بازخوانی «مِلک یَمین» از منظر قرآن و فقه

بازخوانی «مِلک یَمین» از منظر قرآن و فقه

نویسنده: عدنان فلاحی

مقدّمه:

بازخوانی « مِلک یَمین » از منظر قرآن و فقه ، یگانه متن اصیل، متّقن‌ و تنها مبنای ایمانِ مسلمانان، قرآن کریم است که در کنار سنت متواتر نبوی ـ به مثابه تبیین و بَلاغ قرآن ـ بایستی بالاتر از تمام محصولات تراث مسلمانان قرار گرفته و مبنا و بنیاد و سنجه‌ی رویکردهای آنان باشند. نتیجتاً هر موضوعی ابتدا به ساکن باید به قرآن عرضه شود و در صورت وجود اختلاف فهم در قرآن، آن فهمی که بیش از همه به روح «اخلاق»، «عدالت» و «قسط» نزدیک‌تر است مبنای عمل قرار گیرد. سیوطی ـ به نقل از عبدالرزاق صنعانی ـ می‌گوید از صحابی بزرگ عبداللّه بن مسعود پرسش شد که محکم‌ترین آیه‌ی قرآن، کدام است؟ و وی در پاسخ این آیه را خواند: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ» (النحل۹۰)[۲]

واژگان عدل و احسان قطعاً برای مخاطبان عصر نزول واجد معانی و مفاهیم روشنی بودند وگرنه دعوت خداوند به دو واژه‌ی مبهم و بی‌معنا، امری عبث و بیهوده می‌نماید. واژه‌ی «عدل» شش بار در قرآن کریم تَکرار شده که در تمامی حالات، در بافتار دادگری میان مردمان ذکر شده است. نتیجتاً واژه‌ی عدل و مدلول آن صفتی شناخته شده و ملموس برای مخاطبان عصر نزول قرآن کریم بود. قرآن کریم در جای دیگری صریحاً هشدار می‌دهد که اگر قرآن با پیش‌فرض‌های ظالمانه ـ و نه عادلانه ـ فهم شود جز خسران و تباهی به بار نخواهد آورد: «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَهٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ وَلَا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَارًا» (الإسراء۸۲)[۳]

حال تمام سعی ما در این نوشتار بر این است که با در نظرگرفتن تمام جوانب ممکن، به بررسی موضوع «ملک یمین» در قرآن بپردازیم که امروزه به سبب اَعمال خلاف اخلاق و ضد بشری پاره‌ای افراد ـ که ذیل نام اسلام و دین رخ می‌دهد ـ به موضوعی مهم و چالشی بدل شده است.

اما ترکیب «مِلکُ الیَمین»، برآمده از فعل «مَلَک» ـ به معنای صاحب چیزی شدن و مستولی شدن ـ و واژه‌ی «یمین» ـ به معنای دست راست و هم‌چنین سوگند[۴] ـ است. راغب اصفهانی در توضیح اینکه چرا سوگند را یمین (دست راست) نیز می‌خوانند می‌گوید:

«یمین ـ به معنای سوگند ـ مستعار از دست [راست] است؛ از آن رو که مُعاهد و مُحالِف [=طرفینی که به چیزی سوگند می‌خورند یا به پیمانی گردن می‌نهند] و… با دست خود چنین می‌کنند. [= با یکدیگر دست می‌دهند و…]… و اینکه می‌گویند: مِلک یمینِ من (ملک یمینی)، چنین تعبیری از: در دست من است (فی یدی) نافذتر و رساتر است.»[۵]

بنابراین ملک یمین، اشاره به نوعی رابطه‌ی ملکیت دارد که در ادامه، تمام آیاتِ مناقشه‌برانگیزِ شامل این مفهوم را به ترتیب چیدمان در مصحف‌ کنونی رسمی،[۶] بررسی می‌کنیم.

دانلود متن کامل:

بازخوانی مِلک یَمین از منظر قرآن و فقه