ذکر و آداب آن
ذکر و آداب آن
امام شهید حسن البناء /مترجم:دکتر ارشد ارشاد
شکر و سپاس خدای را که پروردگار جهانیان است و درود بر سیّد ما محمد بن عبدالله صلی الله علیه و سلم که افضل ذکر گویان و سیّد شکرگزاران و پیشوای پیامبران و آخرین انبیاء و رهبر «غرّ المحجّلین»[۱] است و درود و سلام بر آل او و اصحاب او و بر پویندگان راه آنها تا روز قیامت.
(۱) ذکر خدا باید در همه ی احوال باشد
بدان ای برادر – خداوند به من و تو حسن توفیقی عطا فرماید- که هر انسانی در زندگی خود هدفی اساسی دارد که افکارش بر محور آن هدف دور میزند و اعمالش نیز به خاطر آن هدف است و این همان چیزی است که آن را مثل اعلی مینامند و هر وقت که این غایت و هدف بالا رود و هدف عالی گردد از شخص اعمال عالیه و کارهای ستوده صادر میگردد و نفس او به صورتی از جمال روحی درمیآید و او را به سوی کمال تا آنجا میکشاند که در استعداد و قدرتش وجود ندارد، به این معنی که تا آنجا که استعداد و قوای درونیش او را یاری کند به جلو میرود.
و اما راجع به دعا: اسلام آمد تا نفوس بشر را اصلاح و تزکیه کند و روح را علو بخشد و بشر ار به سوی کمال ممکن بکشاند و واضح است که همه ی انسانها و خلاصه انسانیت را هدفی دور و بعید است و هدف انسان واقعی به سوی «مثل اعلی» است و این «مثل اعلی» همان چیزی است که حضرت جلّ و علا در آیه کریمه فرموده است:
( فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَکُم مِّنْهُ نَذِیرٌ مُّبِینٌ ) ذاریات: ۵۰
یعنی: « به سوی ( عبادت ) خدا بشتابید . من بیم‌دهنده آشکاری از سوی او برای شما هستم ( و پیغمبری من با دلائل و معجزات ، برای شما روشن است ) . »
ای برادر وقتی تو این موضوع را فهمیدی مسلمان بودن و به یاد خدا بودن در هیچ حالی از نظرت محو نمیگردد و نیز اینکه باید از پیامبر اکرم (ص) پیروی کنی، او که از هرکس شناختنش نسبت به حضرت حق زیادتر بود. و این ترکیب زیبا و رسا از ذکر و دعا و شکر و تسبیح و تحمید را پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم در همه ی احوال چه کوچک و چه بزرگ می گفته است و تعجبی ندارد اگر برادر مسلمان بخواهد به سنّت پیامبرش اقتدا کند. و یک مسلمان قطعا" باید این ذکرها را حفظ کند و به وسیله ی این دعاها به خدای مهربان غفار نزدیک گردد. به موجب آیه ی کریمه:
( لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً ) احزاب: ۲۱
یعنی: « سرمشق و الگوی زیبائی در ( شیوه پندار و گفتار و کردار ) پیغمبر خدا برای شما است . برای کسانی که ( دارای سه ویژگی باشند : ) امید به خدا داشته ، و جویای قیامت باشند ، و خدای را بسیار یاد کنند . »
(۲)برتری ذاکرین بر دیگران و فضیلت ذکر خدا
در بسیاری از آیات قرآن و احادیث رسول اکر م صلی الله علیه و سلم موضوع ذکر و ذکر کثیر و فضیلت و برتری ذاکرین بر سایر گروه ها بیان شده و اگر هیچ یک از آن احادیث نبود همین یک آیه برای فضیلت ذکر گویان کافی بود که خداوند می فرماید:
( إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَهً وَأَجْراً عَظِیماً ) احزاب:۳۵
یعنی: « مردان مسلمان و زنان مسلمان ، مردان باایمان و زنان باایمان ، مردان فرمانبردار فرمان خدا و زنان فرمانبردار فرمان خدا ، مردان راستگو و زنان راستگو ، مردان شکیبا و زنان شکیبا ، مردان فروتن و زنان فروتن ، مردان بخشایشگر و زنان بخشایشگر ، مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار ، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن ، و مردانی که بسیار خدا را یاد می‌کنند و زنانی که بسیار خدا را یاد می‌کنند ، خداوند برای همه آنان آمرزش و پاداش بزرگی را فراهم ساخته است . »
و نیز خداوند در این آیه ی کریمه:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَأَصِیلاً ) احزاب: ۴۱ و ۴۲
فرموده است: « ای مؤمنان ! بسیار خدای را یاد کنید ( و هرگز او را فراموش ننمائید ) . و بامدادان و شامگاهان ( و در همه وقت و آن ) به تسبیح و تقدیس او بپردازید . »
و احادیث زیادی هم در فضیلت ذکر وارد شده است مانند این که رسول خدا (ص) گفت: «خداوند تبارک و تعالی فرموده است: وقتی بنده ی من مرا به یاد میآورد من با او هستم، اگر او مرا در نزد خود یاد کند من او را به یاد دارم و اگر او مرا در جمع یاد کند او را در جمعیتی که از جمعیت او بهتر است یاد خواهم کرد».
این حدیث را بخاری و مسلم از ابوهریره روایت کرده ند. و از عبدالله بن بشر حدیثی است که گفت: مردی عرض کرد یا رسول الله آداب دینی زیاد است، به من یاد بده چیزی را که آن را برای خود نگهدارم.فرمود: «سعی کن همیشه زبانت با ذکر خدا تر باشد». ترمذی این حدیث را روایت کرده و گفته است این حدیث، حدیث احسن است و حدیث احسن حدیثی است که در مجموع صحیح و قابل اعتماد باشد.
(۳) آداب ذکر گفتن
ای برادر مسلمان بدان که منظور از ذکر فقط خود ذکر نیست بلکه رو آوردن به خدا، ذکر است و باز بدان که فکر کردن [در خلقت آسمانها و زمین و پیدایش موجودات] عالیترین ذکر است و طلب علم نیز ذکر است و طلب رزق [حلال] نیز اگر نیت خیر در آن باشد ذکر است و هر امری که خداوند از آن امر راضی باشد و مورد رضایت خدای تعالی باشد و تو بر آن مراقبت کنی خود ذکر محسوب میشود. بنابراین هر عارفی ذاکر هم هست، یعنی هر خداشناسی گوینده ی ذکر خدا است و قطعا" ذکر گفتن اگر توأم با رعایت آداب ذکر باشد در قلب انسان اثر میگذارد و اگر غیر از این باشد فقط الفاظ توخالی است و فایده ای بر آن مترتب نیست.
برای ذکر آداب زیادی گفته اند که مقدمترین و مهمترین آنها از این قرارند که لازم است رعایت شوند:
۱- خشوع یعنی توجه و خضوع قلبی و توجه به معانی موردنظر تا آنجا که این معانی در شخص اثر بگذارد و مقاصد و منظورهای ذکر را در نظر بگیرد.
۲- کوتاهی صدا تا آنجا که ممکن است با بیداری تمام و همت کامل تا جائی که باعث تشویق حواس دیگران نشود و این موضوع را آیه ی کریمه در آداب ذکر اشاره فرموده و می فرماید:
( وَاذْکُر رَّبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَخِیفَهً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ وَلاَ تَکُن مِّنَ الْغَافِلِینَ ) اعراف:۲۰۵
یعنی: « پروردگارت را در دل خود ، با فروتنی ( در برابر خدا ) و هراس ( از او ) و آهسته و آرام ، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن ، و از زمره غافلان مباش . »
۳- اگر ذکر خدا به صورت جمعی باشد خود را از جمع پیش نیندازد و سعی کند عقب هم نماند، قرائت را شروع نکند و صبر کند آنها شروع کنند. سپس از اولین کلمه با آنها هماهنگی کند [اگر در حین خواندن دعا از جماعت عقب افتاد، آنچه را از دست داده، خود بخواند و خود را به قرائت جماعت برساند و شروع دعایش را بر قرائت جماعت قرار ندهد] .
برای اینکه قرائت تحریف میشود و صیغه ها تغییر میکند و به اتفاق همه عقیده دارند که این کار سزاوار نیست.
۴- پاکیزگی لباس و مکان و همچنین است مراعات اماکن متبرکه و روزها و شبهای متبرک، تا اینکه جماعت را به سوی صفای قلب و همت عالیه و خلوص نیت دعوت نماید.
۵- از سخن گفتن بیهوده بپرهیزد و از لغو و شوخی اجتناب نماید و ادب خشوع خود را حفظ کند که لهو و سرگرمیهای بیهوده فایده ی ذکر و اثر آن را از بین میبرد.
پس چون رعایت این آداب در نظر گرفته شود، آنچه که خوانده شده است منفعت میبخشد و شخص اثر دعا را به صورت شیرینی در قلب خود احساس میکند و نوری در روحش میدرخشد و شرح صدر و بلند نظری پیدا می کند و فیض الهی درباره ی او جاری میشود ان شاء الله.
(۴) ذکر در جماعت
در احادیث وارد شده است که ذکر دسته جمعی مستحب است. از جمله ی این روایات، حدیثی است که مسلم آن را روایت کرده و گفته است هنگامی که گروهی دور هم مینشینند و ذکر خدای عزّو جل را میگویند ملائکه آن گروه را در بر میگیرند و رحمت خدای تعالی بر آن گروه سایه میافکند و بر آن گروه آرامش نازل میشود و خداوند آنها را به ملائکه مقربش معرفی میکند.
و در این باره احادیث زیادی است که از آن جمله اینکه پیامبر اکرم (ص) بر جماعتی وارد شدند که در مسجد ذکر خدا را میگفتند و ایشان علاوه بر اینکه کار آنها را تأیید فرمودند به آنها بشارت دادند.[۲]
و کلّا" جماعت در همه ی طاعات مخصوصا" وقیت میبینیم بر این قسم عبادت فوائد کثیری مترتب است، از جمله تألیف قلوب یعنی نزدیک شدن قلبها به یکدیگر و محکم شدن روابط و به جا آوردن واجبات فوت شده و تعلیم بی سوادی که تعلیم نیکو نگرفته و نشان دادن شعاری از شعائر دینی.
ولی ذکر در جماعت اگر در آن محظور شرعی پدید آید مثل ایجاد تشویش بر نماز خوان تشویش یا لغو یا خنده یا تحریف صیغه ها، خوب نیست. یا اینکه چیزی دیگری بخوانند، یا اینکه محظورات شرعی دیگری پیش بیاید که در آن موقع دیگر ذکر در جماعت مجاز نیست و آن نه برای این است که خود جماعت عیبی داشته باشد بلکه به خاطر مفاسد مذکور است.
و میتوان با دعاهای مأثور در منزل یا مسجد آداب ذکر را به صورت دسته جمعی به جای آورد چه صبح و چه شب، و به طور فرادی هم میتوان ذکر گفت و به هر حال باید از مکروهاتی که ذکر شد دوری کرد و افراط در ذکر نیز جایز نیست.
در خاتمه بر برادران مسلمان است که به این وظیفه عمل کنند و این کار مخصوص عده ای از مسلمانان نیست بلکه برای عموم مسلمین است زیرا این کار آنها را برای طاعت خداوند تبارک و تعالی کمک می کند و باید صبح ها از طلوع فجر تا ظهر، و بعد از ظهرها از عصر تا بعد از عشاء به صورت فرادی و جماعت بخوانند، و اگر اتفاقا" در یکی از این اوقات ذکر را از دست دادند باید سعی کند که به اهمال و تضییع آن عادت نکند.
دعاهای قرآنی را همه وقت چه در شب و چه در روز میتوان خواند. اما دعاهای دیگر را باید به مناسبت خواند و از خدا حسن توفیق و کمال هدایت را برای خود و برای همه مسئلت داریم و استدعا داریم که ما را از دعا فراموش نکنید چه در خلوت و چه در جلوت. و درود و سلام خداوند بر سیّد ما محمّد (ص) و بر آل و اصحاب او.
[۱] مسلمین را به سبب نورانیتی که در وضو گرفتن و امتیازی که از این لحاظ بر سایر گروه ها دارند در قیامت با علامت نورانیت می شناسند لذا مسلمین اولیّه را «غرّ المحجّلین» گویند ولی در لغت محجل به اسبهایی گفته میشود که با علامت سفیدی جلوی ساق پا از اسبهای دیگر ممتاز باشند.( به نقل از ابو هریره از رسول خدا (ص) در کتاب التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول (ص) ).
[۲] ابو سعید خدری میگوید: معاویه بر گروهی که در مسجد آمده بودند وارد شد و گفت: چرا نشسته اید؟ گفتند: خدا را ذکر میگوییم. گفت: آیا فقط به این دلیل نشسته اید؟ گفتند: قسم به خدا فقط به این دلیل نشسته ایم. گفت: قصد من تهمت زدن به شما نبود و همه ی شما هم بیشتر از من از احادیث نبوی اطلاع دارید [ولی من ندیدم که] رسول خدا (ص) بر گروهی وارد شد و فرمود چرا شما اینجا نشسته اید؟ گفتند: ما شستهایم که ذکر خدا گوییم و او را به سبب هدایت به اسلام و به سبب اعزام پیامبری که اسلام را برای ما به ارمغان آورده حمد و ستایش کنیم. پیامبر فرمود: عزمم از این تأکید این نبود که بر شما تهمتی وارد کنم یا تصور بدی درباره ی شما داشته باشم، اما جبرئیل نزد من آمد و به من خبر داد که خدای عزّوجل در نزد ملائکه به دعای شما مباهات میکند. حدیث از ترمذی و نسائی است و مسلم هم آن را روایت کرده است.