آیا توبه بر گناهان صغیره واجب است؟
آیا توبه بر گناهان صغیره واجب است؟
نویسنده: دکتر یوسف قرضاوی / مترجم: دکتر احمد نعمتی
علامه ابن رجب حنبلی در کتاب خود به نام « الجامع العلوم و الحکم»راجع به گناهان صغیره، سوال مهمی مطرح کرده است: آیا بر گناهان صغیره هم چون گناهان کبیره توبه واجب است یا خیر؟ در حالی که خودداری از گناهان کبیره موجب کفاره می شود، بهسبب قول خداوند متعال می فرماید:
« إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَنُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیمًا »نساء/۳۱
« اگر از گناهان کبیره‌ای بپرهیزید که از آن نهی شده‌اید ، گناهان صغیره‌ی شما را ( با فضل و رحمت خود ) از شما می‌زدائیم و ( به شرط استغفار از کبائر و عدم اصرار بر صغائر ) شما را به جایگاه ارزشمندی ( که بهشت برین است ) وارد می‌گردانیم. »
علامه در جواب می گوید: این سوال یکی از موارد اختلافی است.
به گفته ی اصحاب ما و دیگر فقها و متکلمین، توبه از گناهان صغیره واجب است. به دلیل این که خداوند متعال به دنبال گناهان صغیره و کبیره دستور به توبه داده است. آنجا که می فرماید:
« قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ، وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَهِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ » نور/۳۱ – ۳۰
« ( ای پیغمبر ! ) به مردان مؤمن بگو : ( آنان موظّفند که از نگاه به عورت و محلّ زینت نامحرمان ) چشمان خود را فرو گیرند ، و عورتهای خویشتن را ( با پوشاندن و دوری از پیوند نامشروع ) مصون دارند . این برای ایشان زیبنده‌تر و محترمانه‌تر است . بی‌گمان خداوند از آنچه انجام می‌دهند آگاه است ( و سزا و جزای رفتارشان را می‌دهد ) . و به زنان مؤمنه بگو : چشمان خود را ( از نامحرمان ) فرو گیرند ( و چشم‌چرانی نکنند ) و عورتهای خویشتن را ( با پوشاندن و دوری از رابطه‌ی نامشروع ) مصون دارند و زینت خویش را ( همچون سر ، سینه ، بازو ، ساق ، گردن ، خلخال ، گردن‌بند ، بازوبند ) نمایان نسازند ، مگر آن مقدار ( از جمال خلقت ، همچون چهره و پنجه‌ی دستها ) و آن چیزها ( از زینت‌آلات ، همچون لباس و انگشتری و سرمه و خضاب ) که ( طبیعهً ) پیدا می‌گردد ، و چارقد و روسریهای خود را بر یقه‌ها و گریبانهایشان آویزان کنند ( تا گردن و سینه و اندامهائی که احتمالاً از لابلای چاک پیراهن نمایان می‌شود ، در معرض دید مردم قرار نگیرد ) و زینت ( اندام یا ابزار ) خود را نمودار نسازند مگر برای شوهرانشان ، پدرانشان ، پدران شوهرانشان ، پسرانشان ، پسران شوهرانشان ، برادرانشان ، پسران برادرانشان ، پسران خواهرانشان ، زنان ( همکیش ) خودشان ، کنیزانشان ، دنباله روانی که نیاز جنسی در آنان نیست ( از قبیل : افراد مخنّث ، ابلهان ، پیران فرتوت ، اشخاص فلج ) ، و کودکانی که هنوز بر عورت زنان آگاهی پیدا نکرده‌اند ( و چیزی از امور جنسی نمی‌دانند ) ، و پاهای خود را ( به هنگام راه رفتن به زمین ) نزنند تا زینتی که پنهانش می‌دارند ( جلب توجّه کند و صدای خلخال پاهایشان به گوش مردم برسد و ) دانسته شود . ای مؤمنان ! همگی به سوی خدا برگردید ( و از مخالفتهائی که در برابر فرمان خدا داشته‌اید توبه کنید ) تا رستگار شوید. »
و باز می یابیم که خداوند متعال به ویژه در گناهان صغیره دستور به توبه داده است و می فرماید:
« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ یَکُنَّ خَیْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ وَمَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ » حجرات/۱۱
« ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگری را استهزاء کنند ، شاید آنان بهتر از اینان باشند ، و نباید زنانی زنان دیگری را استهزاء کنند ، زیرا چه‌بسا آنان از اینان خوبتر باشند ، و همدیگر را طعنه نزنید و مورد عیبجوئی قرار ندهید ، و یکدیگر را با القاب زشت و ناپسند مخوانید و منامید . ( برای مسلمان ) چه بد است ، بعد از ایمان آوردن ، سخنان ناگوار و گناه‌آلود ( دالّ بر تمسخر ، و طعنه زدن و عیبجوئی کردن ، و به القاب بد خواندن ) گفتن و بر زبان راندن ! کسانی که ( از چنین اعمالی و اقوالی ) دست برندارند و توبه نکنند ، ایشان ستمگرند ( و با سخنان نیشدار ، و با خرده‌گیریها ، و ملقّب گرداندن مردم به القاب زشت و توهین‌آمیز ، به دیگران ظلم می‌کنند ). »
بعضی قایل به وجوب توبه در گناهان صغیره نیستند و این رابه گروه معتزله نسبت داده اند.
عده ای از علمای متأخر در رابطه با گناهان صغیره به دو امر قایل شده اند که یا توبه از آنها و یا انجام بعضی از اعمال حسنه موجب کفاره ی آن ها می گردد.
ابن عطیه در تفسیر خود راجع به کفاره گناهان صغیره به وسیله ی انجام واجبات و اجتناب از کبایر (گناهان بزرگ) دو نظریه دارد:
نظریه اول: که آن را گروهی از فقیهان و محدثان روایت کرده اند، بر این است که بنابه ظاهر آیه و حدیث، گناهان صغیره، به وسیله ی انجام واجبات و اجتناب از گناهان کبیره مورد عفو و بخشش قرار م یگیرند.
نظریه دوم: بر این است که نمی توان گفت گناهان صغیره بدان وسیله، به صورت قطع و یقین بخشوده می شوند، بلکه آن بر مبنای نظز راجع و ظن غالب است و مشیت و خواست خداوند متعال در آن دخیل است؛ زیرا اگر به طور قطع قایل به تکفیر آن گناهان باشیم، در آن صورت گناهان صغیره حکم مباح را خواهند داشت که فاقد هر گونه پیامدی هستند و آن خود، نقض و معارض بااحکام و ارکان شریعت است.
ما می گوییم: این که گفته اند: درتکفیر گناهان صغیره به وسیله ی انجام واجبات و … قطعی و یقنی نیست. به این دلیل است که احادیث مطلقی که راجع به تکفیر گناهان صغیره به وسیله ی انجام اعمالی از جمله وضو و نماز و … وارد شده مقیدات به اتقان و خوب انجام گرفتن آن اعمال، بنابراین نمی توان گفت: وجود اعمال نیک که موجب تکفیر چنان گناهان باشد، تحقق یافته است. بنا به اختلافی که ابن عطیه بیان داشته اختلاف در وجوب توبه از گناهان صغیره است . پایان کلام ابن عطیه.
حقیقت این است که توبه مطلوب هر مکلفی است و تمام مسلمانان، همان طور که ایه قرآنی بدان تصریح دارد. مأمور به عمل توبه هستند.
« وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَهِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ » نور/۳۱
« ای مؤمنان ! همگی به سوی خدا برگردید ( و از مخالفتهائی که در برابر فرمان خدا داشته‌اید توبه کنید ) تا رستگار شوید .»
و بیان داشتیم که بعضی، از گناهان کبیره و بعضی، از بدعت ها و بعضی، از گناهان صغیره و بعضی، از شبهات و بعضی، از غفلت ها توبه می کنند.
و همچنین کسانی هستند وقتی از حالتی به حالت دیگری صعود نمایند توبه می کنند و این همان توبه پیامبر (ص) است که بارها می فرمود: «ای مردم! به درگاه خداوند توبه کنید که من در روز صد بار توبه می کنم.»
________________________
منبع: توبه / مؤلف: دکتر یوسف قرضاوی / مترجم: دکتر احمد نعمتی / انتشارات: نشر احسان/چاپ دوم۱۳۸۵/تهران
