تفسیر سوره قدر و ویژگیهای شب قدر

تفسیر سوره قدر و ویژگیهای شب قدر

نویسنده: علامه مفتی محمد شفیع عثمانی- رحمه الله / ترجمه: مولانا محمدیوسف حسین پور

این جریر به روایت مجاهد واقعۀ دیگری ذکر نموده است که عابدی در قوم بنی اسرائیل بود که همه شب در عبادت مشغول بود، و به هنگام صبح به جهاد بیرون می رفت و به جهاد مشغول می شد، و بدین شکل او هزار ماه در عبادت به سر برد، بر این، خداوند متعال سورۀ «قدر» را نازل فرمود، از این، نیز معلوم می گردد که شب قدر از ویژگی‏های امت محمدی است. (مظهری)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ ﴿۱﴾ وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَهُ الْقَدْرِ ﴿۲﴾ لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿۳﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ ﴿۴﴾ سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿۵﴾

شروع به نام خدای بی حد مهربان و بی نهایت رحیم

ما آن را در شب قدر نازل کردیم، و تو چه فهمیدی که چیست شب قدر، شب قدر بهتر است از هزار ماه، فرود می آیند فرشتگان و روح در آن به دستور پروردگارشان بر هر کار، امان است، آن شب تا طلوع صبح است.

خلاصه تفسیر

بدون شک ما قرآن را درشب قدر فرود آوردیم، (تحقیق نزول قرآن در شب قدر، در سورۀ «دخان» گذشت) و جهت (تشویق بیشتر فرمود) شما چه می دانید که شب قدر چه چیزی است، (پاسخ در آینده می آید که) شب قدر از هزار ماه بهتر است، (ثواب عبادت گزاری در هزار ماه چقدر می باشد، ثواب عبادت در شب قدر از آن بیشتر است. (کذا فی الخازن)) و آن چنان شبی است که در آن شب فرشتگان و روح القدس (جبرئیل) به دستور پروردگارشان با هر امر خیر (به سوی زمین) فرود می آیند ( و آن شب از اول تا آخر) سلام است، (چنان که در حدیث بیهقی از حضرت انس مرفوعا روایت شده است که حضرت جبرئیل علیه السلام، در شب قدر همراه با گروهی از فرشتگان می آید، و هر کسی را که ببینند که در قیام و قعود مشغول است، بر او درود می فرستند، یعنی برای او دعای رحمت می کنند، خازن از ابن الجوزی در این روایت «یسلّمون» را نیز اضافه نموده اند، یعنی دعای سلامتی می کنند، و حاصل یصلون نیز همین است؛ زیرا رحمت و سلامتی لازم و ملزوم یکدیگر می باشند، همین را قرآن به لفظ «سلام» یاد فرمود، و مراد از امر خیر نیز همین است، و نیز در روایات آمده است که توبه در این شب قبول می شود، درهای آسمان باز می گردند، و فرشتگان بر هر مومن سلامی می گویند.(کذا فی الدر المنثور)، انجام این امور توسط ملائکه و موجب سلامتی آن، امری است ظاهر، مراد از امر، آن اموری است که در سورۀ «دخان» به عنوان امر حکیم و طی شدن آن را در شب قدر ذکر فرمود، و) آن شب قدر (با همین صفت و برکت) تا طلوع فجر می ماند. (این طور نیست که در قسمتی از این شب برکت باشد و در قسمت دیگر نباشد.)

معارف و مسایل با شأن نزول

ابن ابی حاتم از مجاهد مرسلا روایت نموده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم وضعیت جهادگری از قوم بنی اسرائیل را ذکر فرمود که او تا هزار ماه پشت سر هم در جهاد مشغول ماند که هیچ گاه شمشیر را به زمین نمی گذاشت، مسلمانان با شنیدن آن در شگفت قرار گرفتند، بر این، سورۀ «قدر» نازل گردید، و در این، عبادت یک شب این امت را بالاتر از عبادت تمام عمر آن جهادگر یعنی هزارماه قرار داد.

این جریر به روایت مجاهد واقعۀ دیگری ذکر نموده است که عابدی در قوم بنی اسرائیل بود که همه شب در عبادت مشغول بود، و به هنگام صبح به جهاد بیرون می رفت و به جهاد مشغول می شد، و بدین شکل او هزار ماه در عبادت به سر برد، بر این، خداوند متعال سورۀ «قدر» را نازل فرمود، از این، نیز معلوم می گردد که شب قدر از ویژگی‏های امت محمدی است. (مظهری)

ابن کثیر این را قول امام مالک دانسته است و بعضی از شوافع آن را قول جمهور قرار داده اند، خطابی بر این، ادعای اجماع را دارد، اما بعضی محدثین در این باره اختلاف نظر دارند. ( ماخوذ از ابن کثیر)

معنای لیله القدر

یکی از معانی قدر، عزت و شرف است. زهری و غیره از حضرات علما در اینجا همین معنی را مراد گرفته اند، و وجه نامگذاری این شب به “لیله القدر” عظمت و شرف آن است، ابووراق فرموده است: به این شب لیله القدر از آن جهت می گویند که انسانی که قبل از این در اثر بی عملی، قدر و قیمتی نداشت، به توبه و استغفار و عبادت در این شب، صاحب قدر و شرف قرار می گیرد.

معنای دیگر قدر، تقدیر و حکم می آید. با توجه به این معنی، علت لیله القدر گفتنش این می باشد که در این شب تمام آنچه برای مخلوقات در تقدیر ازلی نوشته شد، آن مقداری از آن که در این سال تا رمضان آینده پیش می آید، آن به فرشتگانی که مامور تدبیر و تنفیذ امور کاینات می باشند سپرد می گردد، در این شب مقدار مقرّره عمر، مرگ و رزق هر انسان و نیز باران و غیره به فرشتگان املاء می گردد، حتی اگر برای یکی در این سال حج مقدر شده است نیز نوشته می شود، و این فرشتگانی که این امور به آنها سپرد شده است موافق به قول ابن عباس چهار نفر می باشند، که عبارتند از: اسرافیل، میکائیل، عزرائیل و جبرائیل. (قرطبی)

این مضمون به صراحت در قرآن آمده است؛ «إنا أنزلنه فی لیله مبارکه إنّا کنّا منذرین فیها یفرق کل أمر حکیم أمرا من عندنا» [دخان، آیات ۳،۴ و ۵] که در این لیله مبارکه تمام امور فیصله تقدیر، نوشته می شوند، و در تفسیر آیه گذشت، که مراد از لیله مبارکه نزد جمهور مفسیرین لیله القدر است، و آن دسته از علما که مراد از لیله مبارکه، شب برائت نصف شعبان را قرار داده اند، آن را چنین تطبیق می دهند، که فیصله ابتدایی امور تقدیر به صورت اجمالی در شب برائت انجام می گیرد، سپس تفاصیل آنها در لیله القدر نوشته می شوند. در تأیید این، قولی از حضرت ابن عباس است که آن را امام بغوی به روایت ابوالضحی نقل فرموده است که؛ خداوند فیصله امور تقدیر یک سال را در شب برائت نصف شعبان انجام می دهد، سپس در شب قدر آن را به فرشتگان مربوط می سپارد. (مظهری)

مقصود از فیصله امور تقدیر در این شب، این است که آنچه از امور تقدیر که در این سال قابل تنفیذ می باشد آنها را از لوح محفوظ نقل نموده به فرشتگان می سپارند، اگر چه اصل نوشته تقدیر در روز ازل انجام گرفته است.

تعیین لیله القدر

از تصریحات قرآن این امر تا این حد ثابت است که شب قدر در ماه مبارک رمضان می باشد، اما در تعیین تاریخ آن، اختلاف است. چهل قول در این باره است، اما در تفسیر «مظهری» آمده است که از همه این اقوال، صحیح این است که لیله القدر در دهۀ آخر رمضان است، ولی تاریخ خاصی در این دهه آخر مشخص نیست، بلکه امکان دارد در یکی از این شبها باشد، و نیز آن در هر ماه رمضان تغییر می خورد، و از روی احادیث صحیح احتمال بیشتر این است که در شبهای طاق (۲۹،۲۷،۲۵،۲۳،۲۱) بیاید، و در این تمام احادیث که در ارتباط با تعیین شب قدر آمده اند، که در آنها (۲۹،۲۷،۲۵،۲۳،۲۱) ذکر شده است جمع می گردند، اگر شب قدر در این شبها دایر و در هر رمضان تغییر کند، پس همه روایات حدیث به جای خود درست و ثابت می باشند، در هیچ یکی نیازی به تاویل نمی ماند، بنابراین، بیشتر ائمۀ فقها فرموده اند که شب قدر در دهه آخر رمضان تغییر می یابد.

ابوقلا، امام مالک، احمدبن حنبل، سفیان ثوری، اسحق بن راهویه، ابوثور، مزنی، ابن خزیمه و غیره همه هم چنین فرموده اند، و روایتی از امام شافعی نیز موافق با این منقول است. روایتی دیگر از امام شافعی چنین آمده است که این شب غیر قابل تغییر است، بلکه متعین است. (ابن کثیر)

روایتی از حضرت عایشه صدیقه رضی الله عنها در صحیح بخاری آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «تحروا لیله القدر فی العشر الاواخر من رمضان» یعنی شب قدر را در دهه آخر رمضان جستجو کنید، و در صحیح مسلم به روایت حضرت ابن عمر آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «فاطلبوها فی الوتر منها» یعنی شب قدر را در شبهای طاق دهه آخر رمضان تلاش کنید. (مظهری)

برخی از فضایل شب قدر و دعای ویژه آن

بزرگترین فضیلت این شب همان است که درباره این سوره بیان گردیده است که عبادت این یک شب، از عبادت هزار ماه، یعنی هشتاد و سه سال، بهتر است. باز برای بهتر بودن آن، حدی مقرر نیست، که چقدر بهتر است، آیا دو برابر، چهار برابر، ده برابر، صد برابر و غیره همه در این امکان دارند.

در صحیحین از حضرت ابوهریره رضی الله عنه منقول است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: هر کسی که در شب قدر برای عبادت برخاست، همه گناهای گذشته او عفو می گردد. از حضرت ابن عباس روایت است که نبی اکرم صلی الله علیه وسلم فرمود: تمام فرشتگان که در سدره المنتهی اسکان یافته اند، در شب قدر همراه با جبرئیل به دنیا فرود می آیند، و هیچ مرد و زن مومن نیست که آنها را سلام نکنند، غیر از کسی که او شراب بنوشد یا گوشت خوک بخورد.

در حدیثی رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: هر کسی که از خیر و برکت شب قدر محروم بماند، او کاملا محروم و بدشانس است. بسیاری در شب قدر انوار خاصی را مشاهده خواهند کرد، اما نه این برای همه حاصل می گردد و نه در تحصیل ثواب و برکات شب قدر دخلی خواهند داشت، لذا نباید به فکر آنها بود.

حضرت عایشه صدیقه رضی الله عنها از رسول خدا صلی الله علیه وسلم پرسید که اگر من شب قدر را یافتم چه دعایی بخوانم؟ آنحضرت فرمود: این دعا را بخوان؛ «اللهم إنک عفوّ تحب العفو فاعف عنی» بارالها تو عفوکننده ای و عفو کردن را می پسندی، گناههای مرا عفو بفرما. (قرطبی)

{انا انزلناه فی لیله القدر} در این آیه تصریح شده است که قرآن کریم در شب قدر نازل شده است، و نیز می تواند مفهموم آن چنین باشد که کلّ قرآن از لوح محفوظ در شب قدر نازل شده است، سپس حضرت جبرئیل طی بیست و سه سال آن را به تدریج اندک اندک بر حسب هدایت آورده است، و نیز می تواند مراد از آن، این باشد که آغاز نزول قرآن یا چند آیه در این شب باشد، سپس بقیه آن به تدریج نازل شده باشد.

همه کتب آسمانی فقط در رمضان نازل شده اند

حضرت ابوذر غفاری روایت نموده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: صحیفه های حضرت ابراهیم به تاریخ سوم رمضان، تورات در تاریخ ششم، انجیل در تاریخ سیزدهم و زبور در تاریخ هیجدهم رمضان نازل گردیده است، و قرآن کریم به تاریخ بیست و چهارم رمضان بر رسول خدا صلی الله علیه وسلم نازل شده است. (مظهری)

{تنزّل الملئکه و الروح} مراد از روح، حضرت جبرئیل امین است. حضرت انس روایت نموده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: هرگاه شب قدر بیاید، جبرئیل با جمع بزرگی از فرشتگان به زمین فرود می آیند، و برای همه بندگان خدا از مرد و زن که به نماز یا ذکرالله مشغول باشند، دعای رحمت می کنند. (مظهری)

{من کل أمر} در اینجا حرف «مِن» به معنای «با» است. چنان که در «یحفظونه من أمر الله» [رعد،۱۱] «مِن» به معنای «با» به کار رفته است، یعنی فرشتگان تمام وقایع پیش آینده تقدیر در سال را با خود همراه گرفته به زمین فرود می آیند.

بعضی از مفسرین مانند مجاهد و غیره {من کل امر} را به {سلام} متعلق دانسته و آن را چنین معنی کرده اند که این شب از هر شر و آفت و چیزهای بد، سالم است. (ابن کثیر)

{سلم} در اصل عبارت «هی سلام» است. لفظ «هی» حذف شده است، یعنی این سلام و سلامتی است، و کاملا خیر است، که نامی از شر در آن نیست. (قرطبی) و بعضی گفته اند که تقدیر عبارت «سلام هو» است، و آن را صفت «کل امر» قرار داده اند، و معنایش اینکه این فرشتگان هر آن امری را برداشته می آیند که خیر و سلام باشد. (مظهری)

{هی حتی مطلع الفجر} یعنی این برکات لیله القدر مختص قسمتی از شب نیست، بلکه از آغاز شب گرفته تا طلوع فجر ادامه خواهد داشت.

فایده

در این آیات لیله القدر از هزار ماه بهتر قرار داده شده. بدیهی است که در آن هزار ماه هر سال یک شب، لیله القدر می باشد، پس این محاسبه به چه صورتی می باشد. ائمه تفسیر فرموده اند که مراد از هزار ماه، آن ماههایی هستند که در آنها این شب نباشد، لذا ایرادی نمی آید. (کذا ذکره ابن کثیر عن مجاهد)

با توجه به اختلاف مطالع در ممالک و شهرهای مختلف، شب قدر مختلف می باشد و در آن هیچگونه اشکالی نیست، زیرا به اعتبار هر کجا که شب قدر بیاید در شب همانجا برکات لیله القدر حاصل می شوند. والله سبحانه و تعالی اعلم.

مسئله: هر کسی که در شب قدر نماز عشا و صبح را به جماعت ادا کرد، او نیز ثواب آن شب را دریافت، و هر کس هرچه بیشتر عبادت کند به ثواب بیشتری نایل می گردد.

در صحیح مسلم به روایت حضرت عثمان غنی آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: هر کسی که نماز عشا را با جماعت ادا کرد به ثواب قیام نیم شب نایل آمده است و اگر نماز صبح را با جماعت ادا نماید، پس ثواب عبادت شب بیداری همه شب را یافته است.

—————————-

منبع: تفسیر معارف القرآن: ۱۴ / ۵۹۲-۶۰۰ / مؤلف: علامه مفتی محمد شفیع عثمانی- رحمه الله- (مفتی اعظم سابق پاکستان)

ترجمه: شیخ الحدیث مولانا محمدیوسف حسین پور