تشکیلات و ساختار اخوان المسلمین در خاورمیان

تشکیلات و ساختار اخوان المسلمین در خاورمیانه

اردلان متینا

خوان المسلمین نامی است که چندین سازمان اسلامی در خاورمیانه را در بر می گیرد. اولین شاخه از اخوان المسلمین که شعبه مرکزی آن است در سال ۱۹۲۸ در مصر تأسیس شد. از آن زمان به بعد اخوان المسلمین در کشورهای دیگر هم تأسیس شد.بنیانگذار اخوان المسلمین حسن بنا بود که این سازمان را در ماه مارس ۱۹۲۸ به همراه شش کارگر شرکت کانال سوئز در مصر تأسیس کرد. این گروه جدید با الگو برداری از اجتماعات مخفی آن روزها و برای ایجاد تغییرات اجتماعی مبنی بر تعلیمات اسلامی و متدین در مخالفت با بی عدالتی سیاسی و اجتماعی حاکمان استعمار انگلیس تأسیس شد. اخوان المسلمین که حسن بنا بنیانگذار، آن یک معلم مدرسه بود، در ابتدا فعالیت هایی در حوزه آموزشی و خیریه انجام می داد اما به سرعت به یک نیروی سیاسی تبدیل شد که برای بهبود وضعیت نیازمندان و طبقه فرودست تلاش می کرد. این جنبش در حرکت ملی گرایانه مصر نقش زیادی داشت و ارتباطات از دست رفته آن زمان میان سنت و مدرنیته را احیا کرد. شعار اخوان المسلمین در آن زمان مخفی بودن سازمان و علنی بودن دعوت آن بود.اخوان هم یک جنبش مذهبی بوده و هست و هم یک جریان سیاسی اجتماعی. بنا خواستار بازگشت به اسلام حقیقی و پیروی از متفکرانی چون محمد عبده و رشید رضا بود. به گفته بنا اسلام معاصر نفوذ اجتماعی خود را در آن زمان از دست داده بود چون حضور استعمار غرب اکثر مسلمانان را تحت تأثیر قرار داده بود. بنا قرآن و سنت را قوانین نوشته شده الهی می دانست که باید در همه بخش های زندگی بشر حضور داشته  باشد.اخوان المسلمین خود را یک جنبش انقلابی سیاسی و اجتماعی می دانست. بنا تلاش می کرد توجه عامه مردم را جلب کند و رویکرد جنبش را به سوی حمایت از کارگران در مقابل ستم شرکت های انحصاری و خارجی سوق می داد. تأسیس نهادهای اجتماعی مانند بیمارستان، داروخانه و مدرسه بخشی دیگر از برنامه های این گروه بود. اخوان المسلمین همچنین یک شاخه نظامی داشت به نام الجهاز الخاص که اعضای آن را بیشتر نیروهای ارتش و پلیس مصر تشکیل می دادند.تا سال ۱۹۳۶ یعنی هشت سال بعد از تأسیس، اخوان المسلمین ۸۰۰ عضو داشت که این رقم در سال ۱۹۳۸ به دویست  هزار عضو رسید. در سال ۱۹۴۸ اعضای اخوان به نیم میلیون نفر رسید. یکی دیگر از اهداف اخوان المسلمین تبدیل شدن به یک نهاد اسلامی بین المللی بود به همین دلیل گروه هایی در لبنان (۱۹۳۶)، سوریه (۱۹۳۷) و اردن (۱۹۴۶) تأسیس کرد. همچنین عده ای از دانشجویان خارجی مشغول به تحصیل در قاهره هم به این جنبش پیوستند. مقر این سازمان در قاهره به مرکزی برای برگزاری جلسات نمایندگان اخوان از سراسر کشورهای اسلامی تبدیل شد. رهبران اخوان المسلمین همواره به سیاست ها و رویکرد غیر خشونت آمیز و اصلاح طلبانه به اسلام متعهد بودند. از سال ۱۹۵۴ بعد از ترور نافرجام جمال عبدالناصر در مصر که حاکمان نظامی مصر اعضای اخوان را به انجام این ترور متهم کردند، این سازمان غیرقانونی اعلام شد. از آن زمان به بعد دستگیری های جمعی اعضای اخوان در مصر و دیگر کشورهای اسلامی شروع شد و ادامه یافت. به این ترتیب اخوان المسلمین تا سال گذشته محبوب ترین گروه اپوزیسیون در مصر بود که درخواست نظام باز سیاسی را مطرح می کرد.همان  طور که گفته شد اخوان المسلمین چند سال بعد از تأسیس توسط حسن بنا، در چندین کشور اسلامی شعبه تأسیس کرد. در ادامه این گزارش نگاهی داریم به فعالیت این گروه در کشورهای مصر، سوریه.مصرهمانطور که گفته شد مصر مرکز اصلی و جایگاه اولیه اخوان المسلمین است. مقابله استعمار و احیای رابطه کم رنگ شده میان سنت و مدرنیته و وارد کردن اصول اسلامی در جنبه های مختلف زندگی مردم از اهداف محقق شده اخوان المسلمین در مصر بود. بنا به اصرار اعضای جوان تر اخوان ایجاد شاخه نظامی  آن را پذیرفت. اما این شاخه در سراسر جنگ جهانی دوم غیر فعال باقی ماند. در دهه ۱۹۴۰ رشد اخوان المسلمین در مصر به سرعت ادامه یافت و در پایان آن دهه بیش از یک میلیون عضو داشت. بعد از جنگ جهانی دوم اخوان رهبری جنبش ملی گرای مصر را در دست داشت. شاخه نظامی این جنبش هم دست به حملات مسلحانه زد. محبوبیت رو به رشد این سازمان در مصر، نخبگان حاکم در این کشور را متوجه تهدید اخوان کرد. به همین دلیل، بنّا در سال ۱۹۴۹ توسط پلیس مصر ترور شد. حسن اسماعیل الهدیبه که یک قاضی سابق مصری بود جانشین بنّا شد. هدیبه قصد داشت شاخه نظامی اخوان را منحل کند اما این شاخه بدون اطلاع رهبری سازمان همچنان به فعالیت خود ادامه می داد. اخوان المسلمین از کودتای نظامی سال ۱۹۵۲ که به سرنگونی حکومت پادشاهی در مصر منجر شد حمایت کرد؛ اما حاکمان نظامی کشور بعد از کودتا تمایلی به تقسیم قدرت یا لغو حکومت نظامی نشان ندادند. این حاکمان رفته رفته به مقابله با اخوان پرداختند و در سال ۱۹۵۴ به بهانه ترور جمال عبدالناصر، این سازمان را منحل کرده و هزاران تن از اعضای آن را به زندان انداختند و شکنجه کردند.در دوران حکومت ناصر، بسیاری از اعضای اخوان سال ها در زندان و اردوگاه های کار اجباری بودند. اخبار و گزارش های بسیاری درباره بدرفتاری با این افراد در زندان های مصر وجود دارد. یکی از این اعضا، سید قطب است که در آن زمان با نفوذ ترین متفکر جنبش اخوان بود. او به دنبال آماده کردن شرایط برای وقوع یک انقلاب بود تا حکومت ضد اسلامی آن زمان در مصر را سرنگون کند. قطب در سال ۱۹۶۶ به اعدام محکوم شد. در سال های بعد رهبری اخوان المسلمین از ایدئولوژی انقلاب فاصله گرفت و به جای آن به استراتژی اصلاحات غیر خشونت آمیز تأکید کرد. در دوران ریاست جمهوری انورسادات اعضای دستگیر شده اخوان کم کم آزاد شدند. اما این سازمان همچنان غیرقانونی باقی ماند و مورد سرکوب گسترده قرار گرفت.در دهه ۱۹۷۰ جنبش دانشجویی اسلامی مستقل از اخوان در مصر شکل گرفت. در دهه ۱۹۸۰ و در دوران ریاست جمهوری حسنی مبارک بسیاری از این فعالان به اخوان المسلمین پیوستند و در نتیجه نفوذ این جنبش در چندین نهاد کارشناسی و حرفه ای کشور افزایش یافت. با افزایش نفوذ اخوان، دولت مصر بار دیگر به فکر سرکوب آن افتاد و دور جدید سرکوب ها از سال ۱۹۹۲ شروع شد. اما علی رغم دستگیری های گسترده و سرکوب پلیس و نظام بسته سیاسی، کاندیداهای اخوان در انتخابات پارلمانی سال های گذشته در مصر شرکت کردند و چند کرسی به دست  آوردند.در دهه گذشته اخوان المسلمین بارها خواستار باز شدن نظام سیاسی مصر و دمکراتیک شدن فضای حاکم بر فعالیت های سیاسی در این کشور شد. سال گذشته در پی فشارهای آمریکا مبارک علاوه بر برگزاری انتخابات مستقیم ریاست جمهوری برای اولین بار، انتخابات پارلمانی را هم در فضای نسبتاً بازتری برگزار کرد. در نتیجه اخوان المسلمین ۸۸ کرسی را در پارلمان جدید به دست آوردند و با ۲۰ درصد کل آرا به بزرگترین بلوک اپوزوسیون درون حاکمیت مصر تبدیل شدند. احزاب مخالف دیگر که برخلاف اخوان المسلمین فعالیت آن ها غیرقانونی اعلام نشده بود، فقط ۱۴ کرسی را در پارلمان به دست آوردند. با این حضور قدرتمند اخوان،  اکنون بار دیگر این جنبش در مصر احیا شده است.سوریهشاخه سازمان اخوان المسلمین در سوریه در دهه ۱۹۳۰ توسط دانشجویان سوری تأسیس شد. این دانشجویان پیش از این در مصر با اخوان المسلمین آشنا شده بودند و در اقدامی سیستماتیک به فکر تأسیس شاخه این جنبش در سوریه بودند. اخوان المسلمین در سوریه نقش مهمی در جنبش گسترده مقاومت در برابر رژیم حاکم بعث از سال ۱۹۶۳ داشت.در اواخر دهه ۱۹۳۰، تفکرات حسن بنّا توسط دانشجویان جوان سوریه ای به این کشور رسید. این دانشجویان بعد از اتمام تحصیل در دانشگاه قاهره و آشنا شدن با جنبش اخوان در این دانشگاه به کشورشان بازگشتند و نهادهایی به نام جوانان محمد تأسیس کردند. این نهادها بعداً به اخوان المسلمین سوریه تبدیل شد. در سال ۱۹۵۴ شاخه سوری اخوان به رهبری مصطفی الصبای به یاری اخوان المسلمین مصر شتافت که در آن زمان از سوی جمال عبدالناصر مورد سرکوب شدید قرار گرفته بود.تا دهه ۱۹۶۰ اخوان المسلمین سوریه نقش چندان مهمی در سیاست این کشور نداشت. در این دهه بود که اخوان سوریه به عنوان بخشی از جنبش گسترده مقاومت سیاسی و مسلحانه به مقابله با رژیم حاکم پرداخت. بعد از کودتای نظامی حزب بعث در ۸ مارس ۱۹۶۳ در سوریه، رژیم جدید با محدود کردن آزادی های سیاسی و مقابله با اسلام، ضدیت زیادی را در میان افکار عمومی سوریه علیه خود برانگیخت. در آن زمان قدرت در دست نظامیان و اقلیت علوی متمرکز شد و سنی ها به حاشیه رانده شدند. گروه های سیاسی اسلامی سنی به رهبری اخوان المسلمین به مقابله با دولت حاکم پرداختند. در سال های ۱۹۶۴ و ۱۹۶۵، اعتصاب ها و تظاهرات های گسترده در سراسر سوریه برگزار شد. در سال ۱۹۷۰ حافظ اسد به قدرت رسید ولی این اعتراض ها همچنان ادامه یافت. در سال های بعد و بعد از جنگ در لبنان، چندین ترور در سوریه اتفاق افتاد که اهداف آن اعضای رژیم حاکم سوریه بودند. اخوان المسلمین مسئولیت بسیاری از این ترورها را به عهده گرفت. دولت هم در واکنش به این اقدامات دست به سرکوب گسترده اعضای اخوان زد. در ۸ مارس ۱۹۸۰ و در هفدهمین سالگرد کودتای حزب بعث اعتصاب و اعتراض گسترده شهرهای سوریه را فرا گرفت و فلج کرد. اخوان المسلمین در سازمان دهی این اعتراض ها نقش محوری داشت. در همان سال سوء قصدی نافرجام به جان حافظ اسد صورت گرفت که به اخوان المسلمین نسبت داده شد. این اتفاق باعث دستگیری و اعدام ده ها عضو اخوان شد. این کشمکش میان اخوان و دولت حافظ اسد تا سال ۲۰۰۰ و هنگام مرگ او ادامه یافت. بعد از به قدرت رسیدن بشار اسد در آن سال، فضای سیاسی جدیدی در سوریه حاکم شد. در آن روزها بسیاری از اعضای اخوان از زندان های سوریه آزاد شدند.رهبری اخوان المسلمین سوریه همچنان در تبعید است اما همچنان بسیاری از سوری ها از این سازمان حمایت می کنند. رهبران این جنبش در ژانویه ۲۰۰۶ و در میان تحولات اخیر سوریه، در مصاحبه هایی خواستار تغییر مسالمت آمیز و بدون خشونت دولت در دمشق و استقرار یک حکومت مدنی دمکراتیک در این کشور شدند. منابع:Wikipedia Midle East Quarterly

————————————-

منبع : همشهری۹۰