مفهوم تدین

مفهوم تدین

  نویسنده : دکتر خسرو باقری

سخن گفتن از تدیّن یا دینی شدن ، ناظر است بر دگرگونیهایی که این امر در وجود یک فرد ایجاد می کند .به عبارت دیگر مسئله این است که اگر قرار است فردی، دینی شود ،باید چه تغییراتی در وی ایجاد شود .چهار مقوله ی اساسی در تدیّن یا دینی شدن ، قابل ملاحظه است .

۱ –  مؤلفه ی اعتقادی و فکری :

یکی از دگرگونیهایی که باید در تدیّن فرد رخ دهد ،این است که وی اعتقادات خاصی در باره ی جهان بیابد ؛مانند اعتقاد به وجود و وحدانیت خدا ،اعتقاد به معاد ،نبوت و نظیر آن .در این مؤ لفه ،ملاحظات روشی نهفته است ؛یعنی پیدا شدن این عقاید در فرد ، باید به صورتی انجام شود که وی آنها را فهمیده باشد و با روشن بینی نسبت به آنها متقاعد شده باشد .با نظر به همین نکته ،گفته می شود که عقاید ،تحقیقی است ،نه تقلیدی .

البته روشن بینی هم به لحاظ افراد و هم به لحاظ اعصار ،امری نسبی است ،تا آنجا که به افراد مربوط می شود ،آن ها با هم متواوت هستند ؛چه به لحاظ مرتبه دانشی و چه به لحاظ میزان فهم .با این حال ،در سطوح مختلف و حتی در عامی ترین مردم ،روشن بینی نسبت به عقاید ،به درجات مختلف ،می تواند وجود داشته باشد .

به لحاظ عصری هم نسبیتی در روشن بینی مردم نسبت به اعتقادات دینی وجود دارد .

  این  از آن رو است که در دورانهای مختلف ،سئوال ها و شبهاتی که در قبال این مسائل مطرح می شود ،متفاوت است و تنظیم عقاید هم متناسب با آنها متفاوت است هر چند که جوهر اساسی این اعتقادات واحد است ؛اما جلوه و برو ز آنها و نحوه ی طرح آنها ،متناسب با دورانهای مختلف ،متفاوت خواهد بود .به عنوان مثال ،در جامعه ی ما ، در فاصله یپیش از انقلاب تا اکنون ،فضای فکری به نحو اساسی تفاوت یافته است و نوع

سؤ الها ی که مطرح شده ،گر چه نه تماماً ،اما برخی به نحو اساسی تغییر کرده است .صورت بندی عقاید ،متناسب با سؤ ال و فضای است که وجود دارد و کسی نمی تواند نسبت به فضای زمانی که در آن قرار دارد ،بی تفاوت باشد .س

۲- مؤ لفه ی تجربه ی درونی :  

  مؤ لفهی دوم در تدیّن ،تجربه ی درونی است . در تجربه ی درونی ،عنصر عاطفه ،بروز و ظهور چشمگیری دارد .تجربه ی درونی ،حکایت از التهاب ها و هیجانهای درونی در انسان دارد .شخصی که دیندار می شود ،لازم است یک رشته هیجان های درونی را تجربه کند ،که به طور غالب در ارتباط با مبدأ جهان ،یعنی خداوند  ظهور می کند .مفاهیمی مانند رجاء ، خوف ، توکل و دعا که در توکّل و و دعا که در ادیان مختلف و در اسلام وجود دارد ،ناظر به همین تجربیات درونی است .

 البته اصل این تجربه ها اختصاص به دین ندارند ؛بلکه با انسانیت آدمی گره خورده اند هر جا انسانی است ،این تجربیات درونی در وی وجود دارد .اظطراب ،امید ، خوف و ترس ،اموری بشری است .اما در تدیّن ،محور آنها با مبدأ هستی و وجود خداوند تنظیم می شود .

اگر فردی نسبت به اعتقادات دینی خود ،چه به لحاظ عصری و چه به لحاظ شخص ،روسن بین باشد ؛اما در طول دوره ی تدیّن خود ،این حالت ها را تجربه نکند ،او یا اساساً  و یا اینکه در تدیّن او ،کاستی وجود دارد .به عبارت دیگر ،تجربه ی درونی ،شرط لازمی برای تدیّن است .

۳ – مؤلفه ی التز۶ام درونی :

 مؤ لّفه ی سوّم در تدیّن ،التزام درونی است .تفاوت التزام درونی با تجربه ی درونی ،در این است که عنصر عاطفه و هیجان در تجربه ی درونی ،حضور و بروز چشمگیری دارد ؛اما در التزام ،عنصر انتخاب بارز است .التزام درونی ،متضمّن ۰انتخاب نسبت به چیزی  و پای بندی نسبت به آن است .یکی از لوازم متدیّن شدن ،ظهور و بروز این ام در درون انسان است ؛یعنی فرد باید نسبت به خدا و آنچه خدا از او می خواهد ،التزام درونی پیدا کند .

 عنصر التزام ،به نحو بارزی در مفهوم ایمان لحاظ شده است .ایمان نیز یک وضعیت درونی است که در آن انتخاب و گزینش وجود دارد .از این جهت است که ایمان ،آوردنی است ؛چنان که کفر نیز و+رزیدنی است .

۴- مؤلفه ی عمل : 

  سر آنجام ،آخرین عنصر تدیّن ،عمل است .فرد متدیّن کسی است که به ُمقتضای ایمان و اعتقادات خود ،اقدام به انجام اعمالی می کند .تکرار «الذین آمنوا و عملوا »در آیات فراوانی از قرآن ،نشان می دهد که لازم است فرد متدیّن اعمال خاصی را انجام دهد .این اعمال ،اعم از کردار عبادی ،اخلاقی و اجتماعی است .

بای مثال در خصوص اعمال عبادی ،در قرآن ذکر شده است :«واعبد ربک حتی یأتیک الیقین » هر چند برخی ،این آیه را چنین فهمیده اند که تا حصول یقین درونی ،به انجام عبادات بپردازند و پس از آن ، انجام آنها را لازم نمی بینند ؛اما معنای صحیح آیه این است که تا به هنگام فرا رسیدن مر گ ،به انجام آنها بپرداز.

یقین ، ناظر بر مرگ است ؛به سبب انکه آدمی با مرگ ،به روئیت حقایقی نایل می شود که در زندگی ،وصف آنها را شنیده بود .با توجه به مفهوم ،پایورزی به انجام اعمال ،در تمام طول زندگی در دنیا آشکار می شود .

 بنابراین ،فردی متدیّن است که دارای چهار ویژگی مورد بحث باشد :اعتقادات ،تجربه ی درونی ، التزام درونی و عمل واگر کسی یکی از این ویژگی ها را نداشته باشد ،به همان میزان در دینی بودن وی ، کاستی وجود خواهد داشت .

 ***************************

 منبع : نگاهی دوباره به تربیت اسلامی ۲    —- دکتر خسرو باقری — انتشارات مدرسه