوّل ماجرا ست،که در این صحنه پیام الهی به مریم ابلاغ می‌شود، از کلمات «یُبشرِّکِ، وجیهاً، مُقرّبین و مِنَ‌‌الصّالِحین» کاملاً واضح و آشکار است که ضمن بشارت دادن به مریم با بر شمردن مجموعه ویژگی‌های عیسی(ع) به نوعی مریم دلداری داده می‌شود، که این امر به فرمان الهی صورت پذیرفته است.

«اذا قضی امرا فانما یقول له کن فیکون» آل عمران (۴۷).

صحنه‌ی دوّم:

۲ ـ در آیات (۱۶ الی ۲۸) سوره‌ی مریم، ضمن برشمردن و توصیف موقعیت عبادی مریم و کناره‌گیریش از جامعه جهت انجام عبادت، صحنه‌‌ی دوّم به تصویر کشیده می‌شود. که در این صحنه جبرئیل به صورت مردی خوش سیما ظاهر می‌شود که مریم از دیدن او هراسان شده و از سوء قصد او به خداوند پناه می‌برد. این صحنه، صحنه‌ی تحقیق امر الهی وباردار شدن مریم، و تولّد عیسی وزبان گشایی او به دفاع از مادرش و پیام رسانی رسالت آینده رابیان می‌کند.که آیات (۲۲) به بعدتوضیح پایانی این صحنه است.

‏ «وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ مَرْیَمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَکَاناً شَرْقِیّاً» ‏ ‏مریم/۱۶

( ای پیغمبر ! ) در کتاب (آسمانی قرآن، اندکی) از مریم سخن بگو : آن هنگام که در ناحیه شرقی ( بیت‌المقدّس برای فراغت عبادت) از خانواده‌اش کناره گرفت. ‏

‏« فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَاباً فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِیّاً» مریم/۱۷‏

‏ و پرده‌ای میان خود و ایشان افکند ( تا خلوتکده‌اش از هر نظر برای عبادت آماده باشد، در این هنگام) ما جبریل (فرشته) خویش را به سوی او فرستادیم و جبریل در شکل انسان کامل خوش قیافه‌ای بر مریم ظاهر شد.

‏ «قَالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمَن مِنکَ إِن کُنتَ تَقِیّاً» ‏ مریم/۱۸

‏ ( مریم لرزان و هراسان ) گفت : من از ( سوء قصد ) تو، به خدای مهربان پناه می‌برم. اگر پرهیزگار هستی ( بترس که من به خدا پناه برده و او کس بیکسان است ). ‏

‏« قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلَاماً زَکِیّا»ً ‏ ‏ مریم/۱۹

( جبریل ) گفت : ( مترس که من یکی از فرشتگان یزدانم و ) پروردگارت مرا فرستاده است تا ( سبب شوم و ) به تو پسر پاکیزه‌ای ( از نظر خلق و خوی و جسم و جان ) ببخشم. ‏

‏« قَالَتْ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلَامٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَلَمْ أَکُ بَغِیّاً »‏ ‏ مریم/۲۰

( مریم ) گفت : چگونه پسری خواهم داشت، در حالی که انسانی ( از راه حلال ) با من نزدیکی نکرده است، و زناکار هم نبوده‌ام‌ ؟ ! ‏

‏« قَالَ کَذَلِکِ قَالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آیَهً لِلنَّاسِ وَرَحْمَهً مِّنَّا وَکَانَ أَمْراً مَّقْضِیّاً» مریم/۲۱‏ ‏

(جبریل ) گفت : همان گونه است ( که بیان داشتی. امّا ) پروردگار تو گفته است این ( کار، یعنی دادن فرزند بدون پدر) برای من آسان است. ( انجام این امر ) به خاطر آن است که (می‌خواهیم ) او را معجزه‌ای برای مردمان کنیم، و ( وی را برای بندگان مخلص ) رحمتی از سوی خود سازیم. دیگر کار انجام یافته است ( و جائی برای بحث و گفتگو نمانده است ). ‏

‏« فَحَمَلَتْهُ فَانتَبَذَتْ بِهِ مَکَاناً قَصِیّاً» ‏ مریم/۲۲‏

( مشیّت خدا تحقّق یافت و مریم ) بدو باردار شد و با جنین (خود عیسی ) در مکان دوردستی گوشه گرفت. ‏

‏ «فَأَجَاءهَا الْمَخَاضُ إِلَى جِذْعِ النَّخْلَهِ قَالَتْ یَا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَکُنتُ نَسْیاً مَّنسِیّاً» مریم/۲۳‏ ‏

درد زایمان او را به کنار تنه خرمابنی کشاند ( تا هم بدان تکیه زند و هم خویشتن را از دید مردمان پنهان دارد. اندیشید که خانواده‌اش و خویشان و بیگانگان نسبت بدو چه خواهند گفت. اندوه و هراس سراسر وجود پاک او را فرا گرفت. گریان و نالان ) گفت : کاش ! پیش از این مرده بودم و چیز ناقابل فراموش شده‌ای بودم. ‏

‏« فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیّاً »‏ مریم/۲۴

‏ ( جبرئیل ) از پائین او، وی را صدا زد ( و گفت که از تنهائی و نبودن خوردنی و نوشیدنی، و از این که مردم چه خواهند گفت) غمگین مباش. پروردگارت پائین ( تر از) تو چشمه‌ای پدید آورده است ( و روانش کرده است). ‏

‏ «وَهُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُسَاقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیّاً» ‏ مریم/۲۵‏

تنه خرما بن را بجنبان و بتکان، تا خرمای نورس دست چینی بر تو فرو افکَنَد. ‏

‏ «فَکُلِی وَاشْرَبِی وَقَرِّی عَیْناً فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنسِیّاً »‏ ‏ مریم/۲۶

پس ( از این خرمای شیرین ) بخور و ( از آن آب گوارا ) بیاشام و ( به این فرزند دلبند و معجزه خداوند ) چشم را روشن دار، و هرگاه کسی را دیدی ( و در این زمینه از تو توضیح خواست با اشاره بدو بفهمان و ) بگو : که من برای خدای مهربان روزه ( سکوت و خودداری از گفتار ) نذر کرده‌ام، و به همین دلیل امروز با انسانی سخن نمی‌گویم. ‏

‏« فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَهَا تَحْمِلُهُ قَالُوا یَا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیّاً» ‏ ‏ مریم/۲۷

مریم او را در آغوش گرفت و پیش اقوام و خویشان خود برد. آنان گفتند : ای مریم ! عجب کار زشتی کرده‌ای ! ‏

صحنه‌ی سوّم:

۳ ـ در سوره‌ی تحریم طبق رأی و نظر سیدقطب، پرده و صحنه‌ی سوم رقم می‌خورد و تحقق امر الهی توسط جبرئیل بیان می‌شود.

‏« وَمَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَکُتُبِهِ وَکَانَتْ مِنَ الْقَانِتِینَ »‏ ‏ تحریم/۱۲

همچنین خداوند (از میان مؤمنان، دومین الگو ) مریم دختر عمران را مثل زده است که دامن به گناه نیالود و خود را پاک نگاه داشت، و ما از روح متعلّق به خود در آن دمیدیم، و او سخنان پروردگارش و کتابهایش را تصدیق کرد، و از زمره مطیعان و فرمانبرداران خدا بود. ‏

امّا در آیه‌ی (۹۱) سوره‌ی انبیاء، هر دو به یک سیاق آمده‌اند و آیه‌ی (۱۲) سوره تحریم می‌تواند پایان بحث امر و دستور الهی جهت بخشیدن پسری بر مریم باشد. (والله اعلم). ‏

« وَالَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِیهَا مِن رُّوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آیَهً لِّلْعَالَمِینَ» انبیاء/۹۱‏

(همراه با قصّه این پیغمبران و خوبان، یاد کن سرگذشت مریم،) زنی را که (ازدواج نکرد و) دامان خویش را ( از آلودگی به بی‌عفّتی ) کاملاً پاک نگاه داشت، و ما از روح متعلّق به خود در وی دمیدیم، و او و فرزندش (مسیح) را نشانه بزرگی برای جهانیان قرار دادیم. (چرا که زنی را بدون شوهر حامله کردیم و پسری را بدون پدر دیده به جهان گشودیم، و تغییر اسباب و مسبّبات را به عنوان دلیلی بر قدرت خدایانه خود به مردمان نمودیم و متوجّهشان کردیم که آفریننده قوانین و سنن حاکم بر جهان، هر وقت که بخواهد می‌تواند قوانین و سنن را دگرگون کند). ‏

‏ نکات تفسیری آیات ۴۲ و ۴۵ آل عمران

۱- «اصطفاء»، که در آیه‌ی « ۴۲ »مطرح شده، گزینش مریم برای خدمت در بیت‌المقدس است. اگر چه این عمل به مردان اختصاص داشته، و در قولی دیگر گزینش او برای عبادت بوده است.بنابراین کلمه‌ی «اصطفاء» این دو معنی را می رساند.

۲-« اصطفای» دوّم، در آیه‌ی، گزینش و انتخاب مریم برای زاییدن و به دنیا آوردن پسری است،بدون طی نمودن روال متعارف و معمول در زایمان و روابط زناشویی. خداوند برای دریافت نفخه‌ی مستقیم، مریم را انتخاب می‌کند تا آن نفخه‌ی رّبانی را به همان شیوه‌ای که آدم نخستین دریافت داشت، برگیرد. تا خداوند معجزه‌ی خویش را به بشریت عرضه نماید.

۳- امّا« تطهیر» در آیه دو معنا را در بردارد:

الف- طهارت و پاکی از حیض و نفاس، که زنان برابر سنّت الهی و روال طبیعی به آن گرفتار می‌شوند، چون حضور دائمی او در محراب، مقتضی این پاکی بود.

ب- طهارت به معنای تطهیر معنوی، که عبارتست از دوری از اخلاق و صفات ناپسند، همچنین گزینش مریم و برتری او بر زنان عالم در قسمت پایانی آیه، دفاعی است که قرآن از عیسی مسیح، در مقابل تهمت‌های ناروای یهودیان به عمل آورده است. زیرا یهودیان به خاطر این زایمان غیرمعمول به مریم تهمت زده و او را به« زنا »متهم نمودند.

موضوع بارداری مریم و زاییدن و زندگی فرزندش عیسی، از مسایل پر سر و صدای تاریخ بشر است؛ و تعبیرات گوناگون و تأویلات ناصحیحی از آن شده است و از نسبت‌های افترا آمیز «یهودیان» هم به دور نبوده، یکی از آن تعبیرات ناصحیح و کفرآمیز آنان، نسبت به عیسی (ع) و مادرش بی‌پدر به دنیا آمدن آن پیغمبر است. بر همین اساس در قرآن راجع به حیات و ولادت مسیح و مراحل بارداری و پرورش و تولّد مادر مسیح، توضیحات مبسوط و مفصلی آمده است. که درباره‌ی هیچ یک از انبیای الهی و حتی پیامبر اسلام (ص) بیان نشده است. این توضیحات بیشتر برای ردّ تعبیرات نادرست و ناشایسته‌ای است که از جانب دشمنان صورت پذیرفته است.

۴- در مورد کلمه‌ی «ملائکه» در آیه‌ی (۴۵ )نظرات و آرای مفسّرین یکسان نیست، برخی از مفسّرین بر این رأی هستند که مراد از ملائکه جبرئیل است با توجّه به آیه‌ی (۱۷ و ۲۱ )سوره‌ی مریم. امّا ذکر آن با صیغه‌ی جمع به خاطر این است که جبرئل، مسؤول ملائکه است. تفسیر المیزان دلیل جمع بودن لفظ ملائکه را تعظیم بیان می‌کند، و اظهار می‌دارد چنین شیوه‌ای در محاوره معمول متداول است چنانچه گویند: «مردم به او گفتند» با این که ممکن است یک نفر از آنان سخن گفته باشد. که این جمع به خاطر تعظیم صرف است. نظیر آن در قصّه‌ی زکریا (ع) به همین روال گفتگو صورت می‌پذیرد در آیه‌ی( ۳۹ )آل عمران در ابتدا نداء به ملائکه نسبت داده و می‌فرماید: «çmø?yŠ$oYsù èps3Í´¯»n=yJø۹$#» یعنی ملائکه زکریا را ندا دادند و سپس آن را به صورت مفرد درآیه‌ی (۴۰) تعبیر نموده است و فرموده است «قالَ کَذلِکَ اللهُ یَفعَل مَا یَشَاء.» یعنی او به ذکریا گفت…

ابن جریر، هم بر این رأی است که استعمال لفظ جمع برای مفرد متداول در میان اعراب بوده است. مثلاً گفته می‌شود «رَکِبَ السُّفُنَ» سوار بر کشتی‌ها و سفینه‌ها شد، در صورتیکه یک نفر سوار یک کشتی شده است.

امّا صاحب‌المنار، ضمن نقل رأی و نظر مفسّران دیگر از جمله ابن جریر، اظهار می‌دارد: ظاهر آیه جمعی‌ از ملائکه را بیان می‌کند، در صورتی که جبرئیل مأمور وحی، یکی است، و جایز نیست مفاهیم قرآنی را حمل بر تأویل کنیم، مگر این که چنین استعمالی در میان اعراب اکثر و اظهر باشد. چون تأویل کلام خداوند بر اقلیت گفتاری در میان زبان عرب جایز نیست. بنابراین مراد از ملائکه همان «روح» است چنانچه در آیه‌ی (۱۷) سوره‌ی مریم آمده است. و ذکر آن با لفظ جمع درسوره‌ی آل عمران احتمال آن دارد همراه جبرئیل کسی دیگر بوده باشد.

۵- مراد از «کلمه» درآیه‌ی (۴۵) آل عمران چیست؟

درمورد «کلمه»، دیدگاه مفسّرین مختلف است، هر چند نقاط مشترکی هم در آراء ایشان وجود دارد. که همگی در یک معنی واحد به هم می‌رسند.امّا جامع‌ترین تفسیر، برای واژه‌ی «کلمه» تفسیری است که صاحب‌المنار ارائه می‌دهد و تا حدودی آراءو نظرات سایر مفسرین را در بر می‌گیرد. ایشان در این مورد اظهار می‌دارد: لفظ «کلمه»، چهار معنی را در برمی‌گیرد:

۱- مراد از«کلمه»، کلمه‌ی تکوین (کُن) است، نه کلمه‌ی خلق، چون هر چیزی در نظام هستی در گروکلمه‌ی تکوین است، و آیه‌ی( ۸۲) سوره‌ی یاسین گویای این واقعیت است. ‏ ‏ ولی این که چرا کلمه‌ی تکوین به عیسی تعلق می‌گیرد، چون بر اساس سنت الهی، عادت و روش معمولی هر چیزی در نظام هستی بر اساس اسباب و سبب صورت می‌پذیرد. خلق مسیح هم مقتضی روال طبیعی و باردار شدن مادرش می‌باشد، که عبارت از تلقیح «منی» در رحم است، که سبب شکل‌گیری «جنین» می‌گردد: لذا امر شکل‌گیری خلقت عیسی (ع) بر اساس امر خداوند که همان «کلمه» است، صورت می‌گیرد.

۲- لفظ «کلمه» بر مسیح اطلاق می‌شود، با توجّه به اشاره و مژده‌ی پیامبران قبلی.

۳- لفظ «کلمه» بر مسیح، اطلاق می شود، جهت توضیح اضافی کلام خداوند است. چنانچه در ترفیع برخی از سلاطین به «ظِلُّ الله و نُورُالله» به دلیل عدل، به نور و احسان وصف می‌شوند. بنابراین عیسی سبب ظهور کلام خدا می‌گردد.

۴- مراد از «کلمه» مژده‌ی بشارت به مادر عیسی، مریم است، چنانچه در قرآن آمده است « و کَلِمتُهُ اَلْقاها اِلی مَرْیَم» مژده‌ی خداوند به مریم: ملائکه به مریم گفتند به شما مژده می‌دهیم به پسری که اسمش مسیح، عیسی پسر مریم است.

نکات تفسیری آیات سوره‌ی مریم:

۱- کلمه‌ی «اِنتَبَذَ» به معنای از مردم کناره گرفته است؛ و کلمه‌ی «حجاب» به معنای هر چیزی است که چیزی را از غیر بپوشاند. لذا از سیاق آیه و کلمه بر می‌آید که مریم خود را از اهل خویش پنهان داشته و از آنها کناره‌گیری نموده است، تا قلبش فارغ‌تر برای اعتکاف و عبادت شود.

۲- کلمه‌ی «فَتَمَثَّل» : از ظاهر آیه بر می‌آید که فاعل کلمه« فَتَمَثَّلَ»، ضمیری است که به «روح» برمی‌گردد پس روحی که به سوی مریم فرستاده شده بود، به صورت بشر نمایان گردید. و معنای تَمَثّل، تجسّم، به صورت بشر این است؛ که در حواس و بینایی مریم، به صورت مردی خوش‌سیما ظاهر شده، چون ظاهر شدن به صورت ملائکه، سبب ترس و هراس او می‌شد.

۳- امّا آیا واژه‌ی «رُوُحُنا» در سوره مریم همان روحنا در سوره تحریم است؟ و آیا مدلول و مفهوم آنها یکی است. آنچنان که از ظاهر آیات بر می‌آید، آنها دو چیز مختلف و جدای از هم هستند. روحنا در سوره مریم جبرئیل بوده، که روح‌الامین است. امّا در سوره‌ی تحریم «روحی» است، که خداوند از آن در آدم دمیده است.

نتیجه گیری :

از سه صحنه‌ی مستقل و مکمّل در رابطه با «مریم» در قرآن به این نتیجه می‌رسیم که منتقد از درک صحنه‌ها و ربط آن‌ها با هم ناتوان مانده است. در نتیجه‌ی ضعف درک پیام، توهّم «تناقض» در اندیشه اش شکل گرفته و آن را بروز داده است. صحنه‌ها مستقل‌اند یعنی هر کدام در برهه‌ای از زمان صورت گرفته است؛ و مکمّل هم می‌باشند یعنی یکی پس از دیگری به روی صحنه آمده و یک پروژه‌ی واحد را دنبال می‌کنند و آن هم تولد «عیسی» بدون روال و سنت جاری در میان انسان‌هاست. صحنه‌ی اوّل، ابلاغ پیام به «مریم» و در صحنه‌ی دوّم، ظهور انسان «جبرئیل» بوده، و صحنه‌ی سوم دمیدن نفخه در «مریم» است. لذا اگر در یکی از صحنه‌ها فرشتگان به صورت جمع مطرح شده‌اند، خللی در مأموریت ایجاد نکرده و تناقضی در بیان قرآن نیست، هر چند جمع بودن ملائکه یقینی نیست.

منابع و مراجع:

۱ـتفسیرفی ظلال،دکترمصطفی خرم دل،نشراحسان،سال۱۳۸۷

۲ـ تفسیرنور، دکترمصطفی خرم دل،نشراحسان،سال۱۳۸۶

۳ـ تفسیرالمراغی،مصطفی مراغی،داراحیاءالتراث العربی، بیروت

۴ـ تفسیرالمنار،رشیدرضا،دارالفکر،بیروت

۵ـ تفسیرالمیزان،محمدحسین طباطبایی،محمد جوادحجتی کرمانی،نشرفرهنگی رجا,۱۳۶۶

۶ـ خلقت انسان،دکترسحابی،نشر سهام

سایر تناقضات :  تناقضات قرآنی یا وسوسه‌های شیطانی پاسخ به شبهات وارده بر قرآن