تجدید و نوگرائی در دین

تجدید و نوگرائی در دین

 تدوین : عزیز صادقی

نوگرائی دینی در مفهوم درست آن عبارت است از برانگیختن و احیای ثوابت و مبانی دین با ایجاد تطوّر و دگر شدن در مفهوم فروع تا مگر به پرسشهای تازه و رخدادهای نو پدیدار گشته در عرصه ی واقعیات زندگی مسلمان ، در عین حفظ صلاح و صلاحیّت ثوابت و مبانی دینی در هر زمان و مکانی به اقتضای این روزگار پاسخ های استوار داده شود و با پیوند و سنجش میان ‹ فقه واقع › و ‹ فقه احکام › به نوگرائی در فروع ، یعنی فقه ، که همان علم فروع دین است بیانجامد .

در این جریان تجدید و نوگرائی پوابت دین در هر زمان و مکانی با نوگرائی در اموری که متغییرات و پرسشها و رخدادهای تازه زمینه ی پیدایش آنها را فراهم می کنند ، سازگاری و توازن و همخوانی دارد . و این امر هیچ تناقضی با امر کمال و کامل شدن دین ندارد چرا که اصول و ثوابت دین با کامل شدن دین ، کامل گشته اند ، اما آفاق و آثار و فروع ناشی از آن همواره در حال رشد ، تغییر و تطوّر می باشد و همچنان تازگی پذیر است ضمن آنکه میان این نوشدن و اصول و قواعد و ارکان ثوابت کامل شده همواره یک رابطه ی تنگاتنگ وجود دارد و آن اینکه این تجدید باید در گستره ی افق این اصول و ثوابت بوده و با روح آن سازگاری داشته باشد و در واقع پشتوانه ی بقای اصول همواره پایدار گردد که برای تمامی زمان ها و مکان ها شایستگی دارد .

نیاز به وجود مجدد:

خروج اسلام از تحت تأثیر و سیطره ی ظلم و ستم و جاهلیت و تابناک نمودن مجدّد آن به وجود مجددان نیازمند است . اگر چه در اثر ظلم و ستم و کم لطفی در حق دین خدا ، آثار ایمانی و اصلاحی این نور هدایت هیچ وقت به طور کامل رخت بر نبسته است ، بلکه همچون خورشید زیر ابر برای مدّتی نه چندان زیاد پنهان مانده و با کنار رفتن ابرهای ظلم و بی عدالتی و کم خردی باز درخشیدن گرفته است .

علاوه بر این در هر زمانی همواره افرادی وجود داشته اند که بر پیروی از اسلام ثابت قدم بوده اند و کوشیده اند علم و عمل اسلامی را به طور کامل و همه جانبه در سراسر زندگی خویش به اجرا بگذارند ، اما برای برآورده نمودن هدف اصلی بعثت انبیاء و اعلی کلمه الله در زمین این دو چیز کافی نیستند . زیرا اساس و ماهیت کار پیامبران چیزی بالاتر و برتر از این می طلبد ، برای وضوح این مطلب باید بدانیم که ماهیت کار پیامبران حول سه محور اساسی می چرخد :

۱ – ایجاد انقلاب فکری و درونی در میان عموم انسان ها بگونه ای که به تغییراتی بنیادی و اساسی در جهانبینی و اندیشه ها و باورهای فکری ، اجتماعی و … بیانجامد و ایجاد بینش عمیق ، طرز تفکر و روند اخلاقی ناب اسلامی در میان مردم ، بگونه ای که روش و هدف زندگی ، معیار ارزشگذاری و سنجش خوب و بد و نحوه ی عملشان کاملاً در قالب اسلام دراید .

۲ – گردآوری و انسجام و سازماندهی کسانی گه تحت تأثیر این تعلیم و تربیت ( تزکیه ) قرار گرفته اند ، در قالب یک اتحاد مستحکم جهت همکاری و تعاون بر برّ و تقوا و سعی برای بدست گرفتن قدرت بعنوان یکی از وسائل اساسی جهت اعلی کلمه حق .

۳ – ایجاد نظام حکومت اسلامی ، تحت سیطره قرار دادن همه ی ابعاد تمدن بشری بر اساس اصول ناب اسلامی و اتخاذ تدابیری که از یک سو موجب گسترش دایره ی نفوذ دعوت اسلامی بر کره ی زمین شود و از سوی دیگر امکان و زمینه ی تربیت فکری و اخلاقی همه ی کسانی که بواسطه ی تبلیغ و تناسل به جماعت اسلامی می پیوندند ، بر اساس اصول اسلامی فراهم گردد .

پیامبر خاتم حضرت محمّد ( ص) این امر را در مدت بیست و سه سال انجام داد و بعد از رحلت ایشان چندین سال به همین طریق ادامه یافت ، امّا بعد از مدتی ورق برگشت و اساس حکومت اسلامی در هم ریخت و سلطنت و پادشاهی جای آن را گرفت و بدینگونه ، جای عدالت و برابری و برادری و آزادی اسلامی را بی عدالتی و اختلاف طبقاتی و نابرابری و ظلم وستم و استبداد فراگرفت .

لذا دین در هر زمان و دورانی به اشخاص ، گروه ها ، سازمان ها و نهادهائی قدرتمند نیازمند است ، که به ایفای نقش پیامبران پرداخته و دگرباره پیامبروار مسیر زندگی مردم را از بیراهه به شاهراه اسلام برگردانند و بار دیگر دست ستمگران و مستبدان خون آشام را از ملت کوتاه کنند و با عزت اسلامی و ایمانی آنها را بر سرجای خود بنشانند .

البته این امر چیزی ‹ من درآوردی › نیست ، بلکه مژده ایست که طی حدیثی صحیح از پیامبر (ص) به ما رسیده است ، چنانکه می فرماید :

” انَّ الله یبعث لهذهِ الاُمَّه علی رأس کل مائه سنهٍ من یجدد لها دینها “

‹ همانا خداوند در هر یکصد سال برای احیاء و تجدید دین این امت کسی را بر می انگیزد . ›

برخی از یان حدیث یک تصور کاملاً نادرست در رابطه با تجددید و مجدد اخذ کرده اند . آنان ‹ علی رأس کل مائه سنهٍ › را آغاز و یا اختتام قرن دانسته اند و از ‹ من یجدد لها دینها › نیز این را استنباط کرده اند که مجدّد حتماً باید یک شخص باشد . بنابراین انان به جستجوی این امر پرداخته اند که در تاریخ گذشته ی اسلامی چه کسی در اغاز و یا پایان قرنی متولد شده و یا وفات نموده و ضمناً در زندگی به کار تجدید نیزط پرداخته است . در حالی که مراد از ‹ علی رأس › آغاز و یا پایان قرن نیست ، بلکه مراد و مفهوم آن این است که خداوند حدود هر صد سال مجددی را برای احیای دین پاکش بر می انگیزد .

همچنین فهم و برداشت بیشتر شارحان قدیمی از این حدیث این بوده که واژه ی ‹ مَن › در متن حدیث بر یک فرد معین و مشخص اطلاق می گردد که به مسئوولیت و تجدید و احیای دین همت می گمارد و در بیشتر مواقع تلاش کرده اند که یکی از علمای مشهور و متفکران مسلمان سر شناس را که در پایان آن قرن بدرود حیات گفته مجدد آن قرن قلمداد کنند . اما برخی از شارحان این حدیث بر این باورند که وغاژه ی ‹ مَن › در حدیث ، چنانکه می تواند بر فرزد اطلاق شود بر جمع نیز اطلاق گردد . بنابراین می توان گفت منظور از مجددین هر قرن ‹ گروهی › هستند به یک فرد . امام ابن اثیر در کتاب ‹ جامع الاصول › و حافظ ذهبی و غیر اینها این دیدگاه را ترجیح داده اند . لذا لازم نیست مجدد به معنی جماعتی مرکب از فلان وفلان و فلان باشد ، بلکه می توان کلمه ی جماعت را بر یک حرکت فکری و عملی و یک نهضت یبدارگر حمل نمود که به صورت سازمان یافته و متشکل به تجدید و احیای دین می پردازد .

ویژگیهای یک مجدد :

مجدد باید دارای ذهن و فکری پالوده ، بصیرتی تیز ، اندیشه ای مستقیم و قدرت تشخیص رراه میانه بین افراط و تفریط و مراعات میانه روی ، توانائی اندیشه بدون متأثر شدن به اوضاع موجود و تعصب های گذشته ، شجاعت و جرأت بر کنترل و مهار کردن روند زمان منحرف ، شایستگی شخصیتی برای رهبری و پیشوائی ، توانائی منحصر به فرد جهت اجتهاد و سازندگی و در نهایت اطمینان و یقین قلبی به تعالیم اسلام و مسلمان بودن واقعی در ترازوی دیدگاه ها ، برداشت ها و احساسات اسلامی آن طوری که حتی در امور جزئی اسلام و جاهلیت را از هم تشخیص دهد و حق را بیان و با زدودن گرد و غبار و رسوبات زمان از روی آن پرده از آن بردارد .

مجدد پیامبر نیست ، اما خوی و طبیعتش به خوی و طبیعت پیامبر بسیار نزدیک است ، ولی مهم ترین چیزی که پیامبر و مجدد را از هم جدا می کند این است که پیامبر بنا بر امر تشریعی خداوند متعال به مقامش منصوب می شود ، نسبت به مأموریتش آگاهی کامل دارد ، وحی بر وی نازل می گردد و کارش را با ادعای نبوت اغاز می کند ؛ بایستی مردم را به سوی خدا و پیامبریش دعوت کند . کفر و ایمان مردم بستگی به پذیرش و عدم پذیرش همین دعوت دارد . بر خلاف مجدد که دارای هیچ یک از این ویژگی ها و جایگاه ها نیست . او اگر مأمور باشد بنا بر امر تکوینی مأمور خواهد بود ، نه بنا بر امر تشریعی . ممکن است او خود از مجدد بودنش خبر نداشته باشد و بعد از وفاتش مردم با مشاهده ی کارنامه ی زندگی او پی به مجدد بودنش ببرند . مُلهَم بودن او ضروری نیست و اگر هم الهامی به او صورت بگیرد ، لازم نیست که حتماً باید آن را احساس کند . او کارش را با ادعا آغاز نمی کند و چنین حقّی هم ندارد ، چرا که مسئله ی ایمان آوردن و یا نیاوردن به او ، اصلاً قابل طرح نیست .

اما با وجود همه ی این تفاوت ها ماهیت کار مجدد همچون کار پیامبران است .

کار تجدید :

بخش های مختلف کار تجدید از قرار ذیل است :

۱-     شناخت درست محیط خویش : یعنی بررسی درست اوضاع و احوال و شرایط و تشخیص این امر که جاهلیت در چه نقاطی و تا چه حدی نفوذ نموده است ،از چه راههای رخنه کرده است ،ریشه های آن در کجا ها و تا چ حدی گسترش یافته اند و اسلام در این هنگام دقیقاً در چه وضعیتی به سر می برد .

۲-     پیشنهاد اصلاح : یعنی تعیین این امر که در این هنگام باید بر چه نقاطی ضربه وارد نمود ،تا تسلط جاهلیت بشکند و اسلام بتواند بار دیگر بر زندگی اجتماعی مسلط شود .

۳-     تعیین جایگاه شخصی خویش :یعنی سنجش و ارزیابی دقیق خویش که من چقدر توانای دارم و از چه راهی می توانم به اصلاح بپردازم .

۴-     تلاش برای انقلاب فکری :یعنی تغییر افکار مردم و ریختن عقاید ،و دیدگاههای اخلاقی آنان در قالب اسلام ،اصلاح نظام آموزش و پرورش و احیای علوم اسلامی و خلاصه احیای مجدد ذهنیت و نگرش اسلامی .

۵-     تلاش برای اصلاح علمی : یعنی از بین بردن رسوم جاهلی ،تزکیه ی اخلاق ،احیای مجدد شور و شوق اتباع شریعت در بین مردم و تربیت افرادی که بتواننددر کسوت رهبران اسلام ظاهر شوند .

۶-     اجتهاد در دین : یعنی فهم و درک اصول کلی دین و شناخت اوضاع تمدنی زمان خویش ،ارزیابی درست سمت و سوی ارتقا و رشد آن از دیدگاه اسلام و تعیین این که با چه تغیراتی در نقشه ی تمدن موجود می توان آن را با روح شریعت همسو و هماهنگ نمود ؛ به گونه ای که هم اهداف شریعت براورده شود و هم اسلام بتواند در ارتقاو رشدد درست تمدن ،جهان را رهبری کند .

۷-     فعالیت دفاعی :یعنی ایستادگی در برابر قدرت های سیاسی که در پی از بین بردن اسلامند و هموار نمودن راه ظهور و پیشرفت اسلام با در هم شکستن قدرت آنها .

۸-     احیای نظام اسلامی : یعنی گرفتن قدرت از دست جاهلیت و احیای مجدد عملی نظام حکومت که صاحب شریعت علیه الصلاه و السلام از آن به عنوان خلافت بر اساس روش نبوت یاد کرده است .

۹-     تلاش برای یک انقلاب جهانی :یعنی عدم اکتفا به ایجاد نظام اسلامی در یک کشور و کشورهای که مسلمانان در آنها زندگی می کنند ،بلکه برپا نمودن یک حرکت و جنبش بسیار نیرومند جهانی که موجب گسترش دعوت اصلاحی و انقلابی اسلام در میان عموم مردم جهان گردد و تمدن اسلامی تبدیل به تمدن برتر جهان شود ؛در همه ی نظامهای تمدنی جهان یک دگرگونی اسلامی ایجاد گردد و رهبری اخلاقی ،فکری و سیاسی جهان بشریت به دست اسلام افتد.

بنابراین تجدید اسلامی فعالیتی نیست که تنها در یک عرصه صورت بگیرد ، بلکه باید در تمامی عرصه ها و جوانب امور کار دینی مانند مسائل تربیتی و راهکارها و وسائل دعوی و …به تجدید و نوگرائی پرداخت .

———————————————————–

این مقاله با دخل و تصرف از منابع زیر برگرفته شده است :

۱- امام ابو الاعلی مودودی – تجدید و احیای دین ، ترجمه – عبدالغنی سلیم قنبرزهی   ، نشر احسان

۲ – دکتر یوسف قرضاوی – آینده حرکت اسلامی و اولویت های آن ، ترجمه – محمد ملازاده ، نشر احسان

۳ – استاد محمد غزالی – ارزیابی میراث فکری مسلمانان ، ترجمه – داود ناروئی ، نشر احسان

۴ – عصام تلیمه – تحلیلی بر افکار و اندیشه های فقهی قرضاوی ، ترجمه ایوب پوزش و عمر قادری ، نشر احسان

۵ – دکتر محمد عماره – نوگرائی اسلامی و مدرنیزم غربی ، ترجمه مسعود انصاری ، انتشارات ایلاف

۶- احمد یان   – حاج ملا عبدالله ، کلام جد ید مها باد   انتشا رات رهرو   چاپ اول ۸۲