کشتی جامعه
کشتی جامعه
( بررسی مسائل و مشکلات جوامع امروزی و نحوه
نگرش و برخورد با آنها با نگرش به حدیث مشهور پیامبر (ص) در این مورد )
استاد محمّد قطب
بعد از خواندن این حدیث تصویری بس شگفت انگیز
در ذهن آدمی تداعی می شود …کشتی که در این تصویر زنده تماشای ،روشن ،تعبیر پذیر
،ریبا و ابداع گرانه به عنوان تشبیه آمده است و همانا این حیات است که در امواج پر
تلاطم به سیر و حرکت است و دمی آرام نمی گیرد به محض این که رو به آرامش بیاورد
تلاطم و حرکتی تازه آن را به حرکت در می اورد در این موجهای پر تلاطم هرگز سلامتی
و آرامش و اطمینان به دست نمی آید مگر آنگاه که شخصی از رفتار و عمل خویش مراقبت
کند و در راه مقصدش مدام بیدار باشد .و جامعه بسان کشتی است …نیکان و فاسدان بیکسان
بر آن نشسته اند بیداران و به خواب غفلت شدگان همسان هم در آن به سر می برند این
کشتی همگان را در بر می گیرد و بسوی مقصد و جهتی بی انتها به پیش می تازد …این
کشتی –از سوی محکوم به تحمل موجهای پرخروش و تند باد هاو از سوی دیگر محکوم میل
کشتی بان و هدفی است که به سوی آن می رود –در اثر موجها و ضربت های که پی در پی
بدان می رسد گاه به سوی چپ می چرخد و گاه به جانب راست میل می کند و شاید احتمالاً
به سمت جلو به راه خود برود و یا حتی در آب غرق شود …
بسیاری از مردم که در حال مستی به سر می
برند این حقیقت را فراموش می کنند و موقعیت خود را در کشتی حیات و یا در کشتی
جامعه فراموش کرده اند و چنین می پندارند که مدام در خشکی و به صورت ثابت و بی
حرکت قرار دارند و در جای خویش بدون نوسان و اضطراب میخکوب شده اند و بدین سبب است
که طغیان و آشوب گری آنان را در چنگ خود می گیرد .
آگر این مغرور و مستکبر به یاد آورد که کشتی
زندگی آنها به حالت ثابت در نقطه ای بر خشکی نیست و برای همیشه در جایگاه خود باقی
نمی ماند و سلطه و قدرتش جاودانه نیست بلکه کار او بسان سفر کوتاه در یای است که
بر کشتی حیات اتفاق می افتد …اگر این واقعه را به یاد آورد هرگز را عصیان گری و
استکبار پیشه نمی کند و به غرور و خود بزرگ بینی گرفتار نمی شود و هیچ گاه به قدرت
و تسلط نابابود شدنی خویش در مقام حقیقت جاویدان خداوندی نمی ایستد بلکه به سوی
همان قدرت و همان منبع اصیل حقیقت که بر این هستی حاکم است باز می گردد و از او
الهام می گیرد و از او ارشاد و هدایت می خواهد و در سمت و جهت راه و چراغی که برای
هدایت مردم نهاده است به پیش می رود .
این طاغی عصیان گر بیاد آورد که هیچ گاه به
طور ثابت بر خشکی میخکوب نشده است بلکه به شتاب بر امواج اقیانوس می گذرد …و هر
حرکت و نوسانی که در دریا پیش می آید بر کشتی او اثر می گذارد و سبب نا آرامی و
اظطراب او می گردد …اگر این همه را به یاد آورد هرگز نفس خویش را به شهوات و
انحرافات تسلیم نمی کند و در عوض برای هر گام و حرکت خویشتن حسابی منظور می کند و
هر حرکت را موشکافانه باز بینی می کند تا مبادا خود و دیگران را به خطر در اندازد …اما
این مستی و غفلتی است که سایه های خود را بر بشریت می افشاند …
تنها آنان که ایمان آورده اند و تقوا پیشه
کرده اند و خداوند شان را شناخته اند و به راه هدایت او رفته اند از این لغزش در
امانند .
رسول خدا(ص)از این غفلت که بر دل بشریت سایه
می افکند و قلب مردمان را به تاریکی می کشاند آگاه بود مردم را برحذر می داشت و ایشان
را با تصویرهای گوناگون از آن حجاب سیاه بر دل می نشست آشنا می کرد و یکی از شگفت
انگیز ترین تصویر های او در این میان همین حدیث کشتی رونده بر دریای خروشان است …
هنگامی که زمینداران به خود می گفتند :ما
مالک زمین و هر آنچه در اوست هستیم .
زمانی که سرمایه داران به خود می گفتند :ما
مالک کارخانه ها هستیم و تمامی کارگران این کار خانه ها بردگان ما به شمار می روند
…
آنگاه که کشیشان می گفتند :ما ما لک همه ی حیات
هستیم و تمامی رعیت بندگان ما شمرده می شوند …
و چون دیگران –دیگر ستمگران –به خود چنین
گفتند :همه ی سخنانشان جز یک نتیجه چیزی به دنبال نداشت :و ان سرنگونی کشتی ،خلل
رسیدن به آن و غرق شدن تمامی سرنشینان آن از مالکان تا بردگان بود !
به انقلابات پر تراکم و زلزله افکن که بر
گستره زمین رخ می دهد بنگرید !از آن گونه انقلاب ها که سر ها را از تن ها جدا می
کند و سیل خون به راه می اندازد .به جنگ های خانمان سوز و ویران ساز بنگرید که خشک
و تر را به یکسان می سوزانند و زندگی را زهر آگین می کنند و این همان سر انجام حتمی
و سیر طبیعی ضربت های دم بدمی است که پیکره ی کشتی را سوراخ می کند و آب را در آن
جاری می سازد …
آن جوان که مست غرور است و سیل شهوت ها او
را به انحراف کشانده از جای بر می خیزد و به خویشتن می گوید !کیست که در برابر من
می ایستد و مانع از انجام کار می گردد ؟هر چه بخواهم می کنم وکسی را بر من حق امر
و نهی نیست !مردم نیز او را به خود وا می گذارند !تا فسق و فجور و فساد او جامعه
را فرا بگیرد .او را به سبب ترس مقامش یا از سر طمع بدین مقام رها می کنند زیرا که
از زمره ی بزرگان و مال داران است .یا رهایش
می کنند بدین سبب که مقامش بی ارزش است و در عین حال انحرافش را ناچیز می شمارند و
سر انجام راهش را هیچ می انکارند و بی اعتنا بدان می نگرند .
و یا آن جوانی که در پی توجیه فسق و فجور خویش
می گوید :مگر من به تنهای می توانم بر جامعه اثر بگذارم :آیا جز این است که من
قطره ای از یک اقیانوس عظیم به شمار می روم؟پس بگذار قطره ای زهری باشد !یک قطره
چگونه می تواند اقیانوس عظیمی را به فساد دچار کند ؟آیا بوسه ای زود گذر در آغوش
کشیدنی پنهان و در تاریکی دور از چشمان دیگران یا ساعتی خلوت گذیدن و از هم لذت
بردن می تواند بر جامعه اثر بگذارد و سبب فساد اخلاق شود ؟!و…
لیکن خود را فراموش می کند …و چشم پو
شندگان از کردار او نیز فراموش می کنند …او خود را فردی تنها در جامعه به تصور می
آورد –قطره ای از دریای عظیم –خود را از یاد می برد و مردمان نیز او را از یاد می
برند و هر کس که بدین گونه سخن گوید و قطره ای زهر بر در یا بیفزاید …به یقین سر
انجام تمامی دریا زهر آگین خواهد شد .
و شاید این جوان بیش از اینها پر مدعای کند
و به خود یا به مردمان بگوید :آیا من به تنهای خواهم توانست جامعه ی فاسد را اصلاح
کنم ؟جامعه ای که سر به فساد گذاشته و همه چیزش به پایان رسیده است وگیرم که هم
اکنون خود به تنهای از جنایت دست کشیدم ،راه شکیبای پیش گرفتم بر هوای نفس چیره
شدم و اعصاب خویش را فرسودم …سر انجام همه ی اینها چه سودی خواهند داشت ؟به تنهای
خواهم سوخت و اعصابم فرسوده خواهد شد و دیگران به لذت خود خواهند رسید و به عیش و
نوش ادامه می دهند ..و شاید درست باشد !
اما آن روز که نخستین آدمی راه فساد پیشه
کرد و مردم او را به خود واگذاشتند چنین نبود !هنگامی که نخستین فتنه انگیز سر کشی
کرد و در کشتی جامعه روزنه ای پدید آورد و کسی مانع او نشد .هنگامی که نخستین خطا
کار قانون شکن احکام عادات و سنت های
جامعه را بر هم زد بدین گمان که به مردم زیانی نمی رساند و تنها محدوده ی خود را
مخدوش می کند و آزاد است تا هر چه بخواهد در محدوده ی خود انجام بدهد ..آنگاه که
سخن آن جوان فاسد درست در آید که…چون جامعه بدان حد از فساد در آید که خود داری یک
تن از کار فاسد نتواند جامعه را اصلاح کند و پالوده گی وجدان و ضمیر یک تن کار ساز
نباشد و…
در این هنگام است که قوانین الهی و سنت های
طبیعی مصداق پیدا می کنند و سخن رسول خدا (ص)جامعه عمل به خود می پوشد …جامعه از
پا در می آید ،از هم می پاشد و کشتی در آب غرق می شود .
چون دخترکی مغرور و ویرانگر دلها با غمزه
سخن می گوید و راه رفتنش تحریک آمیز باشد و هر گوشه ای از تن خود را عریان کند و
خود را در معرض تماشای این و آن بگذارد و نیروهای شهوانی آنان را تحریک نماید …و
به خود بگوید چه کسی می تواند مانع رفتارم بشود ؟هر چه بخواهم می کنم و هیچ کس را
توان آن نیست تا به من امر و نهی کند .
مردم نیز او را به خود وا می گذارند !
شاید در جهت توجیه کارش به خود یا مردم بگوید
:چه باید کرد ؟آیا خواسته های نفسانی خود را خفه کنم و همچون کشیشان غریزه را در
خود بکشم ؟می خواهم آزاد باشم می خواهم از لذت های حیات بهره بر گیرم این حق من
است این خواسته طبیعی را چگونه به دست بیاورم ؟چگونه می توان آن را پاک شده به دست
آورد ؟مگر مردم به چشم خود نمی بینند جامعه فاسد شده و پیش از پیش در فساد و تباهی
غوطه ور است ؟اگر من به تنهای پاک شوم چگونه بتوانم زندگیم را ادامه بدهم ؟از چه
راه می توانم سهم مشروع لذت ،شادی معنوی دل و و لذت جسمی و لذت زندگی را به دست
آورم ؟آیا این من هستم که جوانان را به فساد می کشانم یا آنان خود یا آنان خود به
دور فسادند ؟آنان که خود گرگانی هستند و به شکار آن دختر ساده دل می روند که افسون
و حیله هاشان را در نمی یابد و تورهای گسترده شان را حس نمی کند پس من در جامعه یک
استثنا نیستم و هرگز جوانان را از این راه و جریان –انحرافی –باز نمی دارم !
ممکن است در سخن این دختر کلامی از حقیقت
وجود داشته باشد .اما نخستین با ر که او به فسق و فجور دست زد و مردم او را رها
کردند این امر هیچ اساسی از حقیقت و درستی در بر نداشت .در آن روزگار هنگامی که
نخستین دختر با زیر پا گذاشتنتمام آداب و رسوم اخلاق و با به مسخره گرفتن تمامی
ارزشها بدان هوس ورزید …انگاه که او جایگاه خود را در کشتی سوراخ کرد و گفت این
جایگاه من است و به هیچ کس ارتباطی ندارد که من چه می کنم و هنگامی که سخن آن دختر
عملی شد و به صورت یک حقیقت در آمد …و زمانی که جامعه تا اندازه به راه فسق و
فساد رود که آن دختر در یابد لذت و تمتع مشروعی که باید از حیات خود ببرد در دسترس
او نیست …آنگاه است که سنت خداوند ی راست در می آید و نشانه های فروپاشی و
اضمحلال آشکار می شود .
نویسنده ای قلم به دست می گیرد و فساد و بد
کاری را در چشم مردم زیبا وانمود می کند و چنین می گوید :من آزادم تا هر چه بخواهم
بنویسم این آزادی بیان و قلم است ؟هر آنچه به نظرم آید می نویسم نه به کسی ارتباط
دارد و نه کسی میتواند از آن جلو گیری کند و مردم نیز او را به خود وا می گذارند !
وا می گذارند تا فساد را بروی زمین
بگسترانند و زهر های خود را در نفس ها بریزد یا آنکه کارش را سبک و ناچیز می
شمارند و با نگاه حقارت بار به آن می نگرند و چنان سرگرم وظیفه های زندگی می شوند
که از او غافل می مانند و شانه ها را به منظور بی اهمیت بودن موضوع بالا می
اندازند و می گویند مگر چه ربطی به ما دارد ؟
این نویسنده به شهرت و معروفیت می رسد …از
ثروت ها استفاده می کند و در محافل معین نفوذ و محبوبیت به دست می آورد …
و هیچ شگفت انگیز نیست که همچون بازرگانانی
باشد که مواد مخدر و ناموس می فروشند و به شهرت و ثروت خود می اندیشند تا به آن
برسند .
موفقیت و پیروزی این یکی سبب فریب دیگر نویسندگان
می شود و به سوی فساد و تباهی و جنایتشان می کشاند اما ایشان خود را مترقی می
پندارند و دارنده ی پیامی مقدس می دانند که نابود کننده ی عادت های پوسیده جامعه ی
کهنه و فذاهم آورنده ی مقدمات جاوعه ی جدید است .
شاید نویسنده یا صاحب نشریه ای به هر دری
بزند تا جنایت خویش را توجیه کند و آن را در نزد مردم طبیعی جلوه دهد و بگویه :چه
کنم ؟مسمومیت تمامی فضا را انباشته است کتاب خوانان دیگر به خواندن مطالب ادبی و
سخن های پاک و روشن روی نمی آورند آنان به خواندن نشریات جنسی و داستانها و اندیشه
های از این دست خو گرفته اند و مطالب دیگر جز این گونه دستاورد ها مؤثر نیست .فض
کنید نشریه ای ارزشمند منتشر کردم حال چرخ زندگیم را چگونه بچرخانم ؟چه کسی نوشته
های آن را خواهد خواند ؟هزینه ی این کار از کجا به دست می آید ؟آیا به چنین کاری دست
زدن چیزی جز خودکشی می تواند باشد ؟آیا جز این است که ساده لوحی و خامی مرا نشان می
دهد !یا یک دیوانگی به حساب می آید که هیچ عاقلی بدان دست نمی زند ؟از سوی دیگر یک
نویسنده یا یک نشریه در مقابل جریان مسموم جامعه تا چه حد می تواند کارای داشته
باشد ؟آیا بجز شماتت دیگران و سرشگستگی به دلیل عدم موفقیت وورشکست شدن اثر دیگری
خواهد داشت ؟
شاید این سخن درست باشد !
اما روزی که نخستین نویسنده مردم را به فساد
و تباهی فرا خواند و آنان او را به خود واگذاشتند چنین نبود آن روز که مردمان شانه
های خویش را به نشانه ی بی مبالاتی تکان دتدند و گفتند به ما چه ربطی دارد ؟
آنگاه که کار بدان جا رسد …زمانی که یک نویسنده
متعهد می بیند مردم آثار و نوشته هایش را نمی خوانند و او را تشویق نمی کنند یا
نشریه ای که منتشر می کند کسی از آن
استقبالی به عمل نمی آورد …روزی که یک نشریه ی پاک و ارزشمند نتواند به زندگی
مطبو عاتی خویش ادامه دهد …آنگاه است که کشتی حیات از آب پر می شود و از بسیاری
عیب به سوی اضطراب و بی ثباتی می رود …و قانون و سنت خداوندی که برروی زمین حکم
فرما است بر او جاری می شود و سقرط آن را اعلام می کند .
پدری که بخوردار از شخصیتی ضعیف است و زن بر
او تسلط دارد یا سست مایگی و لذت های مادی و عیش و نوش بر او چیره است …فرزندان
خویش را بدون نظارت و مراقبت رها می کند تا هر چه بخواهند بکنند و چنین می گوید :انان
فرزندان من هستند و من آزادم تا هر گونه بخواهم رفتار کنم و با آنان مماشات داشته
باشم و هیچ کس را با ما حق امر و نهی نیست !
مردم نیز او را به خود وا می گذارند …و یا
از سر تملق و چاپلوسی و یا به سبب بی مبالاتی به جریان او می نگرند و تأثیر کردارش
را بر جامعه دست کم می گیرند و می گویند :سرانجام خود به زیان گرفتار خواهند آمد و
هیچ ربطی به ما ندارد !
فرزندان او در نبود قانون و مقررات خوش
گذرانی می کنند …
خوش گذرانی از جهت بی قید و بند بودن و سر پیچی
از ظابطه ها و مقررات و زیر پا نهادن آدایب و رسوم و اخلاق اجتماعی و…
و از به پستی در افتادن و سقوط کردن لذت می
برند و به خوشی می رسند و این استمناء و لذت جوی بی تردید از برای طبایع و مزاجهای
منحرف و شخصیت های دگرگونه و ناهنجار است !زیرا روشن است که فرد ناهنجار و ناقص
هنگامی که از راه صواب به کمال نرسد و جهت
سالمی را برای تکمیل شخصیت خود نپیماید میل به انحراف می کند و جهت سقو ط را در پیش
می گیرد و راه منحرفانه را راهی سالم می پندارد و احساس می کند که در این راه
منحرف ((میوه اش )) رسیده و به دست آمده است و لذت بردن و تشخیص دادن خوب از بد در
همین راه کسب می گردد .
بی تردید این گونه لذت بردن و خوشی کردن
جوانان و فرزندان دیگر را می فریبد و به چنین راهی می کشاند …آنان در این راه
لذت مورد نظرشان را می یابند و رشد و نمو منحرفانه و گزینش افراد و دوستان را با این
ملاک ارزیابی می کنند ودر پایان روح تمرد و عصیانگری سرپیچی از حدود و مقررات و
اخلاق خانوادگی و زیر پا نهادن حرمت پدر و مادر را در ان می دمند ….پسر به پدر
خود می گوید تو مرتجع و عقب مانده ای پا را زا حدود خویش فراتر می گذارد و می گوید
:آیا می دانی که من کیستم که روبروی تو ایستاده ام …؟؟من کودک نیستم همچون تو مردی
هستم من مسؤل خویشتن هستم می خواهی با این پولی که به من می دهی به راه تو برم
؟هرگز نخواهی توانست تو مجبوری خرج زندگی مرا بدهی و به هیچ صورت قدرت دخالت در
مسائل مرا نداری من خود سود و زیان خویش را در می یابم با ذهنی تازه و باز شده از
بندها و بگونه ای متامل زندگی می کنم هر آنچه را که در جامعه می گذرد می دانم و
نسبت به آن آینده نگری می کنم …به سمت جلو می نگرم …پس تو هیچ گونه حاکمیت و
قدرتی بر من نداری !
و دختر به مادر می گوید :در کجا زندگی می کنید
!شما با ذهن پوسیده ی نسلهای گذشته …نسلهای عقب مانده …وواپس گرا به سر می بری
!…اما من با ذهنی باز و رها می زیم از من چه می خواهید ؟آیا گمان می برید که بر
کار من ناظرید و می توانید از کارهایم جلو گیری کنید ؟آیا قیومیت شما بر من می
تواند ما را از راه باز دارد ؟این من هستم که قیوم خویشتن هستم و بر اخلاق و کردار
خود ناظرم !اخلاق در لباس و پوشیدن و کناره گرفتن از جامعه نیست !چه پیش می آید
اگر من بازوان خویش را برهنه کنم و پاهایم را هویدا سازم اگر گوشه ای از سینه خویش
را باز بنمایم ؟آیا از تن من چیزی کاسته می شود ؟و اگر جوانان در اره و خیابان به
من نگریستند و یا متلکی گفتند چه پیش خواهد آمد ؟آیا زمین ویران خواهد شد شما با
ذهنی خشک و بست نگاه می کنید !از مفهوم دگرگونی و تکامل حیات هیچ نمی دانید !در هر
حال اراده ی این کار با من است من خود تصمیم گیرنده هستم و کسی را بر من حق امر و
نهی نیست !
پدران و مادران با دیدن این ماجرا ها می
نالند و شکوه می کنند .شکایت از عصیان فرزندان و این که دیگر نمی توانند آنان را
به راه راست باز گردانند !می گویند چون جامعه فاسد است فرزندان ما فاسد و عصیانگر
شده اند !شاید این سخن در ست باشد !
آما آنگاه که نخستین نسل از فرزندان به فساد
گرویدند و پدران آنها را به خود واگذاشتند تا فاسد شوند کار بدینسان نبود !
هنگامی که چنین وضعی پیش آید …وقتی
فرزندان از بندها برهند و انظباط را نادیده بگیرند ؛پدران و مادران نمی توانند
رفتار آنها را به نظم در آورند و آموزگاران هم بر ایشان چیرگی نخواهند یافت ؛زیرا
این پدران و مادران بودند که کار تربیت آموزگاران و مربیان را بی اثر کردند…و بدین
گونه است که سنت و آیین گذشته به کناری می رود و مجازات حتمی روی می دهد و این جا
است که کشتی از بسیاری سوراخهائی که در آن ایجاد شده و عیبی در آن راه یافته است
به تمامی غرف می شود !
دانش آموز در امتحان راه تقلب را در پیش می
گیرد و کار خویش را چنین توجیه می کند :هر چه بخواهم می کنم و کسی را یارای آن نیست
تا مرا از کارم باز دارد .
مردمان نیز او را به خویش وا می نهند !
از سر دلسوزی با آینده یا از روی نا چیز
انگاشت گناهش او را به خود وا می گذارند !دانش آموز هم به کلاس بالاتر میرود از این
قبولی لذت می برد !یک قبولی ساده و بی دردسر …این پذیرفته شدن دیگران را می فریبد
…آنان هنی ز همچون او در پی برهم زدن نظم و مقررات گام می زنند تمام سال را به
خوش گذرانی و بیکاری و ولگردی در خیابانها سپری می کند ؛چونان سگان بی صاحب در پی
دختران می افتند …سپس در هفته ی پایان سال تقلب ها را برای امتحان آماده می کنند
–دیگران –آنان که در کار خود شرافتمندند در می یابند که حقشان پایمال شده است !چه
تمامی سال را به تلاش و بی خوابی گذرانده اند و اما با همهی کوشائی و درست کاری و
نشاط بدان درجه از پیروزی تقلب کنندگان هم دست نیافته اند ؟
لاجرم ایشان خود را از نشاط و کوشش در راه
کار و علم کنار می کشند و به سلک حیله گران و متقلبا ن در می آیند !
پس خواهی دید کارمندی که در سر وقت مقرر
درسر کار خویش حاضر می شود و در پایان وقت اداری دست از کار بکشد –بدان شرط که به
هنگام حضور و غیاب به شدت از او مراقبت نشود –در تمامی مدت ساعات اداری کاری از او
ساخته نیست !
پس خواهی دید که مهندسی که استاندارد های
امور ساختمانی را که به درستی به کار برده شده اند نمی پذیرد و یا استاندارد های
درست و کامل مربوط به امور بهداشتی را مورد توجه قرار نمی دهد اما اگر دست در جیب
خود کردی و حق و حساب او را پرداختی بدون کمتریت توجه به شرایط استاندارد های یاد
شده کار تو را قبول می کند !
و بنا بر این طبیبی که می تواند با یک بار
معاینه بیمار خود را کاملاً معاینه کند معالجه و رفت و امد بیمار را چنان به درازا
می کشاند تا برای هر بار معاینه ویزیت جدیدی بخواهد و پول بیشتری بگیرد .و همچنین
در پی او کارخانه ی دارو سازی که با او همکاری دارد یا وارد کنندگان دارو برای در
آمد بیشتر و به جیب زدن پول بیشتر می کوشند و…همه فریبکار
تمامی اینان همان دانش آموزانی بودند که
مردم انها را به خود وا نهادند و در باره شان غفلت کردند .
آنگاه چونان فریبکاران به صورت یک داد و ستد
عادی در آیند پس جامعه به سقوط دچار خواهد شد و به پرتگاه نیستی در خواهد افتاد !
کارمندی که رشوه می گیرد ….به خود خواهد
گفت :چه کسی حق دارد بر کار من خرده بگیرد ؟هر انچه خود بخواهم می کنم اختیار کار
خود را دارم و کسی را بر من حق امر و نهی نیست !مردم نیز سخنی نمی گویند و او را
به خویش وا می نهند .
به خویشش وا می نهند زیرا به سودی که به وسیله
ی او به دست می آورند سخت نیاز مندند .و یا از سر ترس رهایش می کنند و همینطور اگر
از صاحب منصبان و وجیه الملکان باشد .آن رشوه خوار سود های کلان می برد …و ثروت
عظیم و آسان و راه به چنگ آوردن پول تضمین شده را می یابد …
این گونه ثروت را به چنگ آوردن کارمندان دیگر
را می فریبد و ایشان را به سوی رشوه خواری می کشاند …انان از این آبشخور پستی و
سر چشمه ی پلیدی می نوشند و در خون نیازمندان در می غلتند .
موج شدید رشوه خواری به بالاترین حد خود می
رسد …تا بدانجا که تمامی کارها به دست رشوه خواران صورت می گیرد و دیگر درها بر
صاحبان حق بسته می شود .
شاید هم کارمندی به دستو پا افتد ت جنایت
خود را توجیه کند و رشوه خواری را به خود یا به مردم بقبولاند و کار خود را بدینگونه
جلوه دهد :مگر تنها من رشوه می گیرم ؟مگر تنها من مفاسد را ترویج می کنم ؟فرض کنیم
که من به تنهای از پستی ها و پلیدیها دست شستم …آیا کارها و مصالح مردم روبراه و
در ها بر انان گشوده خواهد شد ؟آن چه پیش خواهد آمد تنها این است که خود را از در
امد آسان و راحت محروم می کنم و از آن پس در فقر همواره به سر خواهم برد من که
صاحب چند سر نان خور و دارای زن و بچه هستم همیشه در تهی دستی روزگار خواهم گذراند
.
اما روز نخست که رشوه خواری آغاز شد چنین
نبود .مردم باچشم پوشی و اغماض کردن، بیشتر رشوه خواران را با این کار تشویق و ترغیب
کردند .
و چون کار بدینجا رسید …چون رشوه خواری
اصل بشمار آید و پاکی و امنتداری یک حالت غیر عادی و استثائی قلمداد شود …آنگاه
است که بزرگترین اضطراب و تکانهای زازله افکن بر پیکره ی جامعه خواهد رسید و ان را
از ریشه بر خواهد کند .و دیری نخواهد پائید که از هم بپاشد و به دره ی سقوط و
انحطاط واژگون شود …
سخن رسول خدا (ص)و پند و حکمت او راست بود
که فرمود :
(آنچه بسیار مستی بیاورد اندکش نیز حرام
خواهد بود …)
(امر به معروف و نهی از منکر کنید پیش از
آنکه دعایتان مستجاب نشود …)
داستان کشتی و دو حکایتی که گذشت یکجا به یاد
می آورد و افزون بر این مفاهیمی دیگر را بدان می افزاید که شایسته تدبیر و اندیشه
است …نخستین مطلبیکه در این حکایت نظر را به خود جلب می کند این است که رسول خدا
(ص) سرنشینان کشتی را بر حسب موقعیت اجتماعی –جماعتی را بالا دست و جماعتی را فرو
دست –و طبقه ثروتمند و طبقه ی تهی دست ؛متواضعان و درویشان ظاهر سازان و خود نمایان
…تقسیم نکرد .و اربابان را بزرگان جماعت بشمار نیاورد و توده ی مردمان را در
مقام تهی دستان و بی ارزشان جماعت قرار نداد …اینسان تقسیم بندیها از پیامبری که
حکمت و پند خداوند را بر زبان آورد و رسالت پروردگار را به مردمان عرضه داشت هرگز
و هیچگاه دیده نشد .
بزرگان و زعمای خود بر حسب سرنوشت خداوند و
پیامبرش ((آنان اند که حدود احکام خداوندی را پاس می دارند )) آن کسانند که حدود
شریعت را جاری می کنند و آنان که به هدایت و رهنمون خداوند رستگاری یافته اند .حال
مقام و پایگاه اجتماعی اینان هر چه می خواهد باشد .نیرومندی و توان حقیقی نه از میان
جهان مادی گرفته می شود و نه از ارزشهای عالم خاکی به دست می آید از عالم ملکوتی
بریده و گسسته است ؛بلکه این همه از نعمت پروردگار و ایمان و باور و بر اساس قدر
دانی و شناخت در جات ایمان با اوست .
((و لاتهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان
کنتم مؤمنین ))
((خود را ناچیز نینگارید به خویشتن اندوه
راه ندهید اگر شما از زمره ی ایمان آورندگانید ))
اما ((آنان که حدود خداوندی را پاس نداشتند
فرو افتادند))اینان عصیانگران و منحرفانند که عصیان و انحرافشان از هر سو روشن است
بی آنکه به مرتبه ی ظاهری و مقام ساختگی آنان در اجتماع کار داشته باشیم زیرا این
پایگاه اجتماعی هیچ ارزش و اعتباری ندارد و نمی تواند آدمی را از عذاب خداوند ی
برهاند یا اورا از انحراف بدور دارد و بلکه نه در جهان زمینی می تواند کار ای
داشته باشد و نه قادر است از اجرای به موقع قوانین الهی و سرانجام حتمی آن جلوگیری
کند !مثلاًهنگامی که کشتی از بسیاری بار گناه و فساد غرق می شود اربابان نمی توانند
به توده ی مردمان بگویند :اینک شما غرق شوید تا ما از غرقاب برهیم !و اینجا است که
رسول خدا (ص)از مؤمنان نگاهدارنده ی حدود و احکان خدای می خواهد تا باز دارندهی
کسانی باشند تا پاسدار احکام نیستند وظیفه ی شان به پیروزیهای ظاهر فریب اجتماعی
محدود نمی کند بلکه خواستار پیروزی حقیقی و مرتبه ای بلند برای کشتی حیات و جامعه
است تا بدانجا که ایمانشان استوار و پابر جا است و قدرتی حقیقی و نیرومند بشمار می
روند قدرتی که دست جنایتگران را می بندد و بازدارنده ی کسانی می شود ک احکام را
بازیچه ی خویش قرار داده اند این است مأموریت مؤمان که بایست بدان آگاه باشند وبی
توجه به موقعیت طبقاتی ثروتمندی یا تهیدستی ریاست یا مرئوسی و… آن رل بنگرد زیرا
این ارزشها نمی توانند به آزمون گرفته شوند .
مطلب دوم که از حکایت بر می آید همانا وجه
اشتراک در مصلاحت های جامعه است هر چند که به ظاهر این مصلحت ها گونه گن جلوه کند .تمامی
مثال های که پیش از این آوردیم به گرداگرد یک محور می چرخند که معنای ان در حدیث
رسول خدا پیداست …آنان –کارمدان –منافعی در دسترس خود دارند که-به حساب دیگران –بدست
می آورند و می خورند .اگر جامعه ایشان را در چنین وضع برای مدتی به حال خود بگذارد
بی تردید از این سکوت جامعه در سمت تلاش و زحمت اندک و بدست آوردن وسایل شهوت و
لذت و روزی آسان و راحت سود می برند .
اما پس از گذشت زمانی دیر یا زود فساد در
همه جه دامن می گسترد کشتی به اضطراب و تلاطم روی می آورد و سر انجام به غرقاب می
افتد …و به هنگام غرق شدن هم ستمکاران را باخود می برد هم ستم دیدگان را .بنا بر
این در پایان کار تمامی هدف ها یکی است و خطرها از برای همگان است …و بدینگونه نیست
که سودها و کارها جنبه های فردی داشته باشد .هر گونه سود به همه میرسد و هر خسران
دامنگیر همگان خواهد شد …هیچکس نخواهد توانست از بار وظیفه شانه خالی کند .
اینجه پرسشی در باره ی این آیه برانگیخته می
شود .
((ای گروه مؤمنان به خویش باز آئید آگر شما
هدایت یافتید گمراهی گمراه شدگان شما را زیانی در بر نخواهد داشت ))مائده ۱۰۵
این گونه ابهام و حیرت ها برای خود مسلمانان صدر اسلام هم پیش
آمد خلیفه نخستین بپا خواست به مفهوم درست کلمه مسلمانان را راه نمد و گفت :(ای
مردم شما این آیه را می خوانید …و من خود سخن رسول خدا را شنیدم که گفت :اگر
مردم ستمکاری را به ستم گری دیدند و اورا از کارش باز نداشتند زود خواهد بود که
مجازات خداوندی دامنگیر آنان شود )).
آری بر شما است که به خود باز آئید ؛بر شما
است که به زیست گاه خود بپردازید و به دیگر جامعه ها و یا افراد غیر مسلمان کار نداشته باشید .چه هر آنگاه که شما راه هدایت
و دوستی رایافتید زیان ایشان بر شما کار ساز نخواهد بود .اما کار و کردار مسلمانان
جوامع اسلامی به گونه ی آن جوامع بیگانه نیست و حکم آن چیزی دیگر است .
کار و کردار افراد در جامعه اسلامی به مثابه
ی مرگ و زندگی تلقی می شود سود و زیان جمع و سود زیان خود را بداند و منافع جمع را
با منافع خویش یکسان شمارد و فوراًاز کار ستمگر جلو گیری کند حال ستم او هر چه
باشد خواه برای خود تقاص بگیرد خواه برای جمع و بدین ترتیب تمامی جامعه در امان و
رستگاری خواهد بود و اگر نهی از ستم از سر ترس یا طمع کاری و یا بی ارزش شمردن ستم
باشد …در این میان بلای عظیم در جمع فرو خواهد آمد و همگان را غرق خواهد ساخت .
به سبب وحدت و اشتراک مافع فرد و جامعه میان
آنان پیوند برقرار می شود پیوند های خلل ناپذیر و ناگسستنی بسان سر نشینان کشتی یا
کشتی از آسیب در امان است یا غرق خواهد شد پس چگونه ممکن است که برخی برهند و بخی
غرقه شوند یا برخی برخی دیگر را ناچیز و بی ارزش بینگارد ؟این همبستگی و پیوندی که
بر پایه ی اشتراک منافع فرد و جمع بوجود می آید خود سودمند است که پیوند امر به
معروف و نهی از منکر را نیز با خود خواهد داشت پیوند ایمان به خداند را پیوند
تعاون بر اساس تقوا و نیکی ،نه پیوند بر اساس گناه و دشمنی و ستمکاری .
از آنگونه پیوند ها که فردایش کسی نگوید :میان
من و آن دیگر چه رابطه ای است ؟هر چه دلخواه اوست انجام دهد ؛و نگوید چه ارتباطی
با من دارد من هرگز در کار او دخالتی نخواهم کرد !و یا دیگری در باره ی او بگوید
به من چکار داری ؟هر چه بخواهم می کنم تو در کار من دخالت نکن !
این هرگز پذیرفتنی نیست !کارها و مسائل
جامعه با این شیوه ی برخوردها هیچ گاه دوامی نخواهد داشت …می بایست بیداربود و
غفلت دیگران را یاد آوری کرد و برادرانه کار اشتباهشان را هشدار داد .منظور سخن این
نیست که جامعه تبدیل به عرصه ای برای ستیزه ها و کشمکش ها و درگیری هاباشد !نه
هرگز پذیرفتنی نیست !این گونه برخوردها مقصود راه ما نیست !
((چه کسی بهتر از آن کسی است که به راه
خدافرا بخواند و کار نیک پیشه کند و آنگاه بگوید من از زمره ی مسلمانانم ؟نیکی ها
و بدیها یکسان نیستند کارها را با بهترین شیوه ها براه اندازید پس اگر چنین کنید
آنکه با شما دشمنی می ورزد از در دوستی و صمیمیت در خواهد آمد .))فصلت ۳۴-۳۳
((دعوت در راه پروردگار خویشتن را با حکمت و
پند نیک توأمن کن ))نمل ۴۶
این است راه …
همانا پیوند ها بر پایه های مهربانی و محبت
است نه بر پایه ی بغض و کینه توزی پند و اندرز از این چشمه می جوشد …من برادر خویش
را پند می دهم زیرا او را دوست می دارم و نیکی او را خواستارم می خواهم او را دستگیری
کنم تا در آتش فرو نیفتد بدینسان او پند مرا می پذیرد چون مرا دوست می دارد و از
پاکی و درستی نیتم آگاه است .
اما مچ بدکاران را گرفتن با آنکه نشانه تنبیه
و خشونت را با خود دارد نباید در بردارنده ی تمامی چیزها باشد !بلکه این در شمار
آخرین راه و وسیله هاست انگاه که تمامی راهها بست شود و وسیله ها بی اثر شود و
تنها این راه بماند !
شاید کسی از سر خیر خواهی سخن آن جوان خودسر
و دختر نادان را بر زبان براند که:مگر من به تنهای می توانم به اصلاح جامعه برخیزم
؟گیرم که مؤمن باشم و کار نیک پیشه کنم و کشتی را از غرقاب برهانم ؟
نه این سخن درست نیست !هنگامی که تو در
جامعه ای قرار گرفتی که در حال سقوط و تباهی است و کشتی آن زود است که به غرقاب در
افتد هرگز به تنهای نخواهی توانست آن را از سقوط نهای و غرق شدن برهانی و هرگز
نخواهی توانست از مهلکه رهایش سازی .
آری ! اما می توانی خویشتن را مصون بداری !
حتی در آن هنگام که قانون خداوندی به حقیقت
در آید و بلای حتمی در می رسد …حتی آنگاه که حکم حق الهی جاری می شود و کشتی در
هم می شکند …
حتی در آن حالت …چه بسیار تفاوت است میان
غرق شدن این یا آن کس .
یکی در فسق و فجور غرق می شود و راه به دوزخ
می برد .
و دیگری به سوی بهشت می رود زیرا شهید است .
چه کسی حاضر است روز واپسین را به دنیا
بفروشد ؟در حالی که می تواند به هنگام غرق شدن بهشت را برای خود باز خرد یا آنکه
آتش دوزخ را به دست آورد ؟!
—————————————-
منبع : معیار اخلاق
مؤلف : استاد محمد قطب
انتشارات : : بنیاد علوم اسلامی
