حقیقت و فلسفه روزه
حقیقت و فلسفه روزه
عبد الفتاح عفیف طباره / مترجم: ابوبکر حسن زاده
۱. روح و جوهر روزه
۲. بعضی از فلسفه های روزه
۳. اسلام از شدت ناراحتی روزه می کاهد.
(صیام)در لغت به معنی خوداری و دوری از یک شی می باشد،و در اصطلاح علمای شرع به معنی خوداری از خوردن و نوشیدن ، آمیزش با همسر، از اول طلوع فجر تا غروب خورشیدبه خاطر رضای پروردگار است. ودلیل واجب بودن روزه این ایه هاست که می فرماید:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَن کَانَ مَرِیضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون) بقره: ۱۸۳-۱۸۵
خداوند متعال به وسیله این آیات روزه ماه رمضان را بر مسلمانان واجب، و احکام آن را بیان فرموده استع به تفسیر آنها توجه فرمایید:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ)
« ای مؤمنان! روزه بر شما واجب گردیده است همانگونه که بر ملتهایی که قبل از شما بوده اند واجب بوده است»
خداوند متعال به منظور تسلّی و تشجیع مسلمانان بر روزه به آنان میفرماید: روزه دستور و قانون جدیدی نیست که تنها شما به انجام آن مکلف شده باشید، بلکه امتهایی که قبل از شما بوده اندنیز به انجام آن مکلف بودند. مسلمآ وقتی مسلمانان فهمیدند که امتهایپیشین نیز به گرفتن روزه مأمور بوده اندو توانسته انداز عهده آن برآیند با اطمینان بیشتری از فرمان الهی استقبال نمودندو مطمئن شدند که روزه امری شاق و خارجاز توان نیست و می توانندبا ایمان و اراده ای که دارند، پیروز مندانه از عهده این تکلیف برآیند.
روح و حقیقت روزه در اسلام :
بعد از اینکه خداوند متعال مسلمانان را به انجام روزه ملزم می نماید، فلسفه و فایده آن را بیان می نمایدو می فرماید:
( لعلّکم تتقون)« تا به وسیله روزه تقوا پیشه کنید) و آن را مانند سپری در بین خودتان و کارهای ناپسندیدهو تمایلاتنامشروع قرار دهید. روزه فرد و جامعه را از شر و فساد محفوظ می دارد، و به فرد اجازه نمی دهدکه بدون قید و شرط حیوان صفتانه به قانون جنگل عمل کند. از طرفی با تربیت و پرورش افراد صالح که برای سعادت جامعه و خوشبختی انسانها تلاش می نمایدجامعه از بدبختی و ناسازگاری محفوظ می شودودر مسیر خیر و صلاح، مدارج ترقی را طی می نمایدبه همین خاطر است که پیامبر می فرماید:
(ان الصوم جنه فاذا کان احدکم صائمآ فلا یرفثو لا یجهل و إن امرأ قاتله او شاتمه فلیقل إنی صائم)
« بیگمان روزه سپر و مانعی است در برابر شر و فساد، وقتی که یکی از شما روزه داشت از حرف زشت باید بپرهیزد، و به کارهای دوران جاهلیت( مانند صیحه کشیدن و…) دست نزند، اگر کسی با او بجنگد و یا به او ناسزا گوید، در پاسخ به او بگوید: من روزه هستم( و روزه¬دار نباید مرتکب کارهای ناپسند و جنگو ناسزاگویی شود)
در این حدیث روزه به عنوان(جنّه) توصیف شده است و(جنّه) به معنی حفظ کننده است. روزه دار باید معتقد باشد که تنها به خاطر تقوا و محفوظ نگهداشتن خود از شّر نفس حیوانی و تقرب به پیشگاه خداوند و جلب رضایت او روزه می گیردو در این حالت در عالم روحانی به سوی ملکوت اعلی در حرکت است. واز نفس حیوانی دور شده است. معنی (لعل) آمادگی و مهّیا شدن است. آری روزه نفس را آماده تقوایی می نمایدکه جز ذات الله کسی بر عظمت آن آگاه نیست. هر گاه روزه دار توانستبه هنگام روزه به خاطر خدا ازگناهانی که برایش پیش می آید دوری جویدو نفس خود را به صبر و شکیبایی در برابر تمایلات نفسانی و شهوات حیوانی ملزم نماید، و احساس کند که خداوند به احوال او آگاه است و اسرار و راز های قلبی او را می داند، و مدت یکماه براین حالت معنوی و تسلط روحی باقی بماند، بدون شک دوام این تسلط روحی که همراه با تحملات جسم نیز هست انسان را طوری بار می آورد که همیشه مراقب ذات الله باشدو از او پروا داشته باشدو از عذابش بیمناک باشد، وبه هنگام نزدیک شدن به گناه خدا را ناظر و حاضر بداندوبه خاطر شرم و حیا از او از آن گناه دوری جوید، و قدرت بر ترک لذتها و تمایلات نفسانی، او را تشویق می نماید تا از آنها دوری جوید، به همین ترتیب مراقب بودن ذات الله او را آماده انجام کارهای خیر، می سازدو از هر گونه شر و فساد او را دور می نماید. چنین اشخاصی از خیانت و فریب و حقه بازی و ظلم و پایمال کردن حق دیگران بدورند، و هیچ گاه قدمی را برای فساددر بین مردم بر نمی دارند.
اما دوری جستن از خوردن و نوشیدن و پرهیز از آمیزش با همسر اگر بدون توجه به تقوا و مراقبت ذات الله باشد، ویا اینکه روزه دار کارهای ، نامشروع را انجام دهدو نتواندخود را از ارتکاب گناه دور سازد باید بگوییم : این امساک روزه ای نیست که خداوندآن را بر مسلمانان واجب کرده است، به همین خاطر است که رسول اکرم (ص) می فرماید:
(من لم یدع قول الزورو العمل به فلیس لله حاجه فی أن یدع طعامه و شرابه) بخاری
« هر روزه داری که از دروغ و عمل به آن دوری نکند باید بداندکه خداوند، نیازی به غذا و آب خوردن او ندارد» بنابراین روزه این است که انسان متوجه ذات الله و مراقب او باشدو روزه اش تنها به خاطر رضای پرودگارباشد. در تایید این معنی پیامبر (ص) می فرماید:
(من صام رمضان أیمانآ و إحتسابآ غفر له ما تقدّممن ذنبه) بخاری ومسلم
« هر کسی ماه رمضان از روی ایمان وبه خاطر رضای خدا روزه باشد، گناه گذشته او مورد عفو قرار می گیرد.»
باید بدانیم که روزه روح و نفس روزه داران را برای تقوا و دوری از گناه آماده می سازد و از حرارت و شدت نیروی شهوانی که اصل و منشاء همه گناهان است می کاهددر این باره پیامبر (ص) می فرماید:
(و یا معشر الشباب من استطاع منکم الباءه فلیتزوّح فآنّه أغضّ للبصرو أحسن للفرج ومن لم یستطیع فعلیه بالصّوم فأنّه لهو جاء) بخاری و مسلم
« ای جماعت جوانان هر یک از شما (که از جنبه مالی و جسمی ) قدرت ازدواج را دارد، ازدواج کند، چرا که ازدواج چشم را بهتر از نظر حرام باز می دارد و عورت را بهتر محفوظ می کند، کسی که قدرت ازدواج ندارد براو لازم است که روزه را بگیرد، چرا که روزه شهوت انسان را کم می کند»
برخی از فلسفه های روزه و فوائد آن :
روزه داری فلسفه های فراوان و فوائد بسیاری چه از ناحیه فردی و چه از جنبه اجتماعی می باشد. از جمله توجه به حال بیچارگانو آشنا شدن به احوال فقرا و مستمندان را افزایس می دهد، چون وقتی که روزه داردر مدت کوتاهی گرسنه می شود و ناراحتی گرسنگی را لمس می کند مسلمآ به یاد گرسنگی دائمی فقرا و تنگدستان می افتد که همیشه در ناراحتی قرار دارندو این توجه و آگاهی باعث می شود که به فقرا کمک و در حق آنان مهربانی نماید، چرا که مهر و محبت از درد و رنج نشأت می گیرد، وروزه یک شیوه عملی برای تقویت و پرورش مهر و عاطفه در نفس می باشد، و ر وقت ثروتمندان نسبت به فقرا و گرسنگان مهر و محبت و بخشش داشته باشند، صفا و صمیمیتدر بین طبقات اجتماع به وجود می آیدو کینه و حسادت از بین خواهد رفت و گفته ها و نصیحت های خیر خواهانه تأثیر خواهد داشتدر این باره روایت شده است :
(انّ رسول الله کان أجودالناس و کان أجود ما یکون فی رمضان)
«رسول خدا از همه کس سخاوتمندتر و بخشنده تر بود ودر ماه رمضان بیشتر از سایر اوقات سخاوت و بخشندگی داشت»
یکی دیگر از حکمتهای روزه برقرار ساختن مساوات در بین ثروتمندان و فقرا است، این مساوات یک نظام عملی است که از بهترین نظامهای مساوات و عدالت به شمار می رود ، روزه یک فقر اجباری است که اسلام آن را برهمه مسلمانان بالغ و عاقل واجب کرده است، تا همه آنان از لحاظ نخوردن و ننوشیدن یکسان باشند، این فقر اجباری است که اسلام به وسیله اجرای آن در بین مردم مساوات و هماهنگی و اتحاد شعور و احساس را به وجود می آورد، ودر حالی این مساوات در بین مردم به وجود می آید که همه در احساس گرسنگی و ناراحتی سهیم و شریک هستند.
و یکی دیگر از فلسفه های روزه تضعیف نمودن تسلط و قدرت عادت است، چرا که قدرت و تسلط عادت بربرخی افراد به اندازه ای است که به صورت بردهء عادت در می آیند مثلآ اگر چند لحظه اگر دیرتر از موعد مقرر غذا به آنان داده شودگرسنه می شوند و شروع به بد اخلاقی می نمایند، یا گاهی قدرت عادت به چای و قهوه و سیگار بیشتر از غذا و قوت روزانه می باشد، اینگونه اشخاص به عنوان برده عادت شناخته می شونداگر زمانی در اثر شرایطی ناچار به تغیر شیوه زندگی خود شوندع همانگونه که در زمان جنگ مردم مجبور به تحمل مشکلات ناشی از آن می شوند، این افراد هرگز،قدرت تحملاین دگرگونی را نخواهند داشت و نمی توانند آثار ناشی از جنگ را تحمل کنند.
یکی از فوائد روزه تقویت تصمیم واراده انسان است، یک دانشمند آلمانی به نام (گهاردت) کتابی را راجع به تقویت اراده تألیف کرده که اساس آن را بر روزه قرار داده است، و معتقد است که روزه تنها وسیله پر قدرت و فعالی است که می تواند تسلط روح را بر جسم به وجود آورد به نحوی که انسان زمام نفسش را در اختیار داشته باشد، و از سارت تمایلات مادی رهایی یابد.
اسلام از شدت ناراحتی روزه می کاهد :
گاهی اتفاق می افتد که بعضی از اشخاص در ماه مبارک رمضان مریض می شوند، و یا به سفر می روند، و سفر خود عذابی است برای جسم لذا، حکمت الهی اقتضا می نماید که از شدت ناراحتی روزه را نسبت به اینگونه اشخاص تخفیف دهد، و می فرماید:(فمن کان منکم مریضآ أو علی سفر فعده من ایام أخر)
یعنی کسانی که مریض یا مسافر هستند می توانند روزه را بخورند و بعد از بهبودی و پایان مسافرت آن چند روزی را که روزه نبوده اند در ایام غیر رمضان روزه باشند، آنگاه خداوند می فرماید:
(برالَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ) کسانی که به زحمت می توانند روزه بگیرند فدیه ای که طعام یک مسکین باشد واجب است) (اطاقه) به معنی خیلی به زحمت و با صرف تمام قدرت کاری را انجام دادن است)، و عرب وقتی کلمه (اطاقه) را به کار می برد، که قدرت انسان در انجام کاری به آخرین درجه ضعف خود رسیده باشد ومتحمل ناراحتی و مشقت فراوان گردد. در این آیه شریفه منظور از ( یطیقونه) کسانی هستند که با مشقت فراوان می توانند روزه بگیرند، مانند اشخاص پیرو از کار افتاده و انسانهای بسیار ضعیف و لاغر ، و زنان شیرده به بچه های ، وزنان حامله، و مریضهایی هستند که امید به بهبودی آنها نیست. این گونه به علت ناراحتی های شدیدی که دارند ، روزه گرفتن برایشان بسیار مشکل است. می توانند روزه نگیرند و به جای روزه هر روز یک انسان فقیر را طعام دهند، طعامی که باید به اندازه ای باشد که یک انسان معتدل را سیر کند، و وقتی این فدیه را دادند دیگر قضای روزه بر آنان واجب نیست.
بعدا"خداوند می فرماید (فمن تطوّع خیرآ) یعنی کسی که نیکی بیشتر انجام دهد، به نحوی که مقدار فدیه را افزایش دهد و به هر نفر به اندازه غذای دو نفر بدهد و یا برای روزه هر روز بیش از یک نفر را غذا دهد، ویاهم روزه بگیرد و هم فدیه دهد( فهو خیر له) این احسان و نیکی اضافی برای او بهتر وبا ثواب تر است چرا که ثواب به خود شخص بر می گردد. سپس خداوند می فرماید:
اگر روزه را بگیرید بسیار به نفع شماست چنانکه بدانید فوائد فراوانی در روزه وجود دارد. ومی فرماید
(شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ)
« آن چندروز معین و اندکی که واجب است مسلمانان روزه باشند)
ماه رمضان است که قران در آن فرستاده شده است ( و ابتدای نزول قرآن در آن ماه بوده است ) تا مردم را راهنمایی کند و نشانه ها و آیات روشنی از ارشاد به حق و حقیقت باشد، و (در میان حق و باطل )جدایی افکند).
این قسمت از آیه اعلام می دارد چند روز معدودی که واجب است مسلمانان روزه باشند در ماه رمضان است، به خاطر اینکه قران در ماه رمضان برای اولین بار بر پیغمبر (ص) نازل شد و در این ماه رحمت و برکت و فیض الهی شامل حال جن و انس گردیدو چراغ هدایت آن تاریکی جهل و گمراهی را محو نمود. حکمت پروردگار، اقتضا داشت به منظور یاد بود چنین ایامی مسلمانان آن ماه را روزه گیرند تا همیشه به عنوان ماه خیر و برکت باقی بماند.
( فمن شهد منکم الشّهر فلیصمه)
«پس هر کسی از شما فرا رسیدن این ماه را دریابد » ( چه خود آن را روئیت کند ویا به واسطه دیدن دیگران فرا رسیدن ماه رمضان برایش ثابت شود)، باید این ماه را روزه بگیرد.
فرا رسیدن ماه رمضان به دو طریق ثابت می شود، اول: ثابت شود که ماه روئیت شده است.دوم: وقتی هوا ابری است و امکان روئیت هلال وجود ندارد، در این صورت واجب است ماه شعبان سی روز کامل حساب گردد، و بعد از سی روزهء شعبان به طور قطع رمضان شروع می گردد، در این مورد پیامبر (ص) می فرماید:
( صومو لرؤیته و أفطروا لرؤیته فأن غمّ علیکم فأ کملو عده شعبان ثلاثین )
با روئیت هلال رمضان روزه را شروع کنیدو با روئیت هلال شوال روزه را ترک کنیداگر هوا ابری بود ماه شعبان را سی روز کامل حساب نمایید:
اما افرادی که در قطب شمالی زندگی می کنند و طول شب وروز گاهی به چند ماه می رسد، باید اوقات خود را با اوقات مناطق معتدل مانند عربستان و مکه و مدینه که مراکز شریعت اسلامی هستند تطبیق نمایند بعضی می گویند که باید اوقات خود را با نزدیکترین منطقه معتدل تطبیق کنند.
و صلی الله علی سیدنا محمد و علی اله و اصحابه اجمعین
—————————————–
منبع :روح الدین اسلامی
تألیف: عبد الفتاح عفیف طباره
مترجم: ابوبکر حسن زاده