خصوصیات نفس لوامه و شیوه تزکیه آن
خصوصیات نفس لوامه و شیوه تزکیه آن
نویسنده:دکتر حسین حسین شحاته/مترجم: یونس یزدان پرست
معنی نفس لوّامه:
خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم به نوع دیگری از انواع نفس ها اشاره کرده و آن نفس لوّامه است و میفرماید:« لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَهِ** وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ» به روز قیامت سوگند !* و به نفس سرزنشگر سوگند ! ( که پس از مرگ زنده می گردید و رستاخیز حق است ) .{قیامه :۲/۱}
خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:« فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ»
پس خود را با غم و غصّه آنان (کسانی که عملبد خود را توسط شیطان زینت میبینند)هلاک مکن{فاطر/۸}
« فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ»
ترجمه :پس نفس ( سرکش ) او تدریجاً کشتن برادرش (هابیل)را در نظرش آراست و او را مصمم به کشتن کرد ، و ( عاقبت به ندای وجدان گوش فرا نداد و ) او را کشت ! و از زیانکاران شد ( و هم ایمان خود را و هم برادرش را از دست داد ) .{مائده:۳۰}
« فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم»
(وشیطان هنگامی که محاسبه به پایان رسیدگفت) پس مرا سرزنش مکنید و بلکه خویشتن را سرزنش بکنید.{ابراهیم /۲۲}
و در معنی نفس لوّامه اقوال زیادی وارد شدهاست که از جمله آنها عبارتند از:[۱]
نفس لوّامه نفسی است که بر یک وضعیت یکسانی ثابت نمیماند و آن دارای تغییر و تبدّل زیادی است و به یاد می آورد و از یاد میبرد، قبول می کند و معارضه مینماید، دوست می دارد و بغض می ورزد ، خوشایند و فرمان بردار و پرهیزگار می گردد «یعنی در آن نیروی خیر وشر و رایحه های ایمان و وسوسه های شیطان وجود دارد.»
و گفته شده که آن نفس انسان مؤمن است: می بینی انسان مؤمن را که دائماً خودش را سرزنش می کند: منظور از صحبت کردنم چیست؟ و هدف از علمم چیست؟ و این نسبت به آن اولی تر است ، یعنی این گفته و این کار بهتر از آن کار است و … و ما مشاهده می کنیم که چنین گفتارهایی یکدیگر را تکمیل می کنند، خداوند – عزّ و جلّ – در ذات نفس بشری دو نیرو آفریده است: نیروی خیر و نیروی شر.
« فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»
ترجمه :سپس بدو گناه و تقوا را الهام کرده است ( و چاه و راه و حسن و قبح را توسّط عقل و وحی به او نشان داده است ) .{شمی/۱۰}
« وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ»
ترجمه :و راه خیر و شرّ را بدو ننموده ایم ؟(بلد/۱۰)
و راه را برای تزکیه نفس آشکار کرده است و اگر غیر از آن عمل شود انسان در انجام آن در انحطاط ونابودی قرار می گیرد پس خداوند – عزّ و جلّ –میفرماید:
« قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا»
ترجمه 🙁 قسم به همه اینها ! ) کسی رستگار و کامیاب می گردد که نفس خویشتن را ( با انجام طاعات و عبادات ، و ترک معاصی و منهیّات ) پاکیزه دارد و بپیراید ( و آن را با هویدا ساختن هویّت انسانی رشد دهد و بالا برد ) .{شمس/۹}
« وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»{شمس/۱۰}
ترجمه :(و آن را با هویدا ساختن هویت انسانی رشد دهد و بالا برد ) و کسی ناامید و ناکام می گردد که نفس خویشتن ( و فضائل و مزایای انسانیّت خود را در میان کفر و شرک و معصیت ) پنهان بدارد و بپوشاند ، و ( به معاصی ) بیالاید .
و ملاحظه می شود هنگامی که انسان مؤمن خطا می کند و در انجام کارهای نیک کوتاهی می ورزد و کانون شریعت خداوند – عزّ و جلّ – و راه و مسیر رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – منحرف می شود نفسش او را مورد بازخواست و محاسبه قرار می دهد و سپس بعد از آن، او را مورد سرزنش شدید قرار میدهد و آن را ادامه می دهد تا اینکه او به راه راست برگردد.
و امام ابن القیم ( رحمه الله) می گوید که نفس لوّامه دو نوع است :
نفس لوّامه ملامت کننده: که آن فس ظالم جاهلی است که خداوند – عزّ و جلّ – آن را سرزنش مینماید.
نفس لوّامه غیر ملامت کننده:که آن نفسی است که هیچ موقع صاحبش را بر گناهانش ملامت و سرزنش نمی کند.
خصوصیات نفس لوّامه:
همانطور که بیان شد برای ما معلوم و مشخص گردید که مهم ترین خصوصیات نفس لوّامه این است که قابل تغییر و تبدّل استو نیروی خیر وشر در آن با یکدیگر مسابقه میدهند و نیز صاحب خود را همیشه مورد بازخواست و محاسبه قرار می دهد و انسان را از خداوند – عزّ و جلّ –بیمناک می سازد و دانشمندان این خصوصیت را به طوری که در ذیل خواهد آمد بطور مفصّل بیان نموده اند:
نفس لوّامه نفسی است که در درون انسان نیروی ایمان و خیر را بر نیروی شرّ و بدی غالب می سازد، و چنین نفسی یافت نمی شود مگر در نزد مؤمن که نفس او دائماً او را در کوتاهی در طاعات و عبادات و انجام معاصی مورد سرزنش قرار می دهد، بطور مثال زمانی که قابیل ، برادرش را کشت، و برای او مشخص شد که عمل او اشتباه بود بعد از آن اظهار پشیمانی کرد و قرآن این واقعه را به تصویر می کشد و خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ ** فَبَعَثَ اللّهُ غُرَاباً یَبْحَثُ فِی الأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوَارِی سَوْءهَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِیَ سَوْءهَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ»
ترجمه :پس نفس ( سرکش ) او تدریجاً کشتن برادرش را در نظرش آراست و او را مصمم به کشتن کرد ، و ( عاقبت به ندای وجدان گوش فرا نداد و ) او را کشت ! و از زیانکاران شد ( و هم ایمان خود را و هم برادرش را از دست داد ) .** ( بعد از کشتن ، نمی دانست جسد او را چه کار کند ) پس خداوند زاغی را فرستاد ( که زاغ دیگری را کشته بود ) تا زمین را بکاود و بدو نشان دهد چگونه جسد برادرش را دفن کند . ( هنگامی که دید که آن زاغ چگونه زاغِ مرده را در گودالی که کند پنهان کرد ) گفت : وای بر من ! آیا من نمی توانم مثل این کلاغ باشم و جسد برادرم را دفن کنم ؟ ! پس ( سرانجام از ترس رسوائی و بر اثر فشار وجدان ، از کرده خود پشیمان شد و ) از زمره افراد پشیمان گردید .{مائده/۳۰/۳۱}
نفسی که مراقب صاحبش است قبل از این که شروع به کار کند از او سوال می کند که آیا این عمل با قانون شریعت خداوندموافق است یا نه؟ پس زمانی که عمل صالح و صحیح باشد و خالصانه بخاطر خدا باشد، اقدام به انجام آن کار می کند و او را به انجام آن کار تشویق می کند و اگر خلاف این باشد آن را ترک می کند و خداوند آن را در قرآن کریم تعبیر کرده و می فرماید:
« بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ»
ترجمه :اصلاً انسان خودش از وضع خود آگاه است ( و وجودش شاهد و دلیل بر خویشتن است ) .{قیامه/۱۴}
و در تفسیر این آیه آمده است که یعنی ، بلکه انسان شاهد و گواه بر نفس و زشتی عمل و بدکرداری و گناه خویش است و احتیاج به شاهد دیگری ندارد، و «تاء» در بصیره برای مبالغه است.
و ابن عباس ( رضی الله عنه) می فرماید:
انسان به تنهایی شاهد نفس خویش است زیرا گوش و چشم و دو پا و اعضایش بر او شهادت می دهند ، همانطور که خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:
« وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ»
و بدانید که خداوند آنچه را در دل دارید می داند ، پس از ( مخالفت فرمان ) او خویشتن را برحذر دارید{بقره/۲۳۵}
و هم چنین خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:«وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ رَّقِیباً»
خداوند ناظر و مراقب بر هر چیزی است .{بقره/۲۳۵}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – به مردی سفارش کرد که نفسش را مراقبت کند یعنی قبل از عمل کردن و قبل از این که اهتمام به عملی ورزد فکر کند پس فرمودند:
«اِذَا أَرَدتَ أَمراً فَتَدَبَّر عَاقِبَتَهُ،فَإن کَانَ رُشداً فَأَمضِهِ ،وَ اِن کَانَ غَیّاً فَانتَهِ عَنهُ»{رواه عباده بن الصامت}
(زمانی که خواستی کاری را انجام دهی به عاقبت آن بیندیش ، اگر آن کار صحیح بود پس آن را انجام بده و اگر آن کار ضلالت و نادرست بود از آن دوری کن)
نوع لوّامه نفسی است که همیشه صاحبش را به خاطر خیر و شر محاسبه می کند و به او می گوید:
o هدف و خواسته ات از این کار چه بود؟
o چرا این کار را انجام دادی؟
o این کار از آن کار بهتر و اولی تر بود.
صاحب نفس لوّامه پایان هر روزی با نفس خویش برای محاسبه و بازخواست خلوت می کند ،اگر گناه یا نقص و یا کوتاهی در اعمال خویش دید، نفس خویش را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد و با خداوند بر توبه و آمرزش و جبران کاستی ها و کوتاهی ها پیمان می بندد، و اگر در اعمال خویش گناه یا سرکشی مشاهده نمود طلب آمرزش و پشیمانی می کند و توبه می کند و باز می گردد و دلیل این نوع محاسبه فرمخودۀ خداوند – عزّ و جلّ – در قرآن کریم است که می فرماید:
« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ** وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»
ترجمه :ای مؤمنان ! از خدا بترسید و هر کسی باید بنگرد که چه چیزی را برای فردا ( ی قیامت خود ) پیشاپیش فرستاده است . از خدا بترسید ، خدا آگاه از هر آن چیزی است که می کنید .** و همسان کسانی نباشید که خدا را از یاد بردند ، و خدا هم خودشان را از یاد خودشان برد ! آنان بیرون روندگان ( از حدود شرائع الهی ) و خارج شوندگان ( از دائره ایمان ) هستند .{حشر/۱۹/۱۸}
و همچنین خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:« وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»
ای مؤمنان ! همگی به سوی خدا برگردید ( و از مخالفتهائی که در برابر فرمان خدا داشته اید توبه کنید ) تا رستگار شوید .{نور/۳۱}
رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – می فرماید:« إِنِّی لَأَتُوبُ اِلَی اللهِ وَأَستَغفِرُهُ فِی الْیَوْمِ إِلَیْهِ مِائَهَ مَرَّهٍ» {رواه مسلم}
« من هر روز صد مرتبه از خدا توبه می کنم و از او طلب آمرزش می نمایم.»
حضرت عمر بن خطاب ( رضی الله عنه) می فرماید:« حَاسِبُوا أَنفُسَکُم قَبلَ أَن تُحَاسَبُوا ، وَزِنُوا أَعمَا لَکُم قَبلَ أَن تُوزَنَ عَلَیکُم وَ تَهَیَّئُوا لِلعَرضِ الأکبَرِ »
( خود را حسابرسی نمایید قبل از این که مورد محاسبه قرار بگیرید،اعمال خود را مورد سنجش قرار دهید، قبل از این که اعمال شما در قیامت موازنه شود و خود را برای روز قیامت آماده کنید.) و حضرت عمر ( رضی الله عنه)
زمانی که شب فرا می رسید، با شلاق دو پای خود را می زد و به خود می گفت: امروز چه کاری انجام دادی؟ وای بر تو ای مادر عمر! که او را به دنیا آوردی.
از خصوصیات نفس لوّامه این است که برای انسان طلب آمرزش ، پشیمانی و بازگشت به حق و حقیقت می کند و صاحب خویش را به هدایت دعوت می نماید، زمانی که انسان مؤمن از ارزیابی نفس خویش فارغ شد اگر در فرائض و واجبات خویش نقصانی را مشاهده کرد، نفس خویش را مورد نکوهش و توبیخ قرار می دهد و فوراً سعی در جبران آنها از طریق انجام دادن زیادی نوافل می کند،و اگر در نوافل کوتاهی مشاهده کرد در عوض آنها طاعات خویش را افزایش می دهد،و اما زمانی که او در اعمال خویش ارتکاب به گناه یا نافرمانی یافت،از خداوند – عزّ و جلّ – طلب آمرزش می کند و پشیمان می شود و به سوی او بر می گردد و عمل خیر انجام می دهد، و از هر عمل صالحی که اصلاح عمل فساد او را می کند تمسک می جوید . و در این حال به یاد می آورد فرمودۀ الله تبار ک و تعالی را :« إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً»
مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد ، که خداوند ( گناهان چنین کسانی را می بخشد و ) بدیها و گناهان ( گذشته ) ایشان را به خوبیها و نیکیها تبدیل می کند ، و خداوند آمرزنده و مهربان است ( و نه تنها که سیّئات را می بخشد ، بلکه آنها را تبدیل به حسنات می نماید ) .{فرقان/۷۰}
رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – می فرماید:« اتَّقِ اللَّهِ حَیْثُمَا کُنْتَ وَأَتْبِعْ السَّیِّئَهَ الْحَسَنَهَ تَمْحُهَا وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ» {رواه ترمذی/ حدیث حسن}
( از خدا بترس هر جا که باشی، و به دنبال هر بدی، خوبی کن زیرا آن را محو و پاک می کند. و با مردم با اخلاق خوب و نیک رفتار کن.)
ارزیابی نفس لوّامه:
در صاحب نفس لوّامه رایحه های خیر و اعمال پسندیده نهفته است که گاهی اوقات به بعضی از بیماری های دل مبتلا می شود که مداوای آنها به طور مستمر احتیاج به برنامه هایی از قبیل افزایش اعمال خیر و نکو و نابود کردن کشمکش ها و ستیزه جویی با شر است ، و تحقّق و انجام این قبیل امور با انجام ذیل امکان پذیر می گردد:
افزایش ذکر الله – سبحانه و تعالی – :ذکر الله باید در هر وقت و زمانی و به هر وسیله و راه ممکنی انجام گیرد و خداوند – عزّ و جلّ – ما را به انجام این کار امر می کند و می فرماید:« فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُواْ لِی وَلاَ تَکْفُرُونِ»
پس مرا یاد کنید ( با طاعت و عبادت و دوری از معاصی ، به دل و زبان و قلم و قدم ، و سیر در آفاق و انفس ، جهت کشف عظمت و قدرت من ) تا من نیز شما را یاد کنم ( با اعطاء ثواب و گشایش ابواب سعادت و خیرات و ادامه پیروزی و قدرت و نعمت ) و از من سپاسگزاری کنید ( و با گفتار و کردار ، شکرگزار انعام و احسان من باشید ) و از من ناسپاسی مکنید ( و نعمتهای مرا نادیده مگیرید ) .{بقره/۱۵۲}
و نیز خداوند – عزّ و جلّ – می فرماید:« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً** وَسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَأَصِیلاً»
ترجمه :ای مؤمنان ! بسیار خدای را یاد کنید ( و هرگز او را فراموش ننمائید ) .* و بامدادان و شامگاهان ( و در همه وقت و آن ) به تسبیح و تقدیس او بپردازید .{احزاب/۴۱/۴۲}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – می فرماید:
« مَثَلُ الَّذِی یَذْکُرُ رَبَّهُ وَالَّذِی لَا یَذْکُرُ رَبَّهُ مَثَلُ الْحَیِّ وَالْمَیِّتِ» {رواه مسلم و بخاری}
( مثل کسی که ذکر پروردگار را می کند ، با کسی که ذکر پروردگارش را نمی کند مانند زنده و مرده است.)
و این ذکر به افزایش نیروی ایمان منجر می شود تا این که نیروی شرّ را از بین می برد و نفس را بر مراقبه و محاسبه و سرزنش و نکوهش و عقاب ، قوی و نیرومند می گرداند.
افزایش نماز تهجّد و تسبیح و تقدیس الله در دل شب و نیز کثرت راز و نیاز با خدا:
خداوند – عزّ و جلّ – بندگان پرهیزگار خود را با فرمودۀ خویش توصیف می نماید:
« کَانُوا قَلِیلاً مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ ** وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»
آنان اندکی از شب می خفتند .** و در سحرگاهان درخواست آمرزش می کردند{ذاریات/۱۷/۱۸}
و حتی خداوند شخص حضرت رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم – را برای ادای نماز تهجّد امر می کند و می فرماید:
« وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَّکَ عَسَى أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحْمُوداً »
ترجمه :در پاسی از شب از خواب برخیز و در آن نماز تهجّد بخوان ، این یک فریضه اضافی ( و افزون بر نمازهای پنجگانه ) برای تو است . باشد که ( در پرتو این عمل ) خداوند تو را به مقام ستوده ای ( و مکان برجسته ای در دنیا و آخرت که موجب ستایش همگان باشد ) برساند ( و مقام شفاعت کبری را به تو ارمغان دارد ) .{اسراء:۷۹}
نماز تهجّد و تسبیح و تقدیس خداوند نیروی ایمان انسان مسلمان را افزایش می دهد، و او بر انجام زیاد طاعات و عبادات و دوری از گناهان و معصیتها کمک می کند. بخصوص موقعی که در شب با خداوند – عزّ و جلّ – در حالی که مردم در خوابند خلوت می کند .
استمرار استغفار و توبه و بازگشت به سوی خداوند – عزّ و جلّ – و رفتن به سوی او و پناه بردن به او بعد از اینکه نفس لوّامه کوتاهی ها و معصیت ها ی خویش را شناخت ، خاضعانه و با گریه و زاری با دعا و طلب آمرزش به سوی خداوندروی می اورد و همانا خداوند از زبان پیامبرش حضرت نوح ( علیه السلام) ما را به انجام ئچنین کاری امر می فرماید:
« فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّاراً»
و بدیشان گفته ام : از پروردگار خویش طلب آمرزش کنید که او بسیار آمرزنده است ( و شما را می بخشاید ) .{نوح/۱۰}
و خداوند – عزّ و جلّ – ما را به پیشی گرفتن برای طلب آمرزش امر می نماید . خداوند بخشنده و مهربان می فرماید:
« وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَهٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»
و ( با انجام اعمال شایسته و بایسته ) به سوی آمرزش پروردگارتان ، و بهشتی بشتابید و بر همدیگر پیشی گیرید که بهای آن ( برای مثال ، همچون بهای ) آسمانها و زمین است ؛ ( و چنین چیز با ارزشی ) برای پرهیزگاران تهیّه دیده شده است .{آل عمران/۱۳۳}
و از دعاهای روایت شده از رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – است که می فرماید:
« سَیِّدُ الِاسْتِغْفَارِ أَنْ تَقُولَ اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَأَنَا عَبْدُکَ وَأَنَا عَلَى عَهْدِکَ وَوَعْدِکَ مَا اسْتَطَعْتُ أَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ أَبُوءُ لَکَ بِنِعْمَتِکَ عَلَیَّ وَأَبُوءُ لَکَ بِذَنْبِی فَاغْفِرْ لِی فَإِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ، وَمَنْ قَالَهَا مُؤمِناً بِهَا حِینَ یُمْسِی فَمَاتَ مِن لَیلَتِهِ دَخَلَ الْجَنَّهَ، وَمَنْ قَالَهَا مُؤمِناً بِهَا حِینَ یُصْبِحُ فَمَاتَ مِنْ یَوْمِهِ دَخَلَ الْجَنَّهَ»{رواه البخاری}
( دعایی که برای استغفار از همۀ دعاها برتر است: بار الهی! تو پروردگار من هستی هیچ معبو.دی غیر از تو قابل پرستش نیست، تو مرا آفریده ای و من بندۀ تو هستم و من بر عهد و پیمان تو هستم تا جایی که در توانم باشد، ازشر آنچه که خلق کرده ای به تو پناه می برم، همراه با نعمتهایی که به من داده ای به سوی تو باز می گردم پس از من در گذز زیرا هیچ کسی به غیر از تو گناهان را نمی بخشد، کسی که این دعا را با یقین در اول شب(موقع غروب) بخواند، اگر شب بمیرد به جنت داخل می شود و کسی که آن را در اول صبح با یقین می خواند ، و همان روز می میرد، داخل بهشت خواهد شد).
از حضرت عبدالله بن عباس ( رضی الله عنه) روایت شده که رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – می فرماید:« مَنْ لَزِمَ الِاسْتِغْفَارَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمٍّ فَرَجًا وَمِنْ کُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجًا وَرَزَقَهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ»{رواه: ابوداود، نسایی و ابن ماجه}
( هر کس که طلب مغفرت و آمرزش را ملازم و همراه خویش گرداند خداوند بر هر ناراحتی او گشایشی قرار می دهد و برای هر تنگنایی راه نجاتی قرار می دهد و او را از راهی که گمان نمی کند روزی می دهد)
پس دوام و پایداری بر استغفار و توبه قلب را بیدار و آگاه می کند و توانایی این را پیدا می کند که صاحب خویش را به راه راست متوجه سازد و بار دیگر به سوی گناه و نافرمانی برنگردد.
پایداری و دوام بر احساس ترس و بیم و شرم و ضعف و شکستگی و ذلّت در برابر خداوند – عزّ و جلّ –:
انسان باید از غرور دوری کند بطوری که هیچ راهی را برای ورود شیطان به دورن خود باز نگذارد.
خداوند – تبارک و تعالی – می فرماید:« یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»
ای مردم ! شما ( در هر چیزی ، محتاج و ) نیازمند خدائید ، و خدا بی نیاز ( از عبادت شما است ) و ستوده است .{فاطر/۱۵}
و خداوند – عزّ و جلّ – بندگان مؤمن خویش را توصیف می کند و می فرماید:
« إِنَّ الَّذِینَ هُم مِّنْ خَشْیَهِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ»
کسانی که از خوف خدا در هراس هستند .{مؤمنون/۵۷}
و نیز خداوند – تبارک و تعالی – می فرماید:
« وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ* الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِینَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِیمِی الصَّلَاهِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»
مژده بده مخلصان متواضع ( در برابر فرمان خدا ) را* آنان کسانی هستند که چون نام خدا برده شود ( به خاطر درک مقام باعظمت یزدان ) دلهایشان به هراس می افتد ، و در برابر مصائبی که گریبانگیرشان می گردد ، شکیبائی پیش می گیرند ( و ایستادگی می کنند ، چرا که تسلیم فرمان قضا و قدرند ) ، و نماز را چنان که باید می خوانند ، و از اموالی که بدیشان عطاء کرده ایم ( در کارها و راههای خیر ) صرف می کنند .{حج/۳۴/۳۵}
پس کثرت خشوع و فروتنی و ترس و هراس در برابر خداوند ، نیروی نفس را در چنگ زدن به ریسمان خدا و به لگام کشیدن هوای نفس و نابودی غرور و تکبّر و پایداری بر حساب رسی و باز خواست نفس قوی و نیرومند می سازد.
مجاهدۀ نفس بر ضد شهوات و غریزه های حیوانی
که مخالف قانون خداوند – تبارک و تعالی – است . و این نیازمند بیداری دائمی برای پایداری بر سیر تکامل در راه راست و دوری از راه انحراف است، و هدایت ثمره و میوه مجاهدت است.
خداوند – تبارک و تعالی – می فرماید:
« وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»
ترجمه :کسانی که برای ( رضایت ) ما به تلاش ایستند و در راه ( پیروزی دین ) ما جهاد کنند ، آنان را در راههای منتهی به خود رهنمود ( و مشمول حمایت و هدایت خویش ) می گردانیم ، و قطعاً خدا با نیکوکاران است ( و کسانی که خدا در صف ایشان باشد پیروز و بهروزند{عنکبوت /۶۹}
به راستی که مجاهده نفس شدید تر و سخت تر از مجاهده و جهاد نمودن با دشمن است و کسی که توانایی با نفس خویش را نداشته باشد نمی تواند با این نفسبه سوی دشمنان برود و با آنان پیکار کند و بکشد و شهید شود.
پایداری بر سرزنش نفس ، سپس بعد از آن مجارات نمودن آن بر کوتاهی هایش:
و این بهترین دوا برای ارزیابی نفس است و در این زمینه خداوند – تبارک و تعالی – می فرماید:
« فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم»
پس شیطان می گوید(پس مرا سرزنش مکنید و بلکه خویشتن را سرزنش بکنید .){ابراهیم/۲۲}
واز فرموده های حضرت ابوبرک ( رضی الله عنه) است که می فرماید:
«کسی که نفس خویش را بخاطر ذات خداوند پست بشمارد خداوند او رادر سختی هایش ایمن می سازد»
و از فرموده های حضرت عمر بن خطاب ( رضی الله عنه) نسبت به نفس خویش که می فرماید:«عمر بن خطاب امیر المؤمنین !به به ! قسم به خدا یا تقوای خدا را پیشه کن یا این که او تو را عذاب میدهد «.
و ابن قُدامه می فرماید:« از دشمن ترین دشمنان تو نفس توست که همراه توست در حالی که نفست به بدیها امر می کند،به محاسبه و تزکیه و تصفیه از اعمال نفسانی امر شده است و باید آن را با زنجیرهای قهر به سوی پرستش پرودگار بکشانی، سرکش وطغیان گر می شود و بعد از آن دیگر تو بر نفست غالب نمی شوی، و اگر توبیخ نکوهش را همراه نفس نمودی ایمد می رود که این نفس اماره به نفس مطمئنه تبدیل شود ، پس از یاد وتوجه به نفس غافل مباش.»( ابن قدامه ،مختصر منهاج القاصدین ،ص ۳۷۷)
بزرگ شمردن گناه و معاصی:
و افزایش طاعات و عبادات برای پوشاندن و محو کردن آنها و عدم غرور و تکّبر برای بزرگ شمردن طاعات و عبادات ، زیرا این یکی از راههایی است که شیطان از آن وارد می شود و انسان را وسوسه میکند و به گناه می آلاید و نیز پایبندی بهخ دوری از محارم خداوند – عزّ و جلّ – ایمان را تازه و قوی می نماید و نیز نفس را به سرزنش و نکوهش ذاتی متوجّه می سازد.
خداوند – تبارک و تعالی – می فرماید:« وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ»
و هر کس مراسم و برنامه های الهی را بزرگ دارد ( و از جمله مناسک حجّ را گرامی شمارد ) ، بی گمان بزرگداشت آنها نشانه پرهیزگاری دلها ( و خوف و هراس از خدا ) است .{حج/۳۲}
و از رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – روایت شده است:
« إِیَّاکُمْ وَمُحَقَّرَاتِ الذُّنُوبِ فَإِنَّهُنَّ یَجْتَمِعْنَ عَلَى الرَّجُلِ حَتَّى یُهْلِکْنَهُ» {رواه احمد}
( زنهار از کوچک شمردن گناهها! که به حقیقت آنها در انسان جمع می شوند تااین که او را نابود سازند)
———————————-
منبع: محاسبه نفس / مؤلف : دکتر حسین حسین شحاته/مترجم: یونس یزدان پرست /انتشارات: نشر احسان /چاپ:اول ۱۳۷۹
مطالب مرتبط:
· ویژگیهای نفس اماره بالسوء و شیوه اصلاح و تزکیه آن