ساختار سیاسی قدرت و نقش احزاب
ساختار سیاسی قدرت و نقش احزاب
نویسنده: تقی رحمانی
- احزاب مردم گرا
ساختار سیاسی تمرکز گرا در ایران عامل اصلی عدم شکل گیری احزاب سیاسی بوده است و احزابی که در ایران شکل گرفته اند، چه احزاب فراگیر که فعالیت علنی و یا نیمه علنی داشته اند و چه احزاب غیر مردمی، تحت سلطه و اقتدار دولت بوده اند و به وضوح می توان به ضعف های غیرقابل انکار آن ها در برقراری ارتباط ارگانیک با اقشار جامعه پی برد. حتی احزابی که در برابر سلطنت و قدرت قد علم کردند به دلایل گوناگون فاقد توانایی ایجاد ارتباط گسترده و منظم با جامعه بودند. این ضعف و دلایل آن را در بحث ساختار سیاسی توضیح دادیم و در این فصل نگاهی گذرا به مراحل شکل گیری آنان خواهیم کرد. چنانچه در تاریخ ایران مشاهده می کنیم، چند حزبی که فارغ از سلطنت و دربار ایران و حتی به قصد مقابله با دربار سلطنت در صدر انقلاب مشروطیت و از مجلس اول به بعد شکل گرفتند، مانند دو حزب اعتدالیون و اجتماعیون عامیون و احزابی که بین سال های ۱۳۳۲-۱۳۲۰ شکل گرفتند فاقد ویژگی ساختار ارتباط منطقی و ارگانیک با مخاطبان خود بودند و به ناچار در انبوهی از مشکلات خواسته یا ناخواسته گرفتار شدند. حزب دموکرات نیز که توسط قوام السلطنه بنیان گذاری شده بود در مجلس چهاردهم توانست دو سوم نمایندگان مجلس را در اختیار بگیرد. این حزب در سال ۱۳۲۵-۱۳۲۴ با حزب توده دولت ائتلافی تشکیل داد که سهو حزب توده سه وزیر بیش نبود. با این حال با کوچک ترین فشاری که از سوی حزب توده سه وزیر بیش نبود. با این حال با کوچک ترین فشاری که از سوی دربار به حزب دموکرات وارد شد، دچار فروپاشی گردید و حتی بسیاری از نمایندگان حزب به سمت همکاری با دربار برا تأمین مقاصد شخصی پیش رفتند.
نگاهی گذرا به ساختار حزب مزبور نشان می دهد که این حزب نیز همانند احزاب قبلی( اعتدالیون و اجتماعیون عامیون) و که به وسیله سران انقلاب در مجلس شکل گرفتند، حزبی از بالا و از میان قدرتمندان غیردرباری بود. یعنی حزب پارلمانی متشکل از افراد منتقد، اما فاقد برنامه ی مبتنی بر اصول مدرن و ساختار ارتباطی با مردم و برنامه عملی برای گرداندن امور بود.
چنین احزاب موسمی در عمل در تند باد فشار دیکتاتوری توان ایستادگی نداشتند. جدای از تجربه حزب دموکرات(۱۳۲۵-۱۳۲۳)، به رهبری قوام السلزنه تجربه جبهه ملی ایران با گرایش ملی که متشکل از چندین شخصیت و تشکل حزبی(شبه حزبی) بود، در عمل همین گونه بود. اگر چه به لحاظ ایده و مرام با حزب دموکرت متفاوت بود و سمت گیری مردمی خود را حفظ کرد و در چند دوره فعالیت خود به خصوص دوران طلایی فعالیتش در سال های ۱۳۳۲-۱۳۲۸ هیچ گاه در قالب یک جبهه کلاسیک ظاهر نشد، اما جریانات بزرگتر حزبی آن، مانند حزب زحمت کشان نیز نتوانستند در عمل از حمایت توده ای، جبهه ای و ملی به شکل اصولی استفاده کنند. به عبارتی تشکیلات جبهه در تمام اشکال و جریانات آن توان سازمان دهی و استفاده از انرژی بهینه مردم ایران را در مبارزه خود برای دموکراسی و آزادی نداشت و در عمل نتوانست از حمایت مردم در برابر توطئه دربار و کودتای معروف ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ استفاده نماید. در کنار این هجوم دربار و ویژگی ضعف احزاب و جبهه بود که دربار موفق شد تا فرهنگ نظام سلطه را در جامعه استمرار بخشد. دو حزب دموکرات و جبهه ملی که ماهیت جبهه ای و ائتلافی داشتند در عمل مغلوب دربار و جریان های سنتی استبداد که ریشه در تاریخ سیاسی ایران دارد، شدند. البته جبهه مل سرنوشت دردناک تری داشت، چراکه جبهه ملی با وجود داشتن امکانات بزرگ در محاصره گاز انبری قرار گرفت. محاصره ای غیرتوافقی که یک بازوی آن حزب توده بود و با دید خوش بینانه به بلوک شوروی به دلیل اشتباه تحلیلی از دولت ملی با آن دولت همراهی نکرد و بازوی دوم آن دربار بود، هر چند نقش دربار با نقش حزب توده، در حمله به دولت ملی و جبهه ملی قابل مقایسه نبود.
جبهه ملی که به لحاظ ایده و جذب جوانان و نیروی سازمانی فعال، مغلوب حزب توده بود، به لحاظ قدرت سیاسی و اجتماعی در نفوذ به ارکان قدرت علی رغم داشتن پایگاه توده ای، مغلوب دربار شد. در حالی که این جبهه ی دارای نفوذ مردمی و قدرت اجتماعی می توانست در انتخابات مجلس هفدهم اکثریت پارلمان را به دست بیاورد.
این ضعفی است که در تمامی احزاب ایران به جز توده وجود داشته و حتی داشتن اکثریت پارلمان هم نتوانسته توان اجرایی لازم را به احزاب اعطا کند. مثلا" در انتخابات مجلس ششم ۱۳۷۸ جبهه مشارکت با وجود داشتن اکثریت مطلوب و رسیدن به نوعی از ائتلاف جبهه ای به نام جبهه دوم خرداد در عمل فاقد مکانیزم های مقبول برای پیش برد برنامه های حزبی و جبهه ای خود می باشد. البته جامعه ایران و شرایط بعد از انقلاب برای رسیدن به دموکراسی به مراتب از شرایطی که جبهه ملی دچار آن بود، مطلوب تر شده، ولی بسیاری از مشکلات ساختاری در تقسیم قدرت و موانع اجرایی برای احزاب وجود دارد که نمی توانند به عملکرد صحیح در جهت تحقق دموکراسی دست یابند. به خصوص جبهه ملی ۱۳۳۳۰ و جبهه مشارکت ۱۳۷۸ که با داشتن توان و محبوبیت نسبی به نوعی با قدرت گرفتن افراد آن در دولت سراسری شده بود، ولی متأسفانه بعد از این قدرت گرفتن، مبانی سراسری شدن را در خود تقویت نکردند. در شرایط کنونی که جبهه مشارکت در شهرهای مختلف ایران بیش از حدود ۲۰۰ دفتر نمایندگی ایجاد کرده، انتظار می رود که این جبهه نمود مردمی و ارتباط منطقی و مستمر با اقشار اجتماعی داشته باشد، در صورتی که اکثر شعبه اها به واسطه قدرت های دولتی و سمت گیری افراد قدرتمند در دولت، به وجود آمده اند. به عبارتی حزب به کانال و نردبان قدرت به سوی بالا و نه نردبان قدرت مردم برای مشارکت واقعی، تبدیل شده است. اگرچه جبهه مشارکت همانند جبهه ملی در دوران فعالیت خود عملکرد سیاسی مقبول ارائه داده است، اما با اندکی دقت مشخص می شود که جریانات مزبور به جای ایجاد تشکل های مردمی و سازمان دادن مردم در درون نهادهای صنفی به ناگزیر به مانند دیگر احزاب در سنت سیاسی جامعه ما حول قدرت سیاسی و کارکرد دولت و نظارت بر آن عمل می کنند. البته برای رهایی از این افت، به زمان درازی نیاز است تا در کنار شکل گیری عزم درونی در احزاب برای سازماندهی به سازمان دهی صنفی مستقل از دولت و قدرت هم پرداخته شود.
به خوبی می دانیم که در سال های ۱۳۲۵-۱۳۲۲ و ۱۳۳۲-۱۳۲۸ چنین شرایطی مهیا نبوده، ولی از سال ۱۳۷۶ فرصت مناسب برای جبهه مشارکت وجود داشته و دارد که در جهت رفع کاستی های خود بکوشد. با این حال هنوز قدمی در جهت اصلاح ساختاری مقبول و اصول حزبی و تشکیلاتی که در جامعه ما با موانع فراوانی نیز روبه رو بوده است، برداشته نشده و بررسی تجربه گذشتگان مد نظر آنان قرار نگرفته است. در این راستا علاوه بر مشکلات فراوان سیاسی و ساختاری، موانع روزمره و توأمان که بر سر تحولات مثبت در جامعه وجود دارد، مزید بر علت می باشد. یعنی از موانع بزرگ نهادینه شدن احزاب، عدم توجه به اصلاحات اصولی در ساختار خود، برای پرداختن به اصلاح ساختاری جامعه است. این بی توجهی بسیار بارز شده و در هر دوره ای نسبت به شرایط موجود این ضعف قابل لمس است. در حالی که امروزه شرایط اجتماعی جامعه ایران در این مورد و در برخی از این مقولات، مناسب تر شده، ولی هنوز اقدامی در جهت نهادینه کردن روابط سازمانی با مردم و استقرار رابطه از پائین به بالا به وجود نیامده است و این در حالی است که احزاب وابسته به قدرت از دیدگاه متمرکز و توتالیتر( تمامیت خواه) نسبت به احزاب و سازمان ها جهت ایجاد تأخیر فاز جدی در برقراری دموکراسی و اصول سازمانی استفاده کرده اند. به عبارتی چنین جبهه هایی نه در خود سازمان اصولی و مقتدر به وجود می آورند و نه توان آن را دارند که تشکلات صنفی را که واسطه حزب با مردم هستند، ایجاد کنند. در این راستا جبهه ملی به صنف سازی توجه بیشتری داشت، اما حزب دموکرات قوام و متأسفانه جبهه مشارکت کنونی به هیچ وجه به این مهم توجه نداشتند.
- احزاب اقتدارگرا
نایره استبداد و تمرکز با تجربه حزبی موافق نیست و در مجموع تحزب را امری تفرقه افکنانه می داند و همواره در جهت نابودی آن گام برداشته است. با این حال در مواقعی که به ضرورت، ناچار به قبول تشکیل حزب شده، با حرکتی ضد حزبی در ایجاد اختلال در فرایند مردم سالاری هوشیارانه عمل نموده است.
احزابی مانند "ترقی" در زمان رضا شاه، حزب "ایران نوین" و "مردم" بعد از سال ۱۳۴۱ و حزب "رستاخیز" در سال ۵۳ و… از جمله احزابی بودند که تا حدود زیادی مخالف احزاب نوع اول بوده اند. این احزاب فقط به نیت و قصد اختلال و توقف در روند دموکراسی در ایران به وجود آمدند و به هیچ وجه نیت مثبت احزاب جریاناتی چون جبهه ملی یا جبهه مشارکت را نداشتند، اما به عللی که در بحث موانع ساختاری توسعه سیاسی در رابطه با احزاب برشمردیم، این جریان ها در دوران رشد و طلوع خود قدرت را در پای دیکتاتوری ریخته و ستایش گر آن شده اند. حزب ترقی به ریاست آقای تدین برای تحکیم اقتدار رضا شاه و رقابت دو حزب ایران نوین و مردم ایران به رهبری هویدا و اقبال برای اثبات اطاعت از اعلی حضرت تشکیل شد و البته با نیل هویدا به سمت نخست وزیری و وابسته کردن اتحادیه ها و سندیکاهای کارگری و کارمندی بدان حزب، حزب ایران نوین نسبت به حزب مردم برتری یافت، ولی سرانجام به دستور شاه هر دو حزب منحل شد و حزب جدیدی به نام رستاخیز در سال ۱۳۵۳ به منصه ظهور رسید که مفهوم نظام تک حزبی را تداعی می کرد که بسیار وابسته تر از دو حزب دیگر به قدرت مطلقه بود، اما فرصت زیادی نیافت تا در سرسپردگی خود، اقدامی فراگیر در جهت استمرار انسداد دموکراسی را به انجام برساند.
آنچه قابل توجه است این است که این احزاب ضد حزبی، به علت اجرای رسالت و وظیفه ممانعت از برقراری دموکراسی به وسیله قدرت متمرکز موفق عمل نمودند و توانستند که سیکل معیوب روابط میان اصناف و اتحادیه ها و سندیکاها را با احزاب مانند خود استمرار دهند و مانع پیدایش نهادهای مستقل مردمی و حافظ منافع طبقاتی- صنفی و تشکلات صنفی در جامعه گردند.
- احزاب منضبط
جدا از دو جریان حزبی- سازمانی که از آن ها یاد کردیم، می بایست از حزب توده ایران و عملکرد آن در سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۴ و سازمان مجاهدین خلق و سازمان چریک های فدایی خلق و عملکرد آنان در سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ نیز یاد کرد. این سازمان ها با تفاوت عمده از جریانات گروه اول و دوم به لحاظ ساختاری دارای برنامه و نظم و ضوابط درونی بودند، ولی به لحاظ ساخت ذهنی دچار مشکلات و نوسان های متعددی شدند که عامل عمده آن دید کلان نگر آن ها بود که آنان را در جایگاه احزاب سیاسی یا سازمان های متکثر قرار نمی داد. بلکه هر یک از آن ها در قالب یک سازمان انقلابی با داشتن هدف و برنامه مشخص تلاش داشتند تا کل قدرت سیاسی را صاحب شوند و یا به آن توجه صرف داشتند تا آن را در دست بگیرند و هدف اصلی شان وارد شدن به حلقه قدرت بود و از این روی، سایر خواسته ها و نیازهای اجتماعی و برنامه های دیگر این احزاب را تحت الشعاع قرار می داد. از طرفی دیگر دغدغه این جریانات، تحقق آزادی سیاسی به معنای متعارف آن نبود، چرا که آن ها بیشتر احزاب دوران اختناق بودند. از همین روی در باور کلان خود به یک دست کردن و هماهنگ کردن قدرت توجه نموده و در این راه بیشتر به هژمونی طلبی می اندیشیدند و این هژمونی طلبی را حق ایدئولوژی، سازمانی و رهبری سیاسی خود( در دیدگاه و دوران اردوگاهی دنیای بلوکی) می دانستند. در کنار این ویژگی ها( عامل نظم و تشکل سازمانی) این احزاب و جریانات بر مدار سانترالیزم(تمرکزگرایی) سیر می کردند و چون در دوران پلیسی به وجود آمده بودند به لحاظ امنیتی نیز به آن خو گرفته بودند و از طرفی جریاناتی همانند حزب توده در عین باورهای حزبی به لحاظ خودبرتربینی، هر جریان منشعب از خود را تا مرز خیانت و وابستگی و هر جریان مخالف خود را تا وابستگی به آمریکا و غرب متهم می کرد و چون در پارادیم تمرکز نگاه بلوکی به جهان نگاه می کردند، به مقوله رشد و آزادی و استقلال نهادهای صنفی مستقل از احزاب توجه نداشتند. به عنوان نمونه حزب توده به تشکلات صنفی یاری فراوان رساند، اما در جهت استقلال آنان از دولت و احزاب گام برنداشت.
نظم سازمانی منضبط اما غیر دموکراتیک و بسته، در عمل شرایط پذیرش دیدگاه تنوع و تکثیر را در این احزاب با ایدئولوژی های مختلف غیر ممکن می کرد. این جریانات جدای از عملکرد مثبت یا منفی شان به علت سرکوب شدن، نتوانستند به احزاب مردمی، پارلمانی و قانونی تبدیل شوند.
_______________________
منبع:موانع ساختاری استقرار دموکراسی در ایران / نویسنده: تقی رحمانی / انتشارات: نشر سرایی-۱۳۸۲