جایگاه کتاب و مطالعه در دعوت اسلامی معاصر
جایگاه کتاب و مطالعه در دعوت اسلامی معاصر
نویسنده: سیدعزیز حسنی
نقش کتاب و جایگاه مطالعه نزد کسی پوشیده نیست، و حتی افراد بیسواد هم با ده‌ها دلیل و با حسرت بر اهمیت آن اقرار می‌نمایند. کتاب یکی از منابع انتقال دانش و تجربه از جمله رسانه‌های است که بنا بر دلایلی از ابتدای تاریخ بشریت با انسان همنشین و همگام بوده و هنوز هم یکی از رسانه‌های فعال در عرصه ارتباطات جهانی، منطقه‌ای و فردی است. بنا بر تحقیقات انجام شده در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، با وجود انتشار اطلاعات از طریق شبکه‌های جهانی و رسانه‌های گوناگون، کسانی که با این شبکه‌های اطلاعاتی هم ارتباط دارند همچنان به کتاب و کتابخوانی روی می‌آورند، بر خلاف نگرشی که بر این گمان است که اینترنت مانع روی‌آوری به مطالعه است و از میزان نقش کتاب می‌کاهد.
تاریخ دعوت اسلامی معاصر هم با کتاب و مطالعه پیوند ناگسستنی دارد، و با جرقه حرکت اسلامی در هر منطقه‌ای سیل انتشار کتاب و روی‌آوری به این منبع تربیت و حرکت فزونی و شتاب می‌گیرد، و می‌توانیم به صراحت بگوئیم، آن هنگام که مطالعه و کتاب از زندگی جوامع مسلمان کنار گذاشته شده بود، بیداری اسلامی به هر جایی نفوذ کرد بر اقبال مردم به کتاب افزوده و جوانان و نوجوانان امت اسلامی را بار دیگر به کتاب و آموزش پیوند داد.
گسترش فعالیت انتشاراتی‌های که منابع اسلامی را پخش می‌نمودند در مقایسه با دیگر دستگاه‌های انتشاراتی، همراه رویکرد مناسبی بود که در مسیر حرکت تربیت و آموزش افراد دعوتگر و منتسب به آن در پیش گرفته شده بود، ودر هر منطقه‌ای که دعوت اسلامی به نفوذ و تأثیرگذاری می‌پرداخت، توجه به کتاب و کتابخوانی نیز بیشتر می‌گردید و این تناسب همچنان برقرار می‌باشد.
دعوت اسلامی به هر خانه‌ای که پا نهاده است با خود کتابخانه‌ای نیز در کنجی از آن خانه ساخته است، و بارش علوم و معارف اسلامی را بر افراد آن خانه شروع کرده است و چرا چنین نباشد که از زبان همه‌ی رهبران دعوت اسلامی بر اهمیت کتاب و مطالعه آن تأکید شده است. امام شهید حسن البنا در رساله التعالیم در توصیه‌هایش به برادر راستین، می‌گفت: «خواندن و نوشتن را خوب یاد بگیر و رسایل و جراید و.. و مجلات برادران را مطالع کن؛ برای خودت کتابخانه‌ای کوچک داشته باش اگر از متخصصان هستی، در فن و علم خویش مهارت و استادی حاصل کن، به شئون و امور عمومی دعوت توجه کن، تا بتوانی برداشتی کلی از آنها داشته باشی، و درباره آنها چنان داوری کنی که با خواسته‌های اندیشه و دعوت سازگار باشد. » و ایشان پیوسته سفارش به بهره‌گیری از وقت می‌فرمودند و می‌گفت: وقت خویش را به هدر ندهید و مطالعه کنید؛ و یا این کتاب و یا آن کتاب را معرفی می‌نمود که مطالعه شوند.
از نگاه دعوت اسلامی کتاب وسیله تغذیه فکر دینی، علوم اجتماعی، فرهنگی و…، چکیده تجارب گذشتگان صالح امت، زمینه‌ساز رهایی و آزادی، راهنمای بهتر زیستن، نوشیدن عصاره اندیشه‌های انسانی، علت پیشرفت و پیشبرد اهداف، دیدار و همنشینی با افراد صالح و عالم، ابزار پالایش روح و روان، جلوگاه پند و عبرت گرفتن، میدان مصاحبت با بزرگان و فرزانگان، وسیله‌ای برای حفظ دانش و راهی برای علم و معرفت حقیقی است، و برای همین نویسندگان اسلامی تلاش می‌نمایند کتاب‌های خود را ناظر به این اهداف والا بنگارند. و میدان قلم و نویسندگی را محراب عبادت و تزکیه می‌شمارند.
و در همین راستا است که، زینب غزالی جبیلی با تأکید بر اهمیت مطالعه مخصوصاً برای بانوان عرصه دعوت سلامی، آن را عبادتی بزرگ برشمرده و می‌گوید: «زن مسلمان در خصوص مطالعه وظیفه مهمی بر دوش دارد، پس اگر باسواد باشد باید در برنامه روزانه‌اش ساعتی را برای مطالعه اختصاص دهد، هرقدر هم که وقت‌هایش پر بار باشد! … بر زنان مسلمان است که فرزندان خود را به خواندن عادت دهند… ملتی که خوب مطالعه می‌کند و آنرا عبادت می‌داند، به خدا نزدیکتر است و بشریت را هدایت می‌کند و با آن به انسانیت خدمت می‌کند و چنین امتی هرگز نمی‌میرد. »
و شعارهای که دعوت میانه‌ی اسلامی به آن فرا می‌خواند؛ که دانش گمشده مؤمن است؛ و آموختن دانش از هر چیزی چیزی (دانش عمومی) و از چیزی همه‌چیز(تخصص) که افراد دعوت اسلامی به فراگیری و مطالعه ترغیب می‌کرد، و دلسوزان دعوت اسلامی نیز با توجه به این موارد به تألیف و نوشتن کتاب روی آوردند و صدها نویسنده و محقق از دامن دعوت اسلامی بالیدند و هزاران کتاب و پژوهش با ارزش را به نسل بیداری اسلامی تقدیم داشتند.
ضرورت دانش‌اندوزی و مطالعه تا آنجا در دعوت اسلامی مورد توجه قرار گرفت که فراگیری بسیاری از علوم به واجبی برای دعوتگران تبدیل شد و چندین کتاب در این زمینه تدوین شد، برای نمونه دکتر قرضاوی از مهمترین و تأثیرگذارترین نویسندگان دعوت از دعوتگران می‌خواهند که در بسیاری از زمینه‌های منابع اصیل، مفید و جامع را گردآورده و مطالعه نمایند: همچون۱-قرآن کریم و تفسیر و علوم آن ۲- سنت نبوی؛ سیره؛ احادیث و علوم حدیث ۳- فقه و علم اصول فقه ۴- علم عقیده ۵- تصوف و سلوک ۶- اسلام‌شناسی و نظام‌های آن ۷- تاریخ ۸- ادبیات و زبان‌شناسی ۹- علوم انسانی و بینش بشری ۱۰ – روان‌شناسی ۱۱- جامعه‌شناسی ۱۲- فلسفه ۱۳- اخلاق‌شناسی ۱۴- دانش علمی و تجربی ۱۵- علوم واقعی و سیاسی حوادث و مسائل روز.
باز خوانی تاریخی و تحلیلی نقش و جایگاه کتاب در دعوت اسلامی معاصر عرصه بزرگی است که نیاز به تحقیقات میدانی گسترده‌ای دارد و می‌طلبد خوانش گسترده‌ای در مورد آن انجام گیرد که از توان این مقال خارج است. موضوعاتی چون نقش کتاب در رویکرد جهانی دعوت اسلامی، نقاط ضعف و قوت این آثار، نویسندگان تأثیرگذار در دعوت، میزان هماهنگی این کتاب‌ها با اندیشه اسلامی و رویکردهای نوین جهانی، میزان تأثیر و چگونگی فهم و قرائت این متون، و بایستی با یک تحلیل هرمنوتیکی، ادبی و زبان‌شناسی بدان پرداخته شود و چنین خوانش‌های هنوز نسیت به آثار اسلامی معاصر صورت نپذیرفته است.
اما آنچه در اینجا جای اشاره دارد این است که، آن صبغه مطالعاتی که رهبران اولیه دعوت برآن تأکید می‌نمودند و افراد را نسبت به وجوب و تلاش در این راستا تشویق و ترغیب می‌کردند، مدتی است در دعوت اسلامی کمرنگ گشته و آن اهمیتی را که می‌بایست به مطالعه و دانش‌اندوزی می‌دادند، در افراد جدید وارد شده به عرصه دعوت اسلامی مشاهده نمی‌شود و افراد فراوانی را می‌یابیم که وارد دعوت اسلامی شده اما از کمترین آگاهی برخوردارند و هیچ علاقه‌ای هم به مطالعه و تکامل فکری خود ندارند و بر همین اساس توانایی بخشش دعوت به دیگران و جذب نزدیکترین اشخاص مستعد را به دعوت ندارند و زود هم دچار افراط و تفریط شده و یا صحنه دعوت را خالی می‌نمایند.
این بحران عدم مطالعه چنان بر بیداری اسلامی سایه سیاه خود را نزدیک است بیندازد که فقیه معاصر یوسف قرضاوی را به گلایه واداشته و می‌گوید: «امتی که کتاب و برنامه زندگیشان کتاب است، اکنون این امت متأسفانه مطالعه نمی‌نماید، مسلمانان در گذشته اهل مطالعه بودند، وآنقدر اهل مطالعه بودند که یکی از آنان در هنگام مرگ می‌گوید: می‌ترسم روزی بر من سپری شود که نتوانم در آن مطالعه کنم!!… متأسفانه چنان گرفتار مسائل روزگار شده‌ایم که کسی برای خواندن و مطالعه ارزش قائل نیست و به کتاب عشق نمی‌ورزد، و به آن علاقه‌مند نیست، پس بر ماست که با این نظریه مبارزه کنیم و امت را به جای اینکه وقت خود را در کارهای بیهوده و کشنده وقت و بدون فایده بگذرانند، به نظریه‌ای جدید که خواندن و جهد و کوشش برای مطالعه است، برگردانیم. »
در راستای تشویق و ایجاد عشق به جهاد مطالعه و کتابخوانی شایسته است دعوت اسلامی رویکرد مثبتی در پیش بگیرد و عدم توجه عمومی به مطالعه را توجیه خویش نسازد، دعوت اسلامی می‌خواهد راهبر و مصلح اوضاع جامعه باشد نه دنباله‌رو و توجیه‌گر و با صراحت اعلام داریم که دعوتگری فقه و لوازمات خود را دارد و کسی که توانایی حمل این مسؤلیت سنگین را ندارد، از ادعای دعوتگری اجتناب نماید و راه را برای ورود افراد توانا و فعال باز نماید.
در این مقال چند راهکار جهت بازگرداندن روحیه مطالعه و اهمیت دادن به کتاب در عرصه دعوت اسلامی معاصر؛ در خطاب به بنگاههای پخش کتاب و افراد دعوت ارائه می‌شود امید است مورد توجه دلسوزان دعوت و برنامه‌ریزان این میدان قرار گیرد.
۱- مربیان و دعوتگران نمونه بایستی الگوی نیکوی در مطالعه و اهمیت به کتاب باشند، وقتی افراد منتسب به دعوت در معرض دید همگان به کتاب و مطالعه می‌پردازند و زندگی آنان با کتاب عجین شده است، متربیان و کسانی هم که با آنان مرتبط هستند به اهمیت و نقش کتاب آگاه می‌شوند. تربیت اسلامی برخلاف دیگر رویکردهای تربیتی بر تربیت بر اساس الگو و اسوه بنا شده است، و هر جایی که دعوت اسلامی نمود و بروز شایسته‌ای یافته است الگوهای مهمی نیز با خود داشته است و اگر الگوی کلی بودن امکان ندارد، اسوه موضوعی و چند جهتی می‌تواند راهگشا باشد، یعنی اگر من نمی‌توانم در همه چیز الگوی دیگران باشم می‌توانم در آنچه استعداد و توانایی دارم، الگوی نمونه و شایسته باشم، و چه خوب است تعداد بیشتری از افراد دعوت اسلامی الگوی مطالعه هدفدار و پیوسته باشند.
۲- اطلاعات و فراگیری‌های خود از کتاب را با کسانی که در کنار شما هستند در میان بگذاریم، وآنها را از نکته‌های جالب کتاب آگاه نماییم و پرسیدن رأی آنان در این موضوعات را مد نظر قرار دهیم. دعوت به مشارکت در مطالعات روزانه هم برمیزان ارتباط و هم به تشویق و ترغیب دیگران در موضوعات دعوی و اسلامی می‌گردد.
۳- بعضی وقت‌ها مطالبی از کتاب را با لحن و صدای مناسب برای خانواده، فرزندان و متربیان بخوانید. و یا اگر امکانات صدابرداری و گویندگی شایسته وجود دراد به صورت فایل‌های صوتی ارائه شوند و شنونده را برای افزودن بر معلومات و یا بدست آوردن موضوع تشویق کتاب مورد نظر نمائیم.
۴- روزنامه، مجله و کتاب را عضوی از خانه و سبد خرید خود کنید و بدانید نتایج گرانبهای که از این طریق بدست می‌آورید از هزینه‌ای که می‌کنید به مراتب بیشتر است، و دعوت اسلامی رهبرانی را به خاطر دارد که برای خرید کتاب و افزودن بر آگاهی‌های خود وسایل منزل خویش را نیز فروختند، تا ناآگاهانه به دعوت نپردازند و خود و دیگران را سرگردان نسازند و در همان حال اجر دعوت بر اساس بصیرت را از دست ندهند. و اگر کتاب و یا مجله‌ای پاره می‌گردد و یا در اختیار فردی قرار می‌گیرد ولی بر نمی‌گردد، ناراحت نباشید، چنین فرض کنید میوه یک مهمانی بود که خورده شد، تنقلاتی بود که روزانه برای فرزندانتان می‌خرید و ارزشی هم ندارند، ما روزانه پول‌های زیادی را به امور ناپایدار و غیرضروری اختصاص می‌دهیم، و اگر مثلاً ۱۰ هزار تومان میوه را در یک شب به مهمانان عرضه کنیم زود از یاد می‌رود اما اگر یک کتاب ۲ هزار تومانی را به یک نفر هدیه دهیم و این کتاب پیوسته بماند و به سیر تأثیرگذاری خود تا مدت‌های زیادی ادامه دهد پیوسته در ذهنمان جاری باشد که کتابی هدیه دادم چون ده سال دیگر آن را در خانه‌ای دیگر می‌یابید.
۵- کتاب‌های مورد مطالعه و مفید در هر مناسبتی معرفی شوند، و آنچه برای شما اهمیت دارد و در شما تأثیر خوبی گذاشته است، با دیگران به اشتراک بگذارید. و خطیبان جمعه می‌توانند در این مورد کمال تأثیر را داشته باشند، و هر مطلبی که دعوتگر بیان می‌دارد به منبع آن نیز اشاره نموده و به درک بیشتر مطلب آنها را به کتاب ارجاع دهیم.
۶- مطالعه و کتاب به عنوان یک نیاز کاری مطرح شود، و برای آن دلایل دعوی و علمی چون، تربیت، شغل و کار، آموزش و امتحان آورده شود تا هنگامی که احساس نیاز در مردم ایجاد نشود به سوی مطالعه نمی‌روند.
۷- هرچند تنوع کتاب در عرصه دعوت اسلامی زیاد شده است، اما از نظر کیفیت چاپ و مطالب، بحران بزرگی آن را فرا می‌گیرد که اگر درمان نشود تعداد بیشماری را از مطالعه و کتاب گریزان می‌سازد که در اینجا به بعضی از این مشکلات اشاره می‌شود:
۱- تکرار موضوعات با همان ساختار و اسلوب گذشته بدون هیچگونه نوگرایی در سبک و ارائه.
۲- کپی‌برداری، نقل مطالب دیگر نویسندگان بدون هیچگونه روحیه تألیفی؛ و سرهم کردن مطالبی از این و آن، تنها به امید نام و نان بدون اینکه چیز جدیدی را ارائه دهند
۳- موضوعات ساده و تکراری که نشانی از خلاقیت و ابتکار در آنها نیست، همچون نوشتن مسائل فقهی یک مذهب تحت صد عنوان کتاب اما همه یک رویکرد و یک مطلب و صرف و نحو‌های تکراری تفاسیر تکراری که هیچ چیز تازه‌ای نه در ارائه و نه در موضوع و اهداف برای خوانندگان خود ندارند.
۴- چاپ کتاب اسلامی متأسفانه از فقر تهیه و چاپ بسیار در رنج است که می‌توان از: خط نامناسب و غیر استاندارد، کاغذهای نامرغوب، اغلاط فراوان، روی جلد غیر کارشناسی شده، تصاویر نامرتبط، بهره نگرفتن از تصاویر، نقشه‌ها و جدول‌ها، بی بهره بودن از هنر و رنگ شایسته و….
۵- مطالب اندک و نگاه ساده به موضوع و بدور بودن از تمامی شاخصه‌های یک تحقیق علمی و پژوهشی.
۶- ترجمه یک اثر توسط چندین نفر تحت نامهای بعضاً متفاوت.
۷- ترجمه آثار ساده و غیر کارشناسی شده و غیر ضروری با مطالب تکرای و بدور از روح ادبی و نوشتاری.
۸- خطابی و نصیحت‌گونه بودن کتاب‌های اسلامی و عدم بکارگیری دیگر ژانرها و سبک‌های خلاقگونه در میدان نوشتن و آفریدن آثار.
۹- تک مخاطبی و عدم توجه به سن، توانایی و استعداد مخاطبان و بی‌بهره بودن از رویکرد کلی مخاطب‌شناسی.
۱۰- موضوعات کهنه که با دنیای معاصر و شیوه زندگی جوامع در دنیایی کنونی هیچ ارتباطی ندارند و فرد و کتاب با نیاز‌ها و واقعیات زندگی خواننده هماهنگی و همخوانی ندارد. و….
۸- فرد مرتبط با دعوت به هرجای که می‌رود بایستی کتابی به همراه داشته باسد، و در هر موقعیت پیش‌آمده به مطالعه بپردازد، چه به مهمانی برود و یا در حال مسافرت در داخل شهر و خارج آن باشد یا به سر کار و کلاس درس برود و بدینوسیله بدون خودنمایی به تشویق دیگران به مطالعه بپردازد.
۹- بعنوان جایزه و هدیه از کتاب کمک بگیرید. بگذارید دیگران وسائل مادی را هدیه و جایزه بدهند، اما با هدایا و جایزه‌های خود دعوت و دلسوزی‌های آنرا هدیه دهیم، اما در انتخاب نوع کتاب با توجه به نیاز کسانی که عمل ما با آنها مرتبط است، بایستی تلاش شایسته‌ای را به انجام رسانیم.
و….
۱۰- دوستان، شاگردان، همکاران و افراد خانواده را با خود به کتابفروشی‌های اسلامی و نمایشگاههای کتاب ببریم و آنها را تشویق و ترغیب به مطالعه کنیم و در هر موقعیتی و برای هر موضوعی کتاب‌های مفید را معرفی شایسته بنمائیم.
۱۱- موضوعات بسیاری هستند که هنوز در میدان دعوت اسلامی به آنها توجه نشده و در مورد آنها کتابی تألیف نشده است که بایستی نویسندگان اسلامی به آن موضوعات سوق داده شوند، ویا موضوعاتی که دعوت آنها را مهم می‌داند، هرچند تألیفات فراوانی در آن مورد تآلیف شده، کارشناسی شده و از دیگر سبک‌ها چون داستان و رمان و شعر و… استفاده شود و به یک زبان تکراری قناعت نشود.
۱۲- کتاب‌های جامع و مستند تألیف شوند؛ زیرا هنوز هم در بسیاری زمینه‌ها کتاب‌های جامعی که همه نظریات را مطرح و مرجع کار دعوت قرار گیرد تألیف نشده‌اند، و هرگاه شناخت یک موضوع را بطور کامل بخواهیم، هزاران منبع معرفی می‌شوند و همین تنوع منابع فرد را از مطالعه گریزان می‌سازد و در آخر هم چیزی فرا چنگ نمی‌آورند.
۱۳- جلسات نقد و بررسی کتاب‌های جدید با یک رویکرد رسانه‌ای و موضوعی برپا شوند و هر ماه یا هر هفته کتابی معرفی و در جلسات تخصصی آن اثر مورد نقد و کنکاش قرار گیرد و ابعاد موضوعی و ادبی آن تحلیل شود.
۱۴- مسابقات کتابخوانی، خلاصه‌نویسی، نقد و بررسی کتاب بر گزار شود تا هم روحیه کتابخوانی ایجاد شود هم کتابی که ارزش فکری، علمی یا… را دارد در میان تعداد بیشتری پخش شود.
۱۵- بعضی از کتاب‌های جامع و کارشناسی شده و با همکاری چندین نفر از بهترین نویسندگان و متخصصان در آن موضوع تهیه شوند و به عنوان منابع درسی و آموزشی در آن زمینه قرار گیرند.
منبع: اصلاح وب