جایگاه کُردها در فرهنگ و تمدن اسلامی

جایگاه کُردها در فرهنگ و تمدن اسلامی

نویسنده: خالد محمدی

شاید برای برخی این سوال مطرح شود که نقش کردها در پیشبرد تمدن اسلامی چه بوده است؟

به یاری خداوند، در این مقاله به چند نکته مهم و قابل تأمل می‌پردازیم.

-نژاد کرد

-وجه تسمیه کرد

-تاریخ کردها، قبل و بعد از اسلام

-نقش کردها در زمینه‌های دینی، فرهنگی و نظامی

-مشاهیر و اندیشمندان کرد

کُرد، واژه‌ای است که به یک شاخه از قوم آریایی اطلاق می‌شود و بسیاری از مورخین و دانشمندان بر این باورند که ریشه‌ی کُردها به قوم «میدی» برمی‌گردد.

«میدی» قبیله‌ای بوده که در هزاره‌ی دوم قبل از میلاد از اروپا به دلیل خشک‌سالی و سرمای شدید آن منطقه، مجبور به مهاجرت به مناطق معتدل برای دسترسی به آب و مرتع شدند. بعد از مهاجرت به سرزمین کردستان کنونی با ساکنان آن دیار درگیر شده و آن منطقه را به تصرف خود در آوردند.

موقعیت جغرافیایی کردستان

سرزمین کردستان در آسیای غربی و همسایه‌ی رشته کوه‌های آناتول قرار گرفته است. این واژه به معنی سرزمین کردهاست.

در واقع کردستان کنونی به ۴ قسمت تقسیم شده که هر کدام از این قسمت‌ها در یک کشور جداگانه با آداب و فرهنگ متفاوت قرار گرفته‌اند:

۱-شمال غربی ایران

۲-جنوب شرقی ترکیه

۳-شمال شرقی سوریه

۴-شمال عراق

کردها قبل از اسلام

کردها قبل از اسلام آیین زرتشتی داشتند و بر این باور بودند که زرتشت از جانب خداوند برای قوم «میدی» مبعوث شده است.

بعدها زمانی که اسلام ظهور کرد و دعوت علنی اسلام سراسر منطقه را فراگرفت، کردها بدون هیچ‌گونه مقاومت و جنگ، با سعه‌ی صدر به دین مبین اسلام ایمان آوردند و اسلام را دین رسمی خود قرار دادند. در تاریخ ۱۴۰۰ ساله اسلام، سرزمین کردستان بخش جدا ناشدنیِ ‌قلمرو اسلامی بوده است. بدون تردید خداوند متعال این دین را برای گروه خاصی نفرستاده است. (و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین)

اندیشمند و متفکر اسلامی «استاد عماد الدین خلیل» می‌نویسد: «پیامبر گران‌قدر اسلام و صحابه بزرگوارش در همان اوایل دعوت اسلامی هم، آغوششان را برای کسانی که به این دین می‌گرویدند، گشوده بودند. کسانی همچون صهیب رومی، کابان کُردی، بلال حبشی و سلمان فارسی.»

کُردها تاریخ روشنشان را در گستره‌ی تمدن اسلامی یافتند و توانستند نقش به‌سزایی را برای پیشبرد این تمدن عظیم، ایفا کنند.

کابان کُردی کیست؟

بسیاری از ما اسم صحابی پیامبر خدا کابان کُردی(رض) (جابان الکُردی) را نشنیده‌ایم. آن شیر مرد کُرد وقتی ندای محمد -صلی الله علیه وسلم- را شنید که مردم را به عبادت خدای یکتا و دوری از شرک دعوت می‌کرد، شنید؛ ندای ایشان را لبیک گفته و بار خود را برای سفر به دیدار محمد المصطفی –صلی الله علیه وسلم- و ایمان آوردن به او بست و از سرزمین کردستان به مدینه منوره راهی گشت.

این افتخاری برای قوم کُرد است که خداوند سعادت داشتن سفیری نزد رسول خدا -صلی الله علیه وسلم- را نصیبشان کرده است.

استاد عمادالدین خلیل (اندیشمند اسلامی) می‌فرماید سفر «کابان کُردی» شبیه همان سفر سلمان فارسی است که برای پیدا کردن حقیقت تلاش می‌کرد و راه زیادی را پیمود تا به آن حقیقت برسد و قلبش آرام گردد.

این حوادث بیانگر این نکته‌اند که دین اسلام برای عرب یا گروه خاصی نازل نشده، بلکه برای تمام جهانیان است.

کابان(رض) پس از ایمان آوردن به کردستان بازگشته و هم‌وطنان خویش را به اسلام دعوت کرد و نقش به‌سزایی در مسلمان شدن کردها داشت. از جمله ثمرات دعوت این صحابی جلیل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱-سفر برخی تجار کُرد به مدینه و هم پیمان شدن با پیامبر گرامی اسلام.

۲-نقش به‌سزای کابان کُردی در گرویدن دیلم (یکی از رادمردان کردستان که رئیس درباریان کاخ کسری بود) به اسلام؛ که موجب شد در پیِ آن، از اطاعت کسری بیرون آمد و از حکومت ساسانیان جدا و به سپاه اسلام در جنگ قادسیه ملحق شود.

می‌توان گفت کُردها، تنها قومی بودند که بدون جنگ و بدون هرگونه اجبار و زور، به اسلام ایمان آوردند. آنان با سعه‌ی صدر و اشتیاق، به دین اسلام گرویدند؛ چرا که می‌دانستند اسلام آوردن، تنها راهی است که آن‌ها را از زیر ظلم و ستم امپراتوری‌های آن زمان، نجات خواهد داد.

در حقیقت کُردها، نقشِ درخشانی در پیشبرد تمدن اسلامی داشته‌اند که شایسته است از سوی مورخین اسلامی مورد بی‌مهری قرار نگیرد.

در میان کُردها، اندیشمندان و فرمانده‌هان مهمی به چشم می‌خورند که در تاریخ تمدن اسلامی، نقش چشمگیری ایفا کرده‌اند و از آن جمله می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

صلاح‌الدین ایوبی

کسی است که با شجاعت توانست در برابر صلیبی‌ها که قصد غارت و اشغال سرزمین شام به خصوص بیت‌المقدس را داشتند با درایت و حکمت، ایستادگی کند و مانع تسلط آنان بر دیار شام شود.

این فرمانده‌ی زبده توانست نقشه‌ی شوم استعمار آن زمان را نقش بر آب کند و نهایتاً خسارت زیادی بر آن‌ها وارد آرد و موجب شود که شکست خورده و عقب‌نشینی کنند.

لازم به ذکر است که حضور صلاح‌الدین ایوبی باعث شد، استعمار غرب بیش از ۵۰۰ سال به تأخیر بیفتد.

می‌توان رادمردان و دانشمندان کُرد را در عرصه‌ی تمدن اسلامی به ۳ دسته تقسیم کرد:

•دسته اول: فرمانده‌هان نظامی و حامیان سرزمین اسلام:

۱-اسدالدین شیرکو عموی سلطان صلاح‌الدین ایوبی از بارزترین فرمانده‌هان نظامی در ارتش سلطان عمادالدین زنکی است که نقشه شوم صلیبی (با هدف استعمار و غارت کشور مصر) را نقش بر آب کَرد و سرزمین مصر را دوباره از زمره‌ی تصرفات حکومت اسلامی در آورد.

۲-ابو مظفر سلطان صلاح‌الدین ایوبی (۱۲۹۳-۱۳۳۸) که زادگاهش از توابع روستای رودین واقع در آذربایجان غربی کنونی است که ساکنانش به کُردهای روادیه مشهور بودند.

•دسته دوم: علما و بزرگان و حامیان دین:

۱-ابن‌صلاح شهرزوری: صلاح‌الدین ابن عبدالرحمن ابن عثمان ابن موسی الکُردی شهرزوری (۵۷۷- ۶۴۳ هـ.ق) بنیان‌گذار علوم حدیث است که از تألیفات ایشان می‌توان کتاب «علم حدیث» را نام برد.

از آثار ابن صلاح:

-أدب المفتی والمستفتی

-فوائد الرحله

-صیانه صحیح مسلم

-الامالی

-الفتاوى جمعه بعض أصحابه

-شرح الوسیط فی فقه الشافعی

-صله الناسک فی صفه المناسک

۲-ابن‌تیمیه : شیخ الاسلام تقی‌الدین احمد ابن عبدالحلیم معروف به ابن‌تیمیه الحرانی الکُردی الاصل در سال ۶۶۱ هـ.ق دیده به جهان گشود. از جمله آثار ایشان:

-السیاسه الشرعیه لإصلاح الراعی والرعیه

-العقیده الواسطیه

-الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح

۳-أبوحنیفه أحمد بن داود بن وَنَنْد الدینَوَری اهل منطقه دینَوَر که واقع در کرمانشاه کنونی است.

برخی از آثار:

۱- رساله فی الطب ۲- کتاب البلدان ۳- البیان و غیره

۴-ابن الحاجب: عثمان بن عمر بن أبی بکر بن یونس الشیخ الإمام العالم العلاّمه جمال الدین أبو عمرو المعروف بابن الحاجب الکُردی المالکی النحوی الأصولی متولى ۵۷۰ هـ.ق

برخی از آثار:

-التصانیف فی النحو وغیره

-شرح کتاب سیبویه فی النحو

-الایضاح فی شرح المفصل

۵-ابن خَلَکان: هو أحمد بن محمد بن إبراهیم بن أبی‌بکر بن خلّکان بن باوَک بن عبد الله بن ساکل بن الحسین بن مالک بن جعفر بن یحیى بن خالد بن بَرْمَک ابن مستوفی. مؤلف کتاب «تاریخ اربیل» که پسر عموی ابن خلکان است می‌گوید: ابن خلکان به خاندان البرامکه که در اربیل مشهور هستند نسبت داده می‌شود این قبیله از قبایل اصیل کُرد هستند.

از آثار ایشان را می‌توان به «وَفَیات الأعیـان وأنباء أبناء الزمـان» اشاره کرد.

۶-امام بدیع الزمان الجَزَری: بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل بن رزاز جَزَری (وفات‌۶۰۲ق.) پدر علم رباتیک جهان. مهندس کُرد مسلمان از جزیره در جنوب شرقی ترکیه حومه دیاربکر بود.

بدیع‌الزمان جزری کتاب خود را به زبان عربی نوشته و آن را «الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل» نام گذاشته. معنی واژه‌ به ‌واژه‌ی آن می‌شود: «دانستنی‌هایی در رابطه با مکانیزم‌های هوشمند» این کتاب در فارسی با عنوان «مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی» ترجمه شده‌است. جزری این کتاب را در سال ۶۰۲ هجری به فرمان قرا ارسلان، امیر سلسله آرتوقلو در دیاربکر آناتولی تالیف کرده‌است.

۷-امام ابن اثیر که نام کامل ایشان: عزالدین علی بن محمد یا عزالدین ابوالحسن جزری است (۶۳۰–۵۵۵ هـ.ق) که در بین اهل فن هر گاه ابن الاثیر گفته شود مقصود همین علی بن محمد‌است. از بزرگ‌ترین و مشهورترین مورخان و محدثان اسلامی است. آثاری که از او بجا مانده عبارتند از:

-اسد الغابه فی معرفه الصحابه در احوال هفت هزار و پانصد تن از صحابه‌ی رسول ‌اکرم

-کتاب تاریخ اتابکان موصل

-کتاب تحفه العجائب و طرفه الغرائب

-کتاب جامع الکبیر فی علم البیان

-کتاب جامع الکبیر فی علم البیان

-الکامل فی التاریخ که وقایع مهم جهان را از اول آفرینش تا سال ۶۲۷ هـ.ق در آن نوشته ‌است و آن به تاریخ ابن اثیر معروف است.

-کتاب اللباب فی معرفه الانساب که آن‌را از کتاب انساب سمعانی تلخیص کرده‌است.

۸-سعید نورسی: سعید النورسی معروف به بدیع الزمان نور الدین النورسی کردی از عشایر اسپارت (۱۸۷۷- ۱۹۶۰م.) یکی از بارزترین علمای اصلاح و تغییر در زمان خود بود.

•دسته سوم: ادبا و شاعران برجسته‌ی کُرد:

۱-امیر الشعراء احمد شوقی علی أحمد شوقی بک، (۱۸۶۸-۱۹۳۲م): که پدرش کُرد و مادرش یونانی است. می‌توان گفت او از بهترین شاعران عرب در عصر حاضر است.

برخی از آثار و تألیفات او می‌توان: الشوقیات؛ عنتره؛ لیلی مجنون وغیره را نام برد.

۲-معروف الرصافی شاعرآزادی (۱۸۷۵-۱۹۴۵م.) معروف بن عبد الغنی ملقب به (الرُّصافی) در سال (۱۸۷۵م.) در یکی از نواحی بغداد به دنیا آمد.

اصل و نسب او: ادهم الجندی در کتابش (بزرگان ادب و فن) می‌گوید، رصافی به قبیله جباری یکی از قبایل بزرگ کردستان که در کرکوک سکونت دارند، نسبت داده می‌شود.

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ)[حجرات:۱۳] اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایى متقابل حاصل کنید در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست، بى‏تردید خداوند داناى آگاه است.

و همچنین رسول خدا صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّکُمْ وَاحِدٌ، وَأَبَاکُمْ وَاحِدٌ، وَنَبِیُّکُمْ وَاحِدٌ، لا فَضْلَ لِعَرَبِیٍّ عَلَى أَعْجَمِیٍّ، وَلا لِعَجَمِیٍّ عَلَى عَرَبِیٍّ، وَلا لأَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ، وَلا لأَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ، إِلا بِالتَّقْوَى» به راستی که خداوند شما یکی است و پدرتان یکی است و پیامبرتان یکی است، عرب، هیچ برتری و فضیلتی بر عجم ندارد و عجم هم هیچ برتری و فضیلتی بر عرب ندارد، همچنین نه سرخ‌پوست بر سیاه‌پوست و نه سیاه‌پوست بر سرخ‌پوست برتری دارد؛ مگر بر مبنای تقوا و پرهیزگاری.

با توجه به آیه‌ی مذکور و سخن ارزشمندِ رسول گرامی -صلی الله علیه وسلم-  مقصود از نگارش این مطلب صرفاً توجهی بود به نقشی که کُردها در فرهنگ و تمدن اسلامی داشته‌اند؛ و نه خدای ناکرده باور به برتری قومی و نژادی.

در پایان، ما هم همنوا با عمر بن خطاب می‌گوییم: «ما ملّتی هستیم که عزت و سرافرازی را به واسطه‌ی اسلام یافتیم؛ اگر عزت و مجد را از مسیری جز اسلام طلب کنیم، خداوند ذلّت و خواری را به ما می‌چشاند».

والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته

منابع:

۱-مشاهیر الکورد فی التاریخ الإسلامی، د.أحمد خلیل

۲-وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، ابن خلکان

۳-مشاهیر الکرد وکردستان، محمد أمین زکی

۴-الجزیره نت

۵-اسلام ویب- المکتبه الاسلامیه

۶-الکاتب والباحث الاسلامی عمادالدین خلیل

۷-الکاتب والباحث محمد وانی

نقل از اصلاح وب