۴- رمضان منزلگـاه عـارفـان، منزل چهارم: نماز یومیّه و نتایج آن
۴- رمضان منزلگـاه عـارفـان، منزل چهارم: نماز یومیّه و نتایج آن
نویسنده : محمّد احمدیان
منزل چهارم: نماز یومیّه و نتایج آن
در منزلگاه چهارم، قسمت دیگری از تربیت نفس و نظم در عبادت برای روزه‌دار مطرح است. فضیلت ماه رمضان جامعه‌ی ایمانی را وادار به جنب و جوش عبادی میکند، و مساجد، بیشتر از ماه‌های دیگر صفوف جماعت را در خود جای می‌دهد. آنچه در مقام تربیتی قابل پیگیری است التزام عملی به سنّت پیامبر(ص) در خواندن نماز به موقع، و شرکت در جماعت می‌باشد. همچنانکه در آیه (۱۰۳) سوره‌ی نساء مورد اشاره قرار گرفت «کِتَابًا مَوْقُوتًا» تأکید بر وقت شناسی و حضور به موقع در بارگاه الهی است. برای همین هنگامی که از پیامبر(ص) از فضایل عبادی سؤال می‌شود،
« أَیُّ الْعَمَلِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ ؟ قَالَ (ص) الصَّلَاهُ عَلَى وَقْتِهَا، ثُمَّ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَالْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» (بخاری، ۲۰۰۴، حدیث ۵۹۷۰).
ای رسول خدا کدام عمل نزد خداوند محبوب‌تر است؟ فرمود: خواندن نماز سرِ وقت، نیکی به پدر و مادر و جهاد در راه خدا.
در این حدیث فضیلت خواندن نماز سرِ وقت، بیشتر از جهاد در راه خداست. زیرا در مدرسه نماز و تربیت نفس، هم نیکی نسبت به والدین محقّق می‌شود، و هم فرد مؤمن در نتیجه‌ی جهاد با نفس و هواهای نفسانی، خود را برای جهاد با دشمنان بیرون آماده میکند، از حدیث مذکور در میابیم که خواندن نماز در وقت مقرّر مبارزه و جهاد درونی با نفس می‌باشد، که مقدّم بر جهاد بیرون با دشمنان اسلام است. خداوند در قرآن سه ویژگی را برای نماز بیان میکند که تحقّق هر کدام از آنها گوشه‌ای از شخصیّت ایمانی شخص مؤمن را شکل می‌دهند:
۱- خواندن نماز همراه با خشوع:
خشوع در لغت، به معنی «ترس درونی، و سکون در بیرون» آمده است. (الوسی، ۲۰۰۵، ج/۷، ص ۲۷۵) یعنی ترس از جلال و شکوه الهی، در مقابل ذات، و حفظ آرامش ظاهری، همراه با ادب و احترام در مقابل عظمت خداوند:
« الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ » مؤمنون/۲
(کسانیند که در نمازشان خشوع و خضوع دارند).
۲- حفاظت از نماز:
حفاظت از نماز، زمان شناسی در عبادت و التزام به رعایت عبادت در زمان مقرّر است. سر وقت، نماز را اداء کردن، و حفظ جایگاه آن، نظم و تربیت انسان را به دنبال دارد. و او را در امور اجتماعی چنان تربیت میکند که هر کاری را در وقت مقرّر انجام داده، که چنین رفتاری حفاظت انسان را به دنبال دارد:
« وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ» مؤمنون/۹
(و کسانیند که مواظب نمازهای خود می باشند (و پیوسته آنها را در وقت خود اداء ، و ارکان و اصول و خشوع و خضوع لازم را مراعات می نمایند).
۳- مداومت بر خواندن نماز:
مداومت در عبادت به ویژه نماز، تداوم در تعهد «عبودیت» در مقابل پیمان بندگی با خداوند است. پیمانی که پیوسته قابلیت اجرایی خود را حفظ نموده، و نقش بسزایی در اصلاح درون و برون انسان مؤمن دارد. یعنی هرگاه انسان بر پیمان عبودیت پایبند باشد تقویت بُعد روحی و معنوی او، و در پی آن اصلاح رفتار انسان در جامعه را به دنبال خواهد داشت:
« الَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ » معارج/۲۳
(نمازگزارانی که همیشه نماز خود را به موقع می خوانند و بر آن مداومت و مواظبت دارند).
این سه مقام عبادی نماز، که هر کدام از آن ها هدفی را در عبودیت انسان نسبت به معبود تعقیب میکند، و هر کدام از زاویه‌ای در شکل گیری شخصیّت انسان، مؤثر و کارا بوده، وسایلی هستند برای تحقق دو امر بسیار مهم، که فلسفه‌ی خواندن نماز هم، تحقق همان دو امر مهم می‌باشد:
الف) هدف اوّل نماز، یاد خداوند:
ذکر و یاد خداوند، انسان مؤمن را از «خود فراموشی» و «خدا فراموشی» رهانیده و شخصیّت و رسالت خود را باز می‌یابد. ثمره‌ی این یاد خدایی و خود آگاهی همراه با معرفت، حضور نور هدایت در قلب انسان است؛ زیرا خداوند مسئولیت خود آگاهی را به انسان واگذار نموده و ابتدا از او درخواست ذکر و یاد الهی نموده است:
«فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُوا لِی وَلَا تَکْفُرُونِ» بقره/۱۵۲
(پس مرا یاد کنید (با طاعت و عبادت و دوری از معاصی ، به دل و زبان و قلم و قدم ، و سیر در آفاق و انفس ، جهت کشف عظمت و قدرت من) تا من نیز شما را یاد کنم (با اعطاء ثواب و گشایش ابواب سعادت و خیرات و ادامه پیروزی و قدرت و نعمت) و از من سپاسگزاری کنید (و با گفتار و کردار ، شکرگزار انعام و احسان من باشید) و از من ناسپاسی مکنید (و نعمتهای مرا نادیده مگیرید).
چون در صورت عدم ذکر و یاد خداوند، انسان دچار «خود فراموشی شخصیّتی» شده، و از مسیر ذکر و یاد خداوند منحرف می شود؛ و در بیابان سرگردانی، مسیر بی‌هویتی را طی میکند؛ به همین خاطر خداوند آنان را سرزنش میکند:
«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» حشر/۱۹
(و همسان کسانی نباشید که خدا را از یاد بردند ، و خدا هم خودشان را از یاد خودشان برد ! آنان بیرون روندگان (از حدود شرائع الهی) و خارج شوندگان (از دایره ایمان) هستند).
اولین اثر مراعات این سه ویژگی در نماز اصلاح شخصیّت انسان مؤمن در درون است، که جلوه‌ای کامل از عبادت خداوند می‌باشد:
« إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلَاهَ لِذِکْرِی » حشر/۱۴
(من « الله » هستم ، و معبودی جز من نیست ، پس تنها مرا عبادت کن، (عبادتی خالص از هرگونه شرکی)، و نماز را بخوان تا (همیشه) به یاد من باشی).
ب) هدف دوم نماز، دوری از فحشاء:
بعد از تحقق هدف اوّل نماز، که یاد و ذکر خداوند و اصلاح درون، برای ایجاد یک شخصیّت معتمد اجتماعی است، در مرحله‌ی دوم، اثرات درونی آن به جامعه و اجتماع بر می‌گردد. زیرا فلسفه‌ی ادیان تربیت نفس‌ها در تأمین سلامت جامعه است. تا همگی در جوار هم در راستای یک هدف کلی و کلان که «خلافت» انسان در زمین است، گام بردارند. هدایت این اجتماع عظیم، بدون بهره‌گیری از تربیت درون و اصلاحات درونی، مقدور و ممکن نمی‌باشد. لذا هدف دوم از خواندن نماز، صیانت اجتماع و فرد است، (اگرچه در نظام اسلامی اصالت با جامعه می‌باشد)، به عبارت دیگر، اقامه ی نماز با رعایت اصول و ویژگی های ذکر شده، می‌تواند ضامن سلامت فرد و جامعه باشد و جامعه را در برابر فحشاء و منکرات اجتماعی مصون بدارد.
« اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاهَ إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ » عنکبوت/۴۵
((ای پیغمبر !) بخوان آنچه را که از کتاب (آسمانی قرآن) به تو وحی شده است ، و نماز را چنان که باید برپای دار . مسلّماً نماز (انسان را) از گناهان بزرگ و از کارهای ناپسند (در نظر شرع) بازمی دارد ، و قطعاً ذکر خدا و یاد الله (از هر چیز دیگری) والاتر و بزرگتر است ، و خداوند می داند که شما چه کارهائی را انجام می دهید (و سزا و جزایتان را خواهد داد).
منزل چهارم، که (تداوم نماز همراه با خشوع، و حفاظت از آن)، بیشترین تأثیر در معرفت شناسی دینی دارد. چون نماز با این اوصاف عبادتی است در هیچ شرایطی رخصت و معافیت ترک آن برای انسان مؤمن وجود ندارد. بنابراین خداوند علیم که آگاه به درون و روان انسان است، هموست اهمیت این عمل عبادی را می‌داند، برای همین همانند طبیب حاذق چنان نسخه‌ای در راستای سلامت روح و روان برای بندگانش می‌پیچد؛ که بنده‌ی متعهد به مثابه بیماری نیازمند، اجرای به موقع آن را برعهده دارد. و کوتاهی از مصرف به موقع این داروی شفابخش، اثراتی عکس آن را دارد. به همین خاطر هم اکنون مشکلاتی در جوامع نمازگزاران روی می‌دهد، که دور از انتظار است.
