کتب حدیث معتبر اهل سنت

صحاح سته چیست ؟

نویسنده: آبتین امیری

نظر اجماع مسلمانان بر این است که هرگاه روایت حدیثی از پیامبر(ص) به ثبوت برسد، این حدیث، دلیل و حجت دینی است. زیرا حدیث دومین منبع و منشأ و دلیل حکم شرعی بعد از قرآن است. در واقع حدیث و سنت، تشریع کننده ی قرآن هستند و راه عملی اجرای دستورات قرآن را نشان می دهند.

در عهد پیامبر(ص) و خلفاء راشدین حدیث نوشته نمی شد، بلکه فقط به صورت شفاهی نقل می شد. زیرا تعداد کسانی که حدیث را به صورت مستقیم از پیامبر(ص) شنیده بودند(صحابه) و آن را نقل می کردند زیاد بود. اولین کسی که دستور به ثبت حدیث داد، عمر بن عبدالعزیز، خلیفه ی اموی بود.

با گسترش فتوحات اسلامی، ازدیاد مکاتب فقهی و کلامی و اختلافات سیاسی، جعل حدیث به یکی از بزرگ ترین معضلات فقهی در جهان اسلام تبدیل شد.زیرا پیروان گروه های کلامی یا سیاسی، برای اثبات حقانیت خود و تخطئه مخالفان خویش از جعل حدیث ابایی نداشتند. تا آنجا که حدیث صحیح در میان احادیث دروغین گم شد. حکومت ها در تشدید این وضع نقش داشتند و از کسانی که به نفع آن ها حدیث جعل می کردند، حمایت می نمودند و در عوض از نقل احادیثی که به زیان آنها بود، جلوگیری می کردند. «امام احمد» در این خصوص می گوید:«هزاران حدیث تفسیر  کننده ی قرآن جمع شده است. ولی حتی یک حدیث از آنها نزد من به صحت نرسیده است».

اختلافات سیاسی میان بی امیه، بنی عباس، خوارج و امامیه سبب شده بود که پیروان هر گروه در اثبات برتری خود به جعل حدیث روی آورند و در خصوص رهبران، پیشوایان و امامان خود راه غلو را بپیمایند. آنها برای رسیدن به مقصد از نقل هیچ حدیث ضعیفی ابا نداشتند.

این شرایط نابسامان، بسیاری از علماء مخلص و صادق را بیمناک کرد که اگر وضع به همین منوال ادامه یابد، از حدیث صحیح نبوی چیزی باقی نمی ماند. لذا یک انقلاب علمی در زمینه ی پاک سازی حدیث آغاز شد، تا احادیث صحیح از نادرست جدا شوند. برای این امر یک شیوه و اسلوب بسیار دقیق علمی به کار گرفته شد. به طوری که تمامی راویان احادیت شناسایی شدند، تا سند هر حدیث شناسایی شود.در سلسله ی راویان، اگر روایی غیر صالح یا دروغگو یا مجهول الهویه پیدا می شد، آن حدیث فاقد ارزش علمی بود. ضمن اینکه احادیث باید با اصول قرآنی و عقلی تطبیق پیدا می کرد تا نتیجه ی آن خرافات نباشد. در شناسایی راویان حدیث و درجه ی صحت احادیثی که نقل می کردند، حتی به روحیات شخصی آن ها مثا قدرت حافظه یا میزان فراموشکاری یا سنی که راوی، حدیث را در آن شنیده است، و همچنین شرایط محیطی و سیاسی او توجه می شد.

برای تحقق این امر علوم زیادی در اطراف علم حدیث پدید آمدند که معروف ترین آن علم «جرح و تعدیل» و «رجال» می باشد. لذا قواعدی که علمای حدیث، برای تشخیص احادیث حقیقی از دورغین وضع کردند، از دقیق ترین و صحیح ترین قواعد برای اثبات مسائل تاریخی به شمار می رود. به عبارتی، علمای حدیث برای نجات این علم بسیار سخت گیرانه عمل می نمودند تا این علم از احادیث جعلی جدا و مشخص شود. بدین ترتیب بسیاری از احادیث دروغین و بدون پایه شناسایی شدند و از دایره مباحث فقهی و علمی خارج گشتند.

علماء از لحاظ صحت و ضعف، حدیث را به سه بخش تقسیم نموده اند:

1. حدیث صحیح: حدیثی است که از هرگونه خطا عاری باشد و ایرادی در سند آن وارد نباشد و از راویان عادل و با حافظه ی قوی ثبت شده باشد، تا سلسله ی سند بدون هیچ ابهامی به پیامبر(ص) متصل شود.
2. حدیث حسن: حدیثی است که در سلسله راویان آن، کسانی که به دروغ متهم هستند، نباشند، ولی راویان آن مانند راویان حدیث صحیح از حافظه ی قوی یا توان علمی بالایی برخوردار نباشند. این حدیث از درجه ی کمتری نسبت به حدیث صحیح برخوردار است، با این وجود، بدون راوی متهم به کذب به پیابر(ص) متصل می شود.
3. حدیث ضعیف: حدیثی است که در صحت آن شک وجود داشته باشد. مثلا" در متن آن تردید وجود داشته باشد و یا راویان آن از اعتبار پائینی برخوردار باشند. لذا این نوع از احادیث قابل اطمینان نیستند.

علمای علم حدیث، این علم را از لحاظ سند، به دو بخش تقسیم نموده اند:

1. حدیث متواتر: حدیثی است که جماعت زیادی آن را روایت کرده باشد و امکان این که این جماعت  بر جعل و وضع آن توافق کرده باشند، وجود نداشته باشد.
2. حدیث احاد:حدیثی است که تعداد راویان آن به حد تواتر نرسیده باشد. خواه راوی آن یک نفر باشد یا بیشتر.

تدوین کتب حدیثی از قرن دوم هجری آغاز شد و برای نجات علم حدیث کتب زیادی تألیف گردید. اما تدوین حدیث و توجه به آن به عنوان یک علم مخصوص و جدا از سایر علوم و ایجاد ترتیب احادیث به صورت منظم و دارای ابواب مخصوص، در قرن سوم هجری کامل گردید. صحیح ترین کتاب های حدیثی اهل سنت به شرح زیر می باشد:

۱.       صحیح بخاری: تألیف محمد بن اسماعیل  بخاری، متوفی ۲۵۶ هجری.

۲.       صحیح مسلم:تألیف مسلم بن حجاج، متوفی ۲۶۱ هجری.

۳.       سنن ابی داوود: تألیف سلیمان بن اشعث سیستانی، متوفی سال ۲۷۵ هجری.

۴.       سنن ترمذی: تألیف ابو عیسی محمد بن عیسی ترمزی، متوفی ۲۷۹ هجری.

۵.       سنن ابن ماجه: تألیف ابو عبدالله محمد بن یزید قزوینی، متوفی ۲۷۳ هجری.

۶.       سنن نسایی: تألیف ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب نسایی، متوفی ۳۳۰ هجری.

در میان این کتب، صحیح بخاری و مسلم از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و معتبرترین حدیث، حدیثی است که صحیح مسلم و بخاری آن را نقل کرده باشند. از این رو به این دو کتاب در علم حدیث، «صحیحین» می گویند. در این دو کتاب، جز احادیثی که همه بر صحت آن اتفاق نظر دارند، حدیثی وجود ندارد. اما چهار کتاب دیگر، علاوه بر احادیث صحیح شامل احادث حسن نیز می باشند. به جمع این شش کتاب حدیثی که از میان صدها، بلکه هزاران کتاب حدیثی دیگر، از اعتبار بیشتری برخوردارند، صحاح سته می گویند.

___________________________________
منبع: نگرشی بر زندگی ائمه چهار گانه / نویسنده: آبتین امیری / انتشارات: نشر سنت-۱۳۸۲