شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا
شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا
نووسه ر: عه تا ئه ولیایی
لینک فایل pdf : شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالی دا
پوختەی وتار
بابەتی ئەم وتارە، تاوتوو کردنی شێوازی هاوسەنگییە لە شێعری نالیدا. ناسینی پێکهاتەی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا، کەشفی پێوەندی شێوازی هاوسەنگی دە گەڵ چەمکە خوازراوەکانی نالی، ناسینی زۆرتری شێوازەکانی ئافراندن و داهێنان وە هەر وەها تێگەیشتنی زیادتر لە مانای شێعرەکانی نالی مەبەستە سەرەکییەکانی ئەم توێژینەوە پێک دێنن.
کومەڵی ڕێژەیی، کۆی شێعرەکان و بارستایی نموونەی ئەم توێژینەوە، شێعرە کوردییەکانی نالییە. ژێدەر،دیوانی نالی بە نڤیسیاری عەبدولکەریم مودەڕڕێس و هاریکارانە وە هۆکاری هەڵبژاردنی ئەم کتێبە، وردبوونەوی زۆرترە لە هەڵەگری(تصحیح)، بە تایبەت کەڵک وەر گرتن لە هەڵەگری بەراوردی(تصحیح قیاسی ) وە شتانیتر لەم بابەتە. دەرەنجام ئەو ەمان بۆ دەر دەخا کە نالی لە ئاستێکی ئاسایی و سروشتی لە هەموو جۆرەکانی شێوازی هاوسەنگی وەکوو لقێکی زانستی ڕەوانبێژی وە هەر وەها یەکێک لە تایبەتمەندییە هەرەگرنگەکانی سەبکی هێندی کەڵکی وەرگرتووە کە ئەمەش دەسەڵاتی ئەدەبی نالی لە بواری ئاگاداری بە سەر ئەم زانستە وە هەر وەها زمانە کانی فەرمی و باوی سەردەم واتە عەرەبی و فارسی پیشان ئەدا. لە بواری نێوەڕۆکەوە نالی زۆرتر بۆ پێداهەڵگوتن و وەسفی یاری ڕاستەقینە یان خەیاڵی و دەر بڕینی سۆزی ئەویندارانەی خۆی لەم شێوازە ئەدەبییە کەڵکی وەرگرتووە کە هۆکاری ئەم باسانە لە دەقی ئەم وتارە دا بە وردی خراونەتە بەر باس و لێکۆڵینەوە.
وشە بنەڕەتییەکان: ڕەوانبێژی، شێوازی هاوسەنگی،نالی، شێعر.
۱.پێشەکی
نالی (۱۲۱۵-۱۲۷۱ک.م/۱۸۰۰- ۱۸۵۶ز)، یەکێک لە گەورەترین شاعێرانی کوردی سەدەی سێزدەیەم بووە کە زۆر کەس لە سەر شێعرەکانی دواون، چ ئەوانەی لە سەرنوسخە دەستنووسەکان کاریان کردووە ودوای بەراوردکردنی ئەو نوسخانە، ڕاڤە ولێکۆڵینەوەی خۆیان لە سەر شێعری نالی نووسیوە و چ ئەوانەی تیشکیان خستۆتە سەر شێعرێک یان بابەتێک لە شێعری نالی، یان ئەوانەی بە شێوەی بەراوردی( تطبیقی) شێعری نالییان دە گەڵ شێعری شاعێرانیتر هەڵسەنگاندووە؛ بەڵام سەرەڕای ئەم هەموو هەوڵانە، زۆر لایەن لە شێعری نالی هەن کە کەمتر خراونەتە بەر باس و لێکۆڵینەوە.
یەکێک لەو لایەنانە کە لە شێعری شاعێرانی گەلەکەمان بە گشتی و لە شێعری نالی بە تایبەتی زۆر بەرچاوە، شێوە و ڕادەی کەڵک وەرگرتنە لە زانستەکانی وێژەوانی کە بریتین لە ڕەوتی ڕوون کردنەوەی مانای دووەم و ناڕاستەقینەی ڕستەکان (معانی)، دە ربڕینی مانایەک بە شێوازی جۆراوجۆر(بیان) وە هۆکارەکانی پێکهێنانی مووسیقای بێژەیی یان واتایی(بدیع)؛ کە ئەم سێ شێوازە ئەدەبییە سێ لقی زانستی ڕەوانبێژی (بلا‌غە) پێکدێنن وە یەکێک لە تایبەتمەندییە هەرەگرنگەکانی جوانیناسیی ئەدەبی کلاسیک، ڕادە و شێوەی بەکارهێنانی ئەم زانستە بووە.«ئەم بارودۆخە ئەدەبییەی نالیی تیا ژیاوە، کاری تێکردووە و زیرەکی و بلیمەتییەکەی پاڵی پیوەناوە هەرچی جوانکاری و وشەئارایی هەیە بە کاری بێنێ، لەبەر ئەوە شێعرەکانی بێجگە لە قووڵی مەعنا و ناسکی هێما، پریشن لە موحەسسیناتی بەدیعی».(مودەڕڕێس و ئاریکاران،۱۳۹۲: ۱۶).
نالی لە زانستی بەیاندا، وەکوو یەکێک لە سێ لقە گرنگەکانی زانستی ڕەوانبێژی یان بەلاغە؛ لە هەر چوار نەوعی ئەم زانستە واتە وێچواندن( تەشبیه)، خوازتنەوە(ئێستعارە)، درکە(کینایە)وە خوازە (مەجاز) کەڵکی وەرگرتووە؛ مەبەستی ئەم وتارە خستنە بەر باسی لقێکە لە وێچواندن لە ژێر ناوی شێوازی هاوسەنگی(اسلوب معادلە) و ڕادە وچۆنیەتی کەڵک وەرگرتنی نالی لەم شێوازە ئەدەبییە.
۲٫شێوازی هاوسەنگی بە شێوەی گشتی
ئەم زاراوەیە چەند ساڵێکە (زۆرتر لە ئەدەبییاتی فارسیدا) بووەتە قسەی سەر زاری توێژەران، شێوازناسان وە ئەو کەسانەی کە کاری ئەدەبی ئەکەن. داهێنانی ئەم زاراوەیە ئەگەڕێتەوە بۆ توێژینەوەکانی د.شە فێعیکەدکەنی لە مەڕ شێوازەکانی خەیاڵ و ڕەوتی گەشە کردنی ڕە وانبێژیی شاعێر لە کتێبی”شێوازەکانی خەێاڵ لە شێعری فارسی”. بە ڕێزیان کە باس لە شێوازەکانی خەیاڵ ئەکا بۆجیاوازیدانان لە نێوان تهمسیل و چەمکەکانی هاوچەشن، لە ڕوانگەی زمانەوانییە وە ( Linguistics) باسی لێ ئەکا وئەڵێ: « تهمسیل لە مانای ورد و بنەڕەتیدا- کە تەوەرەی تایبەتمەندییەکانی شێوازی هێندییە- ئەتوانێ بە شێوەی هاوتایی و هاوسەنگی دوو ڕستە بخرێتە بەرباس ولێکۆڵینەوە، وە تا ڕادە یەکی زۆرکۆی ئەو شتانەی دوایینەکان پێی ئەلێن “تهمسیل” هاوتایەکە (معادلە) کە بە گوێرەی چەشنێک وێکچوون لە نێوان دوو لایەنی دێڕ(بەیت) یان دوو نیوەدێڕ(مسرەع) بەدی ئەکرێ، شاعێر لە نیوەدێڕی یەکەمدا شتێک ئەڵێ وە لە نیوەدێڕی دووەمدا شتێکیتر،بەڵام دوولایەنی ئەم هاو سەنگییە لە ڕێگەی وێکچوونەوە ئەتوانن پێکەوە جێگۆرکێ بکەن وە ڕەنگە بۆ بەرگری لە بەهەڵەتێگەیشتن بتوانین ناوی “شێوازی هاوسەنگی” بۆ دابنێین تا ئەو شتانەی کە پێشینیان پێیان گوتووە “تهمسیل” یان “چواندنیتهمسیلی” (تشبیه تمثیلی) وە هەر وەها بەکارهێنانی پەند(مَثَل) کە تێهەڵکێشانی پەندێکی بەناوبانگە لە هەڵبەستدا(ارسالالمثل) وە بووەتە هۆی هەڵەی هەندێ لە وێژەوانان و بە تەمسیلیان زانیوە ؛لە بازنەی پێناسەکەمان هەڵاوێرین» (شەفێعی کەدکەنی ،۱۳۹۲: ۸۴).
شێوازی هاوسەنگی جۆرێکە لە تەمسیل، بەڵام هەر تەمسیلێک شێوازی هاوسەنگی نییە «مەبەستم لە شێوازی هاوسەنگی، پێکهاتەیەکی ڕێزمانییە، هەموو ئەو نموونانە کە بە ناوی تەمسیل ئەهێنرێن ڕاستێنە و گەواهی شێوازی هاوسەنگی نین. شێوازی هاوسەنگی ئەوەیە کە دوونیوەدێڕ لە بواری ڕێزمانییەوە بە تەواوی سەر بەخۆبن وە هیچ پیتی پێوەندی یان مە رج یان شتێکیتر، تەنانەت لە بواری ماناشەوە (نە تەنها لە بواری ڕێزمانییەوە )پێوەندیدەری دوو نیوەدێڕ نەبن».( شەفێعی کەدکەنی ،۱۳۸۹: ۶۲).
شێوازی هاوسەنگی ئامرازێکی کارامەیە بۆ ئافراندنی ناواخنێکی نوێ؛ شاعێر لە نیوەدێڕی یەکەمدا دروشمێک( زۆرترعەقڵی)دێنێتە ئاراوە دوایی بۆ سەلماندنی وتەکەی، وێنەیەکی هەستپێکراو(محسوس) ئەهێنێ، ئەم شێوازە یەکێ لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی سەبکی هێندی یان ئێسفەهانییە« سەبکی هێندی لە سەرەتاکانی سەدەی یازدەی کۆچی تا نێوانی سەدەی دوازدەیەم بە ماوەی۱۵۰ساڵ لە ئەدەبیاتی فارسیدا باو بووە»( شەمیسا ،۱۳۸۳: ۲۷۳). « هونەری شاعێر لە نیوەدێڕی دوهەمدا خۆ ئەنوێنێ وە نیوەدێڕی یەکەم کە شوعار و دروشمێکی زۆرتر عەقڵییە کەمتر بایەخی ئەدەبی هەیە و لە ڕوانگەی رەخنەی ئەدەبییەوە پێی ناوترێ شێعر، بەڵام نیوەدێڕی دووەم کە شوعارەکە ئە کا بە شێعر، ئەبێ نوێ و سرنج ڕاکێش بێ» (هەمان: ۲۷۷). ئەوەمان لە بیر نەچێ ئەو شتەی کە ئەو دوو نیوەدێڕە بە ڕواڵەت سەربەخۆێە پێکەوە پێوەند ئەدا و لە نێوانیاندا تەبایی یەک پێکدینێ، وێچواندنە. « ئەوان(شاعێرانی شێوازی هێندی) بە نیوەدێڕی یەکەم کە گرنگ نییە”پێشنیوەدێڕ” و بە نیوەدێڕی دووەم کە بەرهەست(محسوس) و هونەرییە” نیوەدێڕی بەرچاو”یان ئەوت»(هەمان: ۲۷۹).
بەرلەوەی بچینە سەرنموونەی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری شاعێرانی سەبکی هێندی و دواتر لێکدانەوەی ئەم شێوازە لە شێعری نالیدا، ئاماژە بە چەند خاڵ پێویستە:
۱-لە شێعری شاعێرانی بەر لە سەبکی هێندییش کەڵک وەرگرتن لە شێوازی هاوسەنگی بەدی ئەکرێت« ئەم شێوازە ئەدەبییە تایبەت بە شاعێرانی سەبکی هێندی نییە وە لە چاخەکانی بەر لەوانیش لە نێوان شاعێرانی سەبکی خوراسانی، ئازە ربایجانی وە عێراقییش لەم شێوازە کەڵک وەرگیراوە تەنانەت هەندێ لە نووسەرانیش ئەم ئامرازە ئەدەبییەیان بەکار هێناوە؛ شتێک کە بوەتە هۆی ئەوەی کە ئەم شێوازە ببێ بە تایبەتمەندییەکی گرنگی سەبکی هێندی، رێژەی زۆری بەکارهێنانی ئەم شێوازەیە تا ڕادەیەکە کە لە هەرلاپەڕەیەک لە دیوانی شێعری شاعێرانی ئەم سەردەمەدا، نموونەگەلێک بەدی ئەکرێ » (خوسرەوی،۱۳۸۹: ۶۱).
لطف لفظت کی شناسد مرد ژاژ و ترّهات منّ و سلوی را چه داند مرد سیر و گندنا (سه نایی).
کارهر موری نباشد با سلیمان گفتگو یارهرسگبان نباشد راز دار پادشا(سه نایی)
کامجویان را ز ناکامی چشیدن چاره چیست بر زمستان صبر باید طالب نوروز را (سه عدی).
مقدار یار همنفس چون من نداند هیچ کس ماهی که بر خشک اوفتد قیمت بداند آب را(سه عدی).
۲-هەندێ جار شێوازی هاو سەنگی لە دوو دێڕ دایە، لە دێڕی یەکەمدا وتەیەکی زۆرتر ئاوەزی دێتە ئاراوە و شاعێر دروشمێک بەکار دێنێ وە لە
دێڕی دووەمدا بە کەڵکوەرگرتن لە وێچواندن لە نێوان ئەم چەمکە و سروشتدا پێوەندییەک پێکدێنێ واتە بۆ سەلماندنی ئەو شوعارە
بەڵگەیەک لە سروشت ئەهێنێتەوە :
مرا از اختر دانش چه حاصل
که من تاریکم او رخشنده رخشا
چه راحت مرغ عیسی را ز عیسی
که همسایه است با خورشید عذرا (خاقانی)
امروز اگر مراد تو برناید
فردا رســــی به دولت آبــــا بر
چندین هزار امید بنی آدم
طوقی شده به گردن آبا بر(تورک کشی ئیلاقی)
۳-مە رج نییە هەمووکات یەکێ لە نیوە دێڕەکان بەرئاوە ز(معقول) و ئەویتریان بەرهەست (محسوس) بێ، زۆرجار هەر دوو نیوەدێڕەکە بەرهەستن.«لە شێوازی هاوسەنگی ئیزتەرەم بابەتێکی عەقڵی بە بابەتێکی هەستپێکراو ناشوبهێنرێ گرنگ ئەوەیە بتوانین لەنێوان دوونیوەدێڕدا هێمای چۆنیەک(علامت مساوی) دابنێین » (شەفێعی کەدکەنی،۱۳۷۱: ۶۳ بە وتەی موئەززێنی،۱۳۸۹: ۱۳۵).
احتمال نیش کردن واجب است از بهر نوش = حمل کوه بیستون بریاد شیرین بارنیست (سه عدی).
۴-مەرج نییە هەمووکات نیوەدێڕی یەکە م (پێش نیوەدێڕ) بەرئاوەز بێ و نیوەدێڕی دووەم(نیوەدێری بەرچاو) بەرهەست؛ هەندێ جار پێکەوە جێگە ئەگۆڕنەوە:
در جیب غنچه بوی بهار است و رنگ هم = بی فیض نیست گوشه ی دلهای تنگ هم(کهلیم کاشانی)
لەمرۆڤی دڵتەنگیش ئەتوانین کەڵک وە رگرین= لە ناوچرۆدا هەم ڕەنگ هەیە و هەم بۆن(چرۆی دڵتەنگیش وەکوو گۆڵ ڕەنگ و بۆنی هەیە).
چەند وێنەیەک شێوازی هاوسەنگی لە شێعری شاعێرانی سەبکی هێندیدا:
آدمی پیر چو شد حرص جوان می گردد
خواب در وقت سحرگه گران میگردد(سائێب).
ریشه ی نخل کهنسال از جوان افزونتر است
بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را(سائێب).
انتظار فیض عشق از خامی خود می کشم
چوب تر را سعی آتش دیر روشن می کند(بیدل).
مهر خاموشی حصاری شد ز کج فهمان مرا
ماهی لب بسته را اندیشه از قلـّاب نیست(سائێب).
صورت نبست در دل ما کینه ی کسی
آیینه هرچه دید فراموش می کند(سهلیم تێهرانی).
پیشانی عفو تورا پرچین نسازد جرم ما
آیینه کی برهم زند از زشتی تمثال ها(سائێب)
۳-شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا
نالی، جگە لە زمانی کوردی کە زمانی زگماکی بووە، بە سەر زمانەکانی فارسی،عەرەبی و تورکیشدا زاڵ بووە و شێعری شاعێرانی ئەو زمانانەشی خوێندوتەوە و بەم زمانانەش شێعری داناون:
نالیا ئەم غەزەلە ت تازە بە تازە وتووە بە دوسەد”مەسنەوی” و “لوببی لوبابی” نادەم (۳۱۷/۶).*
نییە دەخڵم لە “شانامە”و مەسافی، غەیری ئەم نوکتە کە کوشتەی بەندی تۆیە هەرکەسێ ئازادو ئازابێ(۶۰۵/ ۳).
| *شایانی باسە سە رچاوەی هە موو نموونە شێعرییە کانی نالی، دیوانی نالی لێکدانەوەی مامۆستا مودەڕڕێس وئاریکارانە ،لە ڕێفڕێنسی دێڕەکاندا لایە نی ڕاستی جیاکار(ممیّز)، پیشاندە ری
ژمارە ی لاپە ڕە، وە لایە نی چە پ پیشاندە ری ژمارە ی دێڕە کەیە لە و لاپە ڕە دا
|
فارس وکورد و عە رەب هەر سێم بە دەفتەر گرتووە نالی ئەمرۆ حاکمی سێ موڵکە دیوانی هەیە (۵۸۲/ ۱۰).
نالی جگە لە فارسی وعە رەبی بە تورکیش شێعری گوتووە:
نفس ساعت گیپی ایشلر سه گر یاد ایله طاعتدر برآنک قورمهسی پیریولنه احیای ساعتدر(۲۲۸/ ۱).
«نالی لە سەرەتای چەرخی نۆزدەیەمدا ژیاوە. لەو سەردەمەدا زمانی باوی ئەدەبی بریتی بووە لە زمانی عەرەبی و فارسی و تورکی،چۆنکە کوردستان یا سەر بە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی یا ئێران بووە و زمانی ڕە سمی، فارسی یان تورکی بووە، بێجگە لەوەش کە زمانی عەرەبی زمانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بووە وکوردستانیش تێکڕا یەکێک بووە لە وڵاتە ئیسلامەکان» (مودەرڕێس وئاریکاران، ۱۳۹۲: ۴۸).
بە لەبەرچاوگرتنی دەسەڵاتی نالی بە سەر زمانەکانی فارسی، عەرەبی و تورکی، زۆرئاساییە کە ناوەڕۆک و شێوازی شێعری شاعێرانی هاوچەرخی ئەو زمانانە کارتێکردنیان لە سەر شێعری ئەم شاعێرە ببێ هەڵبەت هەروەکوو پێشتر ئاماژەمان پێکرد ئەم شێوازە ئەدەبییە (شێوازی هاوسەنگی) نە تایبەت بە سەبکی هێندی بووە نە شاعێرانی فارس؛ بەڵکوو ئەم شێوازە جۆرێک بووە لە”تەمسیل” کە ئەویش چەشنێک “وێچواندنە ” و وێچواندنیش یەکێ لە چوار بەشی” بەیانە” و بەیانیش لقێکە لە زانستی ڕەوانبێژی یان”بەلاغەت”.
بەلاغە
مهعانی بهیان بهدیع
وێچواندن(تشبیه) خوازە(مجاز) خوازتنەوە(استعاره) درکە(کنایه)
تهمسیلی ناتەمسیلی کورت(مجمل) چڕوپڕ(مفصّل) نزیک(قریب) دوور(بعید) پاراو(بلیغ) مه رجدار(مشروط)
شێوازی هاوسەنگی غەیرهاوسەنگی
۳ -۱٫ پێکهاتەی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا:
پێکهاتەی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالی جوراوجۆرن کە لێرەدا باسی لێ ئەکەین:
۳-۱- ۱٫نیوەدێڕی یەکەم بەرئاوەز ، نیوەدێڕی دووەم بەرهەست:
ئەم جۆرە پیکهاتە لە شێوازی هاوسەنگیدا، باوترین و هەر وەها گونجاوترین چەشنی شێوازی هاوسەنگییە « ئەم پێکهاتە گونجاوترین شێوەی پێکهێنانی شێوازی هاوسەنگییە لە بەر ئەوەی کە یەکێ لە مەبەستەکانی شاعێر ( لە کەڵک وەرگرتن لەم شێوازە ) ڕوون کردنەوەی چەمکێکی هەستپێ نەکراو، ئاڵۆز و جێگەی تێڕامانە، بە یارمەتی خواستن لە چەمکێکی بەرهەست، ئاسایی، گشتی وئەزموون کراو»( حەکیمئازەر، ۱۳۹۰: ۱۷۲).
شێعری خەڵقی کەی دەگاتە شێعری من بۆنازکی کەی لە دێققەتدا پەتک دەعوا لە گەڵ هەودا دەکا(۱۰۴/ ۵).
نالی لە نیوەدێڕی یە کەمدا شێعری خۆی لە ناسکی و وردبینیدا بانتر لە شێعری هەمووان دەزانێ وە لە نیوەدیڕی دوهەمدا وێنەیەک ئەهێنێتەوە و ئەڵێ : کەی گوریس یان پەتک(شێعری خەڵقی) لە ناسکیدا لە گەڵ تاڵی هاورێشم(شێعری نالی) بەرانبەری دەکا . شێعری خەڵقی= پەتک/ شێعری نالی= هەودا(تاڵی هاورێشم).
بە ڕامانێکی کورت بۆمان دەرئەکەوێ کە نیوەدێڕی یەکەم چە مکێکی ئاشنا و چەن پاتە کراوە کە شاعێر لە نیوەدێڕی دووەم بە کەڵک وەرگرتن لە تێکنیکی ئاشناییسڕینە وە (Defamiliarization (توانیویەتی لە چەمکێکی ئاسایی، دیمەنێکی جوان و هونەری بخولقێنێ.
بۆچی نەگریم سەد کەڕەتم دڵ دەشکێنی بۆمەی نەڕژێ شیشە لە سەد لاوە ڕژاوە (۵۴۱/۶).
نالی لە نیوەدێڕی یەکەمدا باس لە گریان و دڵ شکانی خۆی ئەکا کە دڵشکان چەمکێکی عەقڵی و ئاساییە وە دوورە لە هە ر چەشنە دیمە نێکی خەیاڵاوی؛ بەڵام لە نیوەدێڕی دووەمدا، بە کەڵک وەرگرتن لە سروشتی هەست پێ کراو، هاوتایەکی شیاو و خەیاڵاوی بۆ ئەم چەمکە ئەدۆزێتەوە کە بە ڕاستی جوان و دڵڕفێنە: گریان= ڕژانی مەی /سەد کەڕەت دڵ شکاندن= لەسەد لاوە شکاندنی شیشەی مەی
بۆ دەکەی تەکلیفی ڕەسمی ئولفەت و یاری لە من ؟ کەی بە سوحبەت ئاشنایە سالێکی ڕێگەی عەدەم( ۳۱۹/۵).
ڕەسمی ئولفەت ویاری= ئاشنا بوون بە سوحبەت و هاونشینی / من(شاعێر)= سالێکی رێگەی عەدەم.
دڵ سیاسـەنگ نەبێ مائیـلی خاکی وەتــەنە خاڵــی لەعـلی حەبەشە، ســاکنی بوردی یــەمــــەنــە(۵۳۰/۱).
سیاسەنگ بوونی دڵ= خاڵی لەعلی حەبەشە( کوچکەڕەش،حجرالاسود) / مائێلی خاکی وەتەن = ساکنی بوردی یەمەن(بەهەشت)
سۆزی دڵـمە باعیسی تاو و کوڵی گریــان مەعلوومە کە ئاگـر سەبـەبی جۆششی ئـاوە ( (۵۴۳/۹).
سۆزی دڵ= ئاگر / تاو و کوڵی گریان= جۆششی ئاو
زوڵفت سەبەبە، دڵ بە عوزارت کە دەسووتێ سووچی شەوە وا قاتیــلی پــەروانــــە چرایـــــە )(۵۷۰/۴).
زوڵف= شەو / دڵ= پەروانە/ عوزار(ڕوومەت) = چرا / سووتانی دڵ= مردنی پەروانە
لەجگەرگۆشەیی شێعرم مەدە مەعنایی خراپ بێخەتا کەس نییە ڕازی کە لە ئەولادی درێ (۶۶۰/۷).
جگەرگۆشەی شێعر= ئەولاد/ مەعنای خراپ دان لە شێعری شاعێر= لێدان لە منداڵی کەسێک بێ سووچ و تاوان.
یار دڵی خوێنین و چاوی پڕلە گریانی دەوێ ئارێ ئارێ گوڵ لە باغان ئاوی بارانی دەوێ( ۷۰۶/۱).
یار= گوڵ/ چاوی پڕلەگریان = ئاوی باران
لەسایەی کوفری زوڵفت دڵ(فنافی النور)ی ئیمانە مەڵێن زوڵمەت خراپە وەسڵی پەروانە لە شەو دایە ( ۵۶۴/۴).
کوفر=زوڵمەت/ زوڵف= شەو/دڵ= پەروانە/ (فنافی النور)ی ئیمان=وەسڵی پەروانە
ئەم شێوازە کە لە شێعری شاعیرانی سەبکی هێندیدا، بە وردی کەڵکی لێ وەرگیراوە بە جۆرێ کە گەورەترین تایبەتمەندی شێعری ئەم سەبکەیە، لە زەینی وشیار و هونەری نالیدا بە جوانی خۆ ئەنوێنێ.لەو چەند بەیتەی سەرەوە ، نالی لە نیوەدێڕی یەکەمدا، چەمکێکی زۆرتر زەینی و ئاوەزی باس ئەکا، پاشان بۆ نزیک کردنەوەی ئەو چەمکە زەینی و دروشمیانەی خۆی بە بەردەنگ، هاوتەریبێکی بەرهەست و هونەری ئەهێنێ (نیوەدێڕی دوهەم) کە هەر دوو لایەن لە یەک شت ئەدوێن بێ ئەوەی پێوەندیدەرێکی ڕاشکاو لە نێوانیاندا هەبێت کە ئەم جۆرە پێکهاتە هەمان پێکهاتەی شێوازی هاو سەنگییە.
۳-۱-۲:لایەنی یەکەم بەرهەست، لایەنی دووەم بەرئاوەز:
وەحشییە لێمان لە بەر تەعنەی ڕەقیبی سەگسیفەت ڕاستە هەر زی ڕۆحێ بۆ وەسواسە شەیتانی هەیە (۵۸۰/۶).
یار= زی ڕۆح / ڕەقیب= شەیتان
دنیا بەفیدای قەددی بکە دامەنی بگرە «طوبی لمن اختار علی المال مآلا » (۱۱۴/۹).
مانا: ” سامانی دونیا بکە بە قوربانی باڵای و دەسەو داوێنی ببە خۆزگە بەوەی کە بیر لە دواڕۆژ ئەکاتەوەو ئاکام و بەرهەمی دوایی لا بە نرخترە لە سامانی دونیا”.
دونیا= المال (ماڵ وسامان ) / قەد و دامەنی یار= مآل(ئاکام و بەرهەمی دوایی).
۳-۱-۳: هەر دوو نیوە دێڕ بەرهەست:
هەر وا کە پێشتر ئاماژە کرا لە شێوازی هاوسەنگیدا،بابەتێکی عەقڵی بە یارمەتی نموونەیەکی هەستپێ کراو شرۆڤە ئەکرێ بۆیە کەشفی نیوەدێڕی هەست پێ کراو بۆ شەرحی نیوەدێڕی عەقڵی لەلایەن شاعێرانی سەبکی هێندی بایەخی ئەدەبی زۆری بووە
بە اندک فرصتی از هم خیالان پیش میافتند تواند هر کە صائب پیش مصرع را رسانیدن(سائێب،۱۳۷۰، ب۶: ۳۰۱۸ ).
لە شێعری نالیدا هەندێ جار هەر دوو لایەنی ئەم هاوسەنگییە یەک جۆرن ؛لەم ڕوانگەوە، لە نێوان پێش نیوە دێڕ(پیش مصرع) و نیوەدێڕی بەرچاو(مصرع برجسته) هاوسەنگییەک لە بواری بایەخی ئەدەبی پێک دێ کە ئەم هاوچەشنییە بەردەنگ ناچار ئەکا کە یە کێ لەو لایەنانەکە بە یارمەتی لایەنێکیتر راڤە بکا وە ئەوەی کە بەردەنگ لە کام لایەن بۆ ڕاڤەی لایەنێتر بەهرە ئەگرێ بۆ زەوقی هونەری وی ئەگەڕێتەوە ئەوەی لێرەدا گرنگە، ئەکتیڤ بوونی بەردەنگە کە بۆ تێگەیشتن لەمەبەستی شاعێر ئەبێ لایەنێک هەڵبژێرێ.
هەر چەندە کە ڕووتم، بە خودا مائیلی ڕووتم بێ بەرگییە عیللەت کە هەتیو مەیلی هەتاوە( ۵۴۰/ ۴).
لەم بەیتە دا هەتیوی بێجل وبەرگ لە بەرامبەر شاعێری ڕووت و بێئەنوا وە هەتاو لە بەرامبەر ڕووی یار ڕۆلی هاوسەنگی ئەبینن؛ واتە سەرەڕای ڕووتی و بێئەنوایی عاشقی ڕووی تۆم هەروەها کە هەتیو (لە وەرزی زستاندا) لە بەر بێجلوبەرگی خۆی ئەداتە بەر تینی هەتاو تا تۆزێ لەسەرما وەحەسێتەوە. ڕووت و بێ جل وبەرگ= هەتیو / ڕوو(ڕوومەت)= هەتاو
هەناسەم زوڵفەکەی لاداو مەیلێکی نەکرد چاوی نەسیم ئەنگووت و شەو ڕابورد و نەرگس هەر لە خەودایە( ۵۶۴/۵ ).
لەم بەیتەدا، هەناسە لەگەڵ نەسیم؛ زوڵف لە گەڵ شەو وە چاو لەگەڵ نێرگزدا هاوسەنگن. هەناسە هەڵکێشان=هەڵکردنی نەسیم /لادانی زوڵف=تێپەڕینی شەو/ مەیل نەکردنی چاو و نەڕوانین=لە خەودابوونی نەرگس.
گۆشەگیرم لە برۆت و موتەوەححێش لە موژەت رۆحی شیرینم ئەبەر شیر و قولابی نادەم (۳۱۶/ ۴).
برۆ= شیر(شمشێر) / موژە= قولاب
عاشقی بێ دڵ دەناڵێ مەیلی گریانی هەیە بێشکە هەورە تریشقە تاوی بارانی هەیە( ۵۷۸/ ۱).
ناڵینی عاشق= هەورەتریشقە/ گریان= باران
خەندەت بوەتە باعسی گریانی دەمادەم بەرقە سەبەبی بارشی بارانی بەهاری ( ۶۵۴/ ۲).
خەندە= بەرق(هەورەتریشقە) / گریانی دەمادەم= بارشی بارانی بەهاری.
تالیبی لێوین و ئەڵقەی زولفمان نیشان ئەدا راڕەوی میسرین و ئەو ، ڕوومان لە موڵکی چین دەکا ( ۱۰۸/ ۲).
لێو= میسر / زوڵف= چین.
۳-۱-۴: هەردوو نیوە دێڕ بەرئاوەز:
مومکین نییە جەلبی دڵی خووبان بە من و تۆ نەمبیستووە تەسخیری مەلایک بە مەلایێ
خووبان= مەلایک / من و تۆ= مەلا
۳-۱-۵ :شێوازی هاوسەنگی بە تۆزێ پێوەندییەوە:
هەر وەها کە پێشتر ئاماژە کرا لە شێوازی هاوسەنگی نابێ دوو لایەنی شێعر پێوەندی مانایی یان ڕێزمانییان پێکەوە ببێ، (بە تۆزێ ساناگری) لە شێعری نالیدا نموونەگەلێک بەدی ئەکرێ کە لە نێوان دوو لایەنی شێعر (هەر دوو لایەن بەرهەست)پێوەندییەکی ڕێزمانی زۆر ناسک هەیە کە لەم جۆرە پێکهاتەدا نیوەدێڕی بەرچاو بۆ چەسپاندن یان ڕەت کردنەوەی حوکمێک بە شێوەی پرسیار دێتە ئاراوە، کەئەم جۆرە پرسیارانە حاشاهەڵنەگرە واتە ئەکرێ ئینکار بکرێ وەکوو نموونەیەک کە شەفێعی کەدکەنی لە کتێبی” شاعێری ئاوێنە کان” بە ناوی شێوازی هاوسەنگی ئەیهێنێ:
سعدی از سرزنش خلق نترسد هیهات غرقە در نیل چە اندیشە کند باران را؟ (۱۳۸۹: ۶۴).
خۆش لە سەر سینەی سەری هەڵداوە دوو گۆی سەر بە مۆر مات و حەیرانم کە عەرعەر کەی هەناری گرتووە؟(۵۴۴/ ۲).
قەددی بەرزی یار = عەرعەر / دوو گۆی سەربەمۆر(دوو مەم)= هەنار / سەرهەڵدانی دوو مەم لە سەر سینەی یار= هەنار گرتنی عەرعەر
گەردەن کەچی زوڵفی بووی سا دڵ مەدە بەر موژگان واخۆت لە تەناف داوە ئیتر لە قەنارەت چی؟(۶۴۹/ ۲).
زوڵف=تەناف / موژگان = قەنارە
«قەنارە دارێکە قولاپی ئاسنی پێوەیە قەساب گۆشتی پیا هەڵئە واسن» (مودەرڕێس وئاریکاران،۱۳۹۲: ۶۴۹).
ئەتۆ مێهری یو مەهڕوویان ستارەن لە خزمەت شەوقی تۆ دا شەوچراچین؟ (۳۵۷/۵ ).
مێهر(خۆر)= شەوقی تۆ / ستارە= شەو چرا
پێکهاتەی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالی ئەوەمان بۆ دەر ئەخا کە نالی لە هەر چوار چەشنی دەکارکردنی ئەم شێوازە کەڵکی وەرگرتووە بەڵام لە نێوان دوو حاڵەتی پێشخستنی ئەمری عەقڵی و دواخستنی بابەتی هەست پێ کراو یان پێچەوانە، نالی لە حاڵەتی یەکەم زۆرتر کەڵکی وەر گرتووە (نۆ جار حاڵەتی یەکەم، دوو جار حاڵەتی دووەم) کە لە سەبکی هێندییشدا ئەم پێکهاتە لە شێوازی هاوسەنگی، زۆرتر باوە بەڵام لە نێوان دووحاڵەتی لایەنێک عەقڵی و لایەنێک هەست پێ کراو یان هەر دوو لایەن هەست پێ کراو هاو ڕێژەیی و تەناسوبێک لە شێعری نالی بەدی ئەکرێ (حاڵەتی یەکەم یازدە جار، حاڵەتی دووەم هەشت جار). کەوابوو نالی سەرەڕای ئەوەی کە بۆ نێزیک کردنەوەی ئەمرێکی عەقڵی بە زەینی بەردەنگ ئەم شێوازە بەکاردێنێ هەروەها بۆ بزووتنەوەی زیادتری هەستی بەردەنگ وپیشاندان و دەرخستنی زیادتری جوانییەکانی یار و ڕادەی ئەوین و سۆزی خۆی، لەم شێوازە ئەدەبییە کەڵک وەرئەگرێ.
| پێــــــــــــــــــــــــــکهـــــاتــــە | لاپـــــەڕە | ڕێژە | ||
|
لایەنییەکەم بەرئاوەز،لایەنیدووەم بەرهەست: |
نالی، ۱۳۹۲: ۱۰۴، ۳۱۹، ۵۳۰، ۵۴۱، ۵۴۳، ۵۶۴، ۵۷۰، ۶۶۰ و۷۰۶
|
۹ |
||
|
لایەنی یەکەم بەرهەست، لایەنی دوووەم بەرئاوەز:
|
۱۱۴، ۵۸۰ |
۲ |
||
|
هەر دوولایەن بەرهەست |
۱۰۸، ۳۱۶، ۳۵۷، ۵۴۰، ۵۴۴، ۵۶۴، ۵۷۸، ۶۴۹، ۶۵۴ | ۹ | ||
| هەر دوولایەن بەرئاوەز | ۷۱۷ | ۱ | ||
۳-۲٫ ڕێژەو نێوەڕۆکی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا:
لە ۱۱۵۳ بەیت شێعری کوردی نالی (ئەم ڕێژە، شێعرە غەیرە کوردییەکانی نالی لەبەر ناگرێ، بەڵام ئەو بەیتانەی کە نیوەدێڕیکی کوردییە ڕەچاو کراوە)۲۱بەیت
دۆزراوە کە هەموو مەرجەکانی شێوازی هاو سەنگی (کەلەم وتارەدا باسی لێ کرا ) تێدا بەدی ئەکرێ(دوو لە سەتی( . /.۲) شێعرەکان .
بابەت و ناوەڕۆکی ئەم شێعرانە زۆرتر وەسف و پێداهەڵگوتنی جوانیی یار و دەربڕینی ڕادەی ئەوینی شاعێر پیشان ئەدا:
| ناوە ڕۆک | ڕێژە |
| پیدا هەڵگوتنی جوانی یار و دەر بڕینی ڕادەی ئەوینی شاعێر | ۱۷ |
| پەسنی شێعری خۆ | ۲ |
| دەربڕینی هەستی دووری لە نیشتمان | ۱ |
| دەربڕینی هەستی ناهومێدی و ناڕەزایی دوای هێرشی قاجار | ۱ |
«نالی بڕوای بە عەشقی زەوینی بووە. ژن گەورەترین دیارگەی عەشقی نالییە»(ئەحمەدی، ۱۳۹۵ : ۳۸۲). «لە زۆربەی شێعرەکانی نالی، عەشقی مەجازی و زەمینی ئاشکرا و ڕوونە. ئەو، لەم جۆرە شێعرانەدا گرنگی زۆر ئەدا بە عەشقی مەجازی وە لە هەبوونی ئەم جۆرە ئەوینەدا مرۆڤ بە ناچار ئەزانێ» (هەمان:۳۹۲).
ڕێژە و نێوەڕۆکی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا ئەو راستییە ئەسەلمێنێ کە نالی بە هۆی زاڵبوون بەسەر زمانی عەرەبی و فارسی و خوێندنەوەی شێعری
شاعێرانی ئەم زمانانە، بە تایبەت زمانی عەرەبی کە ئاخێزگەی زانستی بەلاغە بووە لەم شێوازە ئەدەبییە بەهرەی وەرگرتووە بەڵام ڕادەی کەڵک وەرگرتنی
لەم شێوازە لەئاستێکی سروشتیدا بووە وە هەروەها کە لقەکانیتری زانستی بەیانی (خوازتنەوە، خوازە وە درکە) بەکار هێناوە، لەم شێوازەش کە
جۆرێکە لە وێچواندن؛ کەڵکی وەرگرتووە.ناکرێ بڵێین کە شێوازی شێعری نالی هێندی بووە بەڵام هەر وەک لەم توێژینەوە دەرکەوت نالی توانیویەتی
لەم شێوازە زۆرتر بۆپیشاندانی جوانییەکانی یار و دەربڕینی ڕادەی ئەوین و عەشقی خۆی زۆر هونەرمەندانە کەڵک وەرگرێ بەجۆرێ کە هەندێ لەو بەیتانە وەکوو
« هەرچەند کە ڕووتم… »، «بۆچی نەگریم … » ، «عاشقی بێ دڵ دەناڵێ…» و…توانیویەتی دەڤەری ئەدیبان و کۆڕە ئەدەبییەکان بە جێ بهێڵێ و بخزێتە ناو ئاپۆرەی
خەڵکەوە و ببێتە قسەی سەر زاری بوێژان و خەڵکی ئاسایی.
شتێکیتر کە شایانی باسە، ئاسایی کەڵک وەرگرتنی ئەم شاعێرە لەم شێوازە ئەدەبییەیە؛ بەواتایەکی دیکە نالی وەکوو زۆربەی شاعێرانی سەبکی هێندی کە هەوڵیان
داوە نیوە دێڕی بەرچاو زۆر ئاڵۆز و سەرسووڕهێنەر بێ بە جۆرێ کە بەردەنگ بەئەستەم بتوانێ تەبایییەک لە نێوان دوو نیوەدێڕ (پێش نیوەدێڕ و نیوەدێڕی
بەرچاو)وەدۆزێتەوە، لەم شێوازە کەڵکی وەرنەگرتووە بەڵکوو لە بەستێنێکی ئێجگار ئاسایی و سروشتی وە لە هەمان کاتدا خەیاڵاوی و دڵڕفێن، بۆ دەربڕینی بیری وەگەڕ و سەییالی عاشقانەی خۆی ئەم شێوازەی بە کار هێناوە تاڕادەییەک کە ڕەنگە خوێنەرێکی ئەدەبناس وا هەست بکا کە نالی بە هەڵکەوت نە بە ئەنقەست لەم شێوازە کەڵکی وەرگرتووە.
دەرەنجام:
نالی وەکوو شاعێرێکی بلیمەت و لێهاتووی کورد، کە جگە لە زمانی زگماگی خۆی، سێ زمانی عەرەبی وفارسی و تورکیشی زانیوە و بەم زمانانەش شێعری گوتووە
لە شێوازی هاوسەنگی کە یەکێ لە لقەکانی زانستی بەیان و هەر وەها یەکێ لە تایبەتمەندییە هەرە گرنگەکانی شێوازی هێندی بووە کەڵکی وەرگرتووە .
لەڕووی پێکهاتەو ساختاری شێوازی هاو سەنگی نالی لە هەر چوار چەشنی ئەم پێکهاتە کەڵکی وەرگرتووە وە لە نێوان دوو شێوەی گشتی لایەنێک بەرئاوەز و لایەنێک بەرهەست یان هەردوو لایەن بەرهەست تەناسوب و هاوسەنگییەک بەدی ئەکرێ ئەمەش ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەخا کە نالی تەنها بۆ نێزیک کردنەوەی ئەمرێکی عەقڵی بە زەینی بەردەنگ لەم شێوازە کەڵکی وەرنەگرتووە بەڵکوو بۆ پێداهەڵگوتن و وەسفی شتە ماددی و سروشتییەکان و بزووتنەوەی زیاتری هەستی بەردەنگ ئەم زانستە ئەدەبییە ی خستۆتە گەڕ.
ڕێژەی خواری بەکار بردنی شێوازی هاوسەنگی لە شێعری نالیدا (دوو لە سەتی شێعرەکان) ئەوەمان بۆ دەردەخا کە نالی لە ئاستێکی سروشتی و ئاسایی
لەم شێوازە بەهرەی وەرگرتووە وە لەم ڕووە وە ناکرێ بڵێین شێعری نالی ئەچێتە خانەی سەبکی هێندییەوە.
نێوەڕوکی ئەو شێعرانەی کە نالی لەواندا لە شێوازی هاوسەنگی کەڵکی وەرگرتووە ئەو ڕاستییە ئەسەلمێنێ کە نالی زۆرتر بۆ پیشاندانی جوانییەکانی یار و
دەربڕینی ڕادەی ئەوین و عەشقی خۆی، بە شێوازێکی ئاسایی بە دوور لە هەر چەشنە ئاڵۆزییەک، وە لەهەمان کاتدا زۆر هونەرمەندانە و هەست بزوێن لەم ئامڕازە ئەدەبییە کەڵکی وەرگرتووە تاڕادەییەک کە ڕەنگە بەردەنگ ئەگەری هەڵکەوت بوونی کەڵک وەرگرتنی شاعێر لەم شێوازە ئەدەبییەی بۆ دروست ببێ بە جۆرێک کە هەندێ لەو بەیتانە توانیویەتی لەنێو کۆمەڵی خەڵکی ئاساییدا پەرە بستێنێ.
پێشنیار:
پێشنیار ئەدرێ کە شێوازی هاوسەنگی لە شێعری شاعێرانی دیکەی کورد بەتایبەت شاعێرانی سەردەمی نالی، کە سەبکی هێندی باو بووە بخرێتە بەر باس
و توێژینەوە تا دەر کەوێ کە شاعێر یان شاعێرانیتریش بێجگە نالی لەم شێوازە کەڵکیان وەرگرتووە یان نا؟وە ئەگەر شاعێرانی دیکەش ئەم شێوازەیان بەکار هێناوە
ڕادە و چۆنیەتی کەڵک وەرگرتنی وان لە بەراورد کردن لەگەڵ نالیدا چۆن بووە؟
سەرچاوەکان:
۱-ئەحمەدی،جەماڵ.(۱۳۹۵). تاریخ ادبیات کردی از آغاز تا جنگ جهانی اول. سەقز: نەشری گوتار.
۲- حەکیمئازەر،موحەممەد.(۱۳۹۰). « اسلوب معادلە در غزل سعدی» . وەرزنامە ی ئەدەبی فێرکاری. ژ۹،بەهاری ۱۳۹۰، ۱۶۳- ۱۸۸٫
۳-خوسرەوی، حوسەین.(۱۳۸۹). «اسلوب معادلە در شعر». وەرزنامەی شێعر. ژ۶۹،بەهاری ۱۳۸۹، ۵۸-۶۲٫
۴-شەفێعی کەدکەنی، موحەممەد ڕەزا.(۱۳۸۹).شاعر آینەها.چاپی نوهەم. تاران:نەشری ئاگه.
۵–____________________________.(۱۳۹۲). صورخیال در شعر فارسی. چاپی شازدەهەم.تاران: نەشری ئاگە.
۶-شەمیسا،سیرووس.(۱۳۸۳).سبک شناسی شعر فارسی. چاپی یەکەم. تاران: نەشری میترا.
۷–موئەززێنێ، عەلی موحەممەد.(۱۳۸۹).« اسلوب معادلە و کاربرد آن در شعرفارسی». گۆڤاری عێرفانییات لە ئەدەبی فارسی.ژ۲٫ بەهاری ۱۳۸۹، ۱۳۱-۱۴۶٫
۸– مودەڕڕێس و ئاریکاران.(۱۳۹۲).دیوانی نالی. چاپی نوهەم. سنە : نەشری کوردستان.