ثبات و پایداری و اسباب آن
ثبات و پایداری و اسباب آن
رئوف اصلاح جو
(ثبات ) در لغت به معنی دوام و پایداری که ضد زوال و نیستی است . گفته می شود : (الّرجل الثّبیت ) مرد پایدار وثابت قدم . ریشه ثبات بر استقرار و راسخ بودن دلالت دارد که ضدّ تزلزل واضطراب است . و به معنی توان نیز به کار می رود گفته می شود : ( ثبّته الله ) یعنی خداوند به او توان داد .
برادران و خواهران ایمانی ( خداوند ما و شما را بر اطاعت و بندگی خودش ثابت نگه دارد ) می دانیم که خداوند سبحانه وتعالی سرشت آدمیزاد را چنین خلق نموده اند که ( والله اخرجکم من بطون امّهاتکم لا تعلمون شیئا ) خداوند شما را از شکمهای مادرانتان بیرون آورد در حالیکه چیزی نمی دانستید . وآن روح پاک را که خداوند در وجود من و تو دمید هنوز با هیچکدام از خصوصیّات و ویژگیها و مطالبات جسم آشنایی نداشت ، اما در همان لحظات اوّل که در شکم مادر با جسم خاکی عجین شد ، و از بلندای آسمانها به پستی زمین فرود آمد ، آن روح پاک با دور شدن از مصدر خود با خواهشات و مطالبات جسم و نفس آلوده شد و آن صفا و جلای خود را از دست داد .
اراده خالقِ هستی بر این است که انسان ـ مرکب از روح و جسم ـ را در بوته آزمایش قرار دهد و از انسان بخواهد که با وجود اینکه موجودی مزدوج ودو بعدی می باشد، از یک سو جسم خاکی خصوصیّاتی دارد و روح خصوصیّاتی دیگر، آدمیزاد باید دارای شخصیّتی ثابت باشد ، و در مابین این دو نیروی مخالف ثبات و پایداری خود را با وسطیت حفظ نماید .
ثبات وپایداری از آن دسته مفاهیمی است که در حدّ ذات خود در امور دین و دنیا یک ارزش محسوب می شود .
اهمیت و جایگاه ثبات نزد مؤمن تا حدّی است که راه رسیدن به سعادت اخروی و رضوان الهی را در آن می بیند ، و همین اهمیت جایگاه ثبات نزد مؤمن ما را بر آن داشت تا به خدمت کلام الهی آن سر چشمه ی هدایت برویم و آیاتی را که در آن ریشه ی « ثبت » و مشتقّاتش آمده است در کنار هم قرار دهیم تا بیشتر به مفهوم ثبات و اسباب آن پی ببریم .
الم تر کیف ضرب الله مثلا کلمه طیّبه کشجره طیّبهاصلها ثابت وفرعها فی السّمآءتؤتی اکلها کلّ حین بأذن ربها ویضرب الله الامثال للناس لعلّهم یتذکّرون ومثل کلمه خبیثه کشجره خبیثیه اجتثّت من فوق الارض ما لها من قرار . ابراهیم آیات ۲۶ ــ ۲۴
ترجمه : بنگر که خدا چگونه مثل می زند : سخن خوب ( کلمه ی توحید ) به درخت خوبی می ماند که تنه ی آن در (زمین ) استوار و شاخه هایش در فضا ( پراکنده ) باشد .بنا به اراده و خواست خدا هر زمانی میوه ی خود را بدهد خداوند برای مردم مثلها می زند تا متذکّر گردند . و سخن بد ( کلمه ی کفر و شرک ) به درخت بدی می ماند که از سطح زمین کنده شده باشد ( ودربرابر وزش طوفانها هر روز به گوشه ای پرتاب گردد وثبات و ) قراری نداشته باشد .
در تفسیر علی بن طلحه از ابن عباس نقل شده است : کلمه ی طیّبه ـ شهادت انّ لا اله الا الله ـ همانند درخت خوب و مبارکی است که همان مؤمن است ، ریشه ی آن درخت که قول لا اله الا الله است در قلب مؤمن ثابت ، وشاخه ها ی آن در آسمان که به وسیله ی آن اعمال صالح به سوی آسمانها بلند می شود . که ( الیه یصعد الکلم الطیّب والعمل الصّالح یرفعه )
خداوند درخت توحید را در قلب به درخت ثابت و استواری تشبیه نموده که شاخه های آن در آسمان باشد ودر هر حالی به اذن خداوند ثمر به دهد .
اگر در تشبیه تأمّل کنیم شجره ی توحید را ثابت و استوار می بینیم که ریشه های آن در قلب رسوخ کرده ، در حالیکه شاخه های آن در آسمان است و به بار نشسته است و همیشه میوه ی عمل صالح را به آن اندازه که در قلب ریشه دوانیده است می بخشد .
همچنانکه درخت دارای ریشه ، تنه ، شاخه ، وبرگ وثمر می باشد درخت توحید واسلام و ایمان نیز دارای ریشه تنه شاخه وبرگ وثمر می باشد ، ریشه ی آن علم است ومعرفت ویقین ، تنه ی آن اخلاص ، شاخه هایش اعمال ، وثمر آن آنچه که نتیجه ی اعمال صالح می باشدمثل صفات حمیده واخلاق فاضله .
و بدان همانطور که درخت نیازمند فراهم کردن فضای مناسب برای رشد وآبیاری به موقع ودور کردن گیاهان هرز می باشد ، شجره ی توحید را باید با علم نافع وتفکر در عالم هستی واخلاص کامل آبیاری نمود وقلب را از گیاهان هرز که همان آفات قلبی می باشند تطهیر نمود تا به اذن خداوند درخت ایمان ثابت وپایدار بماند ومؤمن نیز در زیر سایه ی آن دمی بیاساید .
یثبّت الله الّذین آمنوا بالقول الثّابت فی الحیات الدنیا وفی الآ خره . خداوند ( مؤمنانی را که شجره ی توحید وایمان را در قلب خود غرس کرده اند ) به خاطر گفتار استوار ( وعقیده ی پایدار شان ) در دنیا وآخرت ثابت قدم واستوار نگه می دارد .
وقتی خداوند در کلام خود داستان آدم وابلیس را برای ما بیان می فرمایند که ابلیس رانده شده از رحمت خداوند با خود عهد می بندد وخدا را نیز شاهد می گیرد که آدم و ذرّیّه اش را از صراط مستقیم منحرف نماید واعمال زشت را در برابر چشمان ایشان تزیین نماید واز همه ی ترفندها و وساوس شیطانی خود برای فریب دادنشان دریغ نورزد می طلبد که بنی آدم نیز در راه مبارزه با این دشمن دیرینه اسباب ثبات را اتّخاذ نماید تا مشمول تهدید خداوند که در خطاب به شیطان می فرمایند : به تأکید جهنم را از تو و از کسانی که دنباله رو تو هستند مملؤ می نمایم .
اسباب ثبات :
۱ ـ یاری دادن دین خدا ودعوت کردن به سوی آن از اسباب ثبات در قرآن بیان شده است . پس ای کسانیکه ثبات خود را ( که همان نجات از عذاب الهی است ) دوست دارید خود را در صف دعوتگران مخلص قرار دهید ودین خدا را یاری دهید تا خداوند در دنیا وعقبی ثابت قدمتان گرداند . ( اللّهم ثبّتنا )
یا ایّهالذین آمنوا ان تنصروا الله ینصرکم و یثّبت اقدامکم . محمد / ۷
ای مؤمنان اگر (دین ) خدا را یاری کنید ، خدا شما را یاری می کند (وبر دشمنانتان پیروز می گرداند ) وگامهیتان را ثابت واستوار می دارد.
۲ ـ داستان های قرآنی :
وکلاًنقصّ علیک من انباء الرّسل ما نثبّت به فؤادک . هود / ۱۲۰
این همه از اخبار پیامبران بر تو می خوانیم ، کلاً برای این است که بدان دلت برجای واستواتر بداریم .
لازم و ضروری است برای کسی که در مسیر تربیت اسلامی گام می نهد ومی خواهد به ثبات وپایداری برسد با دقّت تمام قصص قرآنی را دنبال کند و از آنها درس ثبات وپایداری را عملاً بیاموزد .
شیخ الانبیاء نوح ( ع ) را می بینی در مدت ۹۵۰ سال دعوت به سوی الله همانند کوهی عظیم ثابت قدم ایستاده است وشب و روز را نمی شناسد ولحظه ای آرام نمی گیرند . هر داعی مؤمن به نوح ، باید از این قصّه درس ثبات در دعوت الی الله را بیاموز و خستگی راه دعوت احساس نکند، وهمه ی زندگی خود را همانند نوح (ع ) وقف دعوت کردن به سوی الله گرداند .
لحظاتی به خدمت ابراهیم قهرمان ( ع ) برویم وزندگانی پر از ابتلاء و امتحان الهیش را نظاره کنیم که همانند کوه در برابر همه ی آن ابتلاههای الهی ثابت و استوار می ایستد و بالاترین نمره را از آن خود می کند و در کارنامه ی او می آید : واذِ ابتلی ابراهیمَ ربُه بکلماتٍ فاتمّهنّ . بقره /۱۲۴ و ( بخاطر آورید ) آنگاه که خدای ابراهیم ، او را با سخنانی ( مشتمل بر اوامر ونواهی وتکالیف و وظائف ، واز راههای مختلف وبا وسائل گوناگون ) بیاموزد و ( او به خوبی از عهده ی آزمایش بر آمد و ) آنها را به تمام وکمال و به بهترین وجه انجام داد .
ابراهیم با توحید استوارش ، در برابر آتش قرار ثابت قدم و در برابر دوری هاجر و اسماعیل کوهی از صبر و استقامت می باشد، و زبان آدمی در تشبیه نمودن این اسوه ی ثبات ، صبر و مقاومت در برابر قربانی کردن فرزند و وساوس شیطان عاجز است .
خداوند ابراهیم (ع ) را به عنوان اسوه و الگو به من وتوی مسلمان معرّفی می فرمایند ، ما هم باید درس ثبات وپایداری را از ایشان بیاموزیم .
در حین تلاوت قرآن به احسن القصص می رسیم وقهرمان این داستان یعنی یوسف ( ع ) را با دیده ی بصیرت می نگریم و او را در برابر شیطان ، نفس امّاره ، و زنی مکّار و حیله گر می بینیم که همانند کوه ثابت ایستاده است و زندگی داخل زندان را بر تسلیم شدن در برابر نفس و شیطان و همسر مکّار پادشاه ترجیح می دهد . آیا ما هم در برابر نگاه حرام افتخار شاگردی یوسف را به خود می دهیم و در مدرسه ی یوسف تلمّذ می کنیم ؟ خوشا به حال مؤمنی که شاگرد یوسف است .
پس با دقّت بیشتر به تلاوت قرآن بپرداز کسانی دیگر که اسوه ی ثبات وپایداری هستند می بینی ثبات موسی در برابر فرعون ، ایوب در برابر انواع ابتلاء وامراض جسم ، و……..
۳ ـ قرآن :
قل نزّله روح القدس من ربّک بالحق لیثبّت الذین آمنوا وهدیً وبشری للمسلمین . نحل / ۱۰۲
بگو : قرآن را جبرئیل از سوی پروردگارت به حق نازل کرده است تا مؤمنان را ( در مسیر خود ) ثابت قدم گرداند وهدایت و بشارت برای مسلمانان باشد .
وقال الّذین کفروا لولا نزّل علیه القرآن جمله واحده کذالک لنثبّت فؤادک ورتّلناه ترتیلا . فرقان / ۳۲
کافران میگویند : چرا فرآن یکجا نازل نمی شود ؟ ( وچرا آیات آن تدریجاً و با فواصل مختلف زمانی نازل میگردد ؟ ) . همین گونه ( ما قرآن را به صورت آیات جداگانه وبخش بخش میفرستیم ) تا دل تو را ( با انس بدان وحفظ آن ) پابرجا واستوار بداریم وآن را قسمت قسمت وآرام آرام ( توسط جبرئیل ، بر تو ) فرو میخوانیم ( تا آن را به دقت بیاموزی وکم کم به خاطر بسپاری ) .
در این دو آیه خداوند از قرآن به عنوان یکی از اسباب ثبات نام می برد پس اگر طالب ثبات هستیم باید اهل قرآن باشیم ودلهایمان را با قرآن آباد و زنده نمائیم . در آیه ی ۳۲ فرقان خداوند یک نکته ی خیلی جالب را برای ما بیان می فرمایند : وآن اینکه قریش خطاب به پیامبر می گفتند چرا خداوند یکباره همه ی قرآن را نازل نمی فرماید ؟ وخداوند نیز در جواب ایشان می فرمایند : کذالک لنثبّت به فؤادک . همین گونه ماقرآن را به صورت آیات جداگانه و در زمانهای مختلف نازل می نمائیم تا قلب تو را ثابت و استوار بداریم .
اگر خداوند قرآن را به تدریج به پیامبر وحی می کرد بدین خاطر بود که ثبات و تربیت نیز به صورت تدریجی حاصل می شود و یک دفعه و آنی برای انسان حاصل نمی گردد . لذا ما هم باید همیشه و پی در پی همراه و همدم قرآن باشیم تا به اذن خداوند به مقام ثبات برسیم .
۴ ـ دعا :
بعد از بکارگیری اسباب سه گانه قبلی و ایجاد شرایط مناسب ، نوبت به دعا می رسد . دعا این وسیله اعجاب انگیز که فرهنگ دعوت انبیاء مملو از آن است . تا یادمان بیایید که این خداوند علیم ، حکیم و قادر است که نبا بر حکمتش اسباب را اثرگذار می کند . و بهترین دعاها همانا دعاهایست که خداوند از زبان پیامبران در قرآن به ما می آموزد ؛ مانند :
ربّنا افرغ علینا صبراً وثبّت اقدامنا . بقره / ۲۵۰
ربّنا اغفر لنا ذنوبنا واسرافنا فی امرنا وثبت اقدامنا . آل عمران / ۱۴۷
ودر حدیث رسول الله ( ص ) آمده است : اللّهم ثبّتنا علی دینک وطاعتک .
پس هر کس طالب ثبات است بعد از فراهم کردن اسباب و شرایط از ته قلب از خداوند ثبات و پایداری را بطلبد که همانا اوست که همگان را ثابت و استوار می گرداند .
۵ ـ عَون وکمک الهی ، و نزول ملائکه :
رحمت خداوند نسبت به بندگانش تا حدّی است اگر در راه او قدم بر دارند و در مسیر رضایش حرکت کنند خداوند آنها را به حال خودشان نمی گذارد بلکه قدرت لا یزال الهی درمعیّت بنده ی ضعیف می باشد ، و جهت تقویت ایمان و اراده ی این بندگان مخلص سربازان الهی ( ملائکه ) را از آسمان نازل می فرماید .
درسوره ی مبارکه ی اسراء در آیات ۷۲ الی ۷۵ خطاب به پیامبر اسلام ( ص ) این چنین بیان می فر ماید :
وان کادوا لیفتنونک عن الّذی اوحینا الیک لتفتری علینا غیره واذاً لتّخذوک خلیلا ولولا ان ثبتناک لقد کدت ترکن الیهم شیئا قلیلا اذاً لاذقناک ضعف الحیات وضعف الممات ثمّ لا تجد لک علینا نصیرا .
« نزدیک بودن کافران تو را از آنچه به تو وحی کرده ایم منصرف گردانند تا جز قرآن را به ما نسبت دهی ، و آنگاه تو را به دوستی گیرند و اگر ما تو را استوار و پا برجا نمی داشتیم دور نبود که اندکی بدانان بگرائی و اگر چنین می کردی در این صورت عذاب دنیا و عذاب آخرت را چندین برابر به تو می چشاندیم سپس در برابر ما یار و یاوری نمی یافتی . »
بعد از این آیات خداوند راه ثابت ماندن بر صراط مستقیم را به رسولش می آموزد وبه او دستور می دهند که :
أقم الصّلوه لدلوک الشّمس الی غسق الّیل وقرآن الفجر إنّ قرآن الفجر کان مشهودا ومن الّیل فتهجّد به نافله لک عسی أن یبعثک ربّک مقاماً محمودا .
نماز را چنانکه باید بخوان به هنگام زوال آفتاب تا تاریکی شب و نماز صبح را بخوان بیگمان نماز صبح ( توسط فرشتگان شب وفرشتگان صبح ) بازدید می شود . در پاسی از شب از خواب بر خیز ودر آن نماز تهجّد بخوان ، این یک فر یضه ی اضافی برای تو است . باشد که خداوند تو را به مقام ستوده ای برساند .
از این آیات می فهمیم که اگر خداوند خود بندگانش را یاری ندهد و آنان را ثابت نگه ندارد حتّی پیامران ثابت و استوار بر جادّه ی صواب نمی ماندند تا چه رسد به دیگران امّا خداوند کسانی را ثابت نگه می دارد که اسباب ثبات را اتّخاذ نموده اند همچنانکه به پیامرش محمد مصطفی ( ص ) امر می نماید که باید شب و روز با خداوند در ارتباط باشد تا خود حضرت اسباب ثبات را فراهم کرده باشد وخداوند نیز نتیجه را .
اذ یوحی ربّک الی الملائکه أنّی معکم فثبّتوا الّذین آمنوا . انفال / ۱۲
زمانی که پروردگار تو به فرشتگان وحی کرد که من با شمایم ( وکمک و یاریتان مینمایم ،شما با الهام پیروزی و بهروزی ) مؤمنان تقویت و ثابت قدم بدارید .
وإذ تقول للمؤمنین ألن یکفیکم أان یمدّکم بثلاثه آلاف من الملائکه منزلین . بلی ان تصبروا وتتّقوا ویأتوکم من فورهم هذا یمددکم ربّکم بخمسهآلافٍ من الملائکه مسوّمین . وما جعله الله الاّ بشری لکم ولتطمئنّ قلوبکم به وما النّصر الاّ من عند الله العزیز الحکیم . آل عمران / ۱۲۶ــ ۱۲۴
بدانگاه که تو به مؤمنان می گفتی : آیا شما را بسنده نیست که پروردگارتان با ۳۰۰۰ از فرشتگانِ فرستاده یاریتان کرد . آری اگر بردباری داشته باشید ، وپرهیزگاری کنید و آنان (یعنی دشمنان مشرک ) هم اینک بر شما تاخت آرند ، پروردگارتان ( برتعداد فرشته گان بیفزاید و) با ۵۰۰۰ فرشته ی یورشگر ونشانگذار شما را یاری کند . وخداوند آن ( یاری با فرشتگان ) را جز مژده ای برای (پیروزی ) شما نساخت ، وبرای آن کرد که دلهای شما بدان آرام گیرد ، وپیروزی جز از جانب خداوند توانای دانا نیست .
شخصیّت های متزلزل : خداوند در سوره ی نساء آیه ی/ ۱۴۳ از چهره ی کریه کسانی که دارای شخصیّتی متزلزل هستند ، ایمانی ثابت و محکم ندارند پرده بر می دارد و می فرمایند : مذبذبین بین ذالک لا الی هؤلاء ولا الی هؤلاء ومن یضلل الله فلن تجد له سبیلا .
« در این میان سرگشته ومترددند . ( گاهی به سوی دین می روند و گاهی به سوی کفر می دوند زمانی خویشتن را در صف مؤ منان ، وزمانی خود را در صف کافران جای می دهند امّا در حقیقت ) نه با اینان ونه با آنان هستند و( گمراه وحیرانند ) وهر که را خداوند ( بر اثر اعمال زشت وناپسند ) سرگشته و گمراه کند راهی برای او ( به سوی سعادت وهدایت ) نخواهی یافت . »
این آیه یکی از صفات بارز منافقین را بیان می فرماید و برای فرار از آن صفت زشت تنها راه ثبات و پایداری بر دین خدا است ، پس ای مسلمان غیور باش و تا می توانی از صفات منافقین خود را دور نگه دار وبا ذرّبین قرآنی اعمالت را کنترل کن . نکند از زمره ی منافقین باشی و در روز رستاخیز خداوند تو را با آنها محشور نماید . ( نعوذ بالله ) .
در همه حال ثابت باش چون رستگاری تو در گرو ثابت بودنت می باشد :
وقتی شجره ی توحید و ایمان در قلبت رسوخ کرد و ریشه دوانید و ثمرات آن شجره ی طیّبه را در اعمال خود مشاهده نمودی دیگر در هر حالی و در هر موقعیتّی ثابت می مانی و دشمنان درونی وبرونی قادر نیستند تو را وادار به سیر قهقرائی نمایند و خداوند جلّ وعلا خطاب به مؤمنین می فرماید : یا ایّها الّذین آمنوا اذا لقیتم فئه فاثبتوا واذکروا الله کثیرا لعلّکم تفلحون .
ای مؤمنان هنگامی که با گروهی از دشمنان ( در میدان کارزار ) روبرو شدید ، پایداری نمائید ( وفرار نکنید ) وبسیار خدا را یاد کنید تا رستگار شوید . انفال / ۴۵
مخاطبان اولیه ی این آیه ی شریفه متربیان و پرورش یافتگان مکتب و مدرسه ی خانه ارقم و مسجد النّبی بودند وپیامبر (ص) خود شجره ایمان را در قلب مبارک این شاگردان بی نظیرش غرس نمودند و این قلبان پاک هم حاصلخیزترین مکانی بودند که به اذن خدا ، اصحاب رسول الله درختان مثمری شدند که مسلمان بودن ما امروز از برکات وثمرات آن یاران ثابت همچون کوه می باشد . جای خود داشت که در سخت ترین شرایط همانند کوه ثابت و استوار می ایستادند و در صحنه هایی همانند احد ، بدر ، خیبر و … هیچ نوع علائم ضعف و سستی را درایمان و عملشان دیده نشود .
بدان استقامت وپایداری همچنان کار آسانی هم نیست رسول خدا( ص ) می فرمودند : « شیّتنی سوره هود . » سوره ی هود مرا پیر نمود چون در این سوره ی مبارکه الله سبحانه وتعالی خطاب به آن حضرت وکسانیکه او را همراهی می کردند می فرمایند :
فاستقم کما امر ت ومن تاب معک ولا تطغوا انّه بما تعملون بصیر . ولا ترکنو الی الّذین ظلموا فتمسّکم الّنار وما لکم من دون الله من اولیاء ثمّ لا تنصرون . هود / ۱۱۳ ـ ۱۱۲
« همانگونه که فرمان یافته ای استقامت کن همراه کسانی که با تو( به سوی خدا) برگشته اند ، وتجاوز نکنید چرا که خدا می بیند چیزی را که می کنید . وبه کافران ومشرکان تکیه مکنید(که اگر چنین کنید ) آتش دوزخ شما را فرو می گیرد و ( بدانید که ) جز خدا دوستان وسرپرستانی ندارید وپس ( از تکیه بر کافران ومشرکان ، دیگر از طرف خدا ) یاری نمیگردید و( بر دشمنان ) پیروز گردانده نمی شوید .»
همچنانکه در سوره اسراء بعد از بحث ثباتِ پیامبر خداوند به او دستور داد که باید نماز را در هر حال بر پای دارد در این سوره هم بعد از اینکه الله سبحانه وتعالی به رسولش ( ص ) امرمی فرمایند : فاستقم ، در آیه ی ۱۱۴ می فرماید : اقم الصّلوه …. … ودر آیه ی ۱۱۵ می فرمایند : واصبر . به آن حضرت می آموزد که راه ثابت ماندن بر صراط مستقیم نماز است وصبر.
ای برادران! سنن و قوانین حاکم برهستی که لا یتغیّر می باشد ــ قانون اسباب ومسبّبات ــ است یعنی ما بندگان خداوند اسباب را به کار می گیریم م بعد از آن از خداوند می خواهیم که مسبّب را برای ما ایجاد نمایند ، پس آنچه لازم است اینست که ما اسبا مذکور را به کار گیریم .
_ دین خدا را یاری دهیم .
_ از داستانهای قرآنی درس وعبرت بیاموزیم .
_ اهل تلاوت قرآن ــ به صورت مستمرّ ــ باشیم .
_ نماز به موقع را فراموش نکنیم ــ علی الخصوص نماز شب ـ .
_ صبر را پیشه کنیم .
_ اهل دعا باشیم و از ته قلب از خداوند بخواهیم که ما را ثابت نگه دارد .
_ همچون سلف خود خدا را عبادت نمائیم .
مطمئن باشید خداوند ملائکه ی رحمت را برای ثابت نمودن ما و پیام تبریک نصرت الهی به زمین می فرستد .
امّا تا رسیدن به این جایگاه خیلی راه سختی در پیش داریم .
خدایا کمکت را می طلبیم .
اگر زندگی دنیا اینگونه پایان پذیرد در لحظات احتضار ندا آید که:
ان لا تخافوا ولا تحزنوا وابشروا بالجنّه التی کنتم توعدون .
اللّهم ثبّتنا علی دینک وطاعتک .
اللّهم ثبّتنا اذا نفخ فی الصّور .
——————————————————————–
منابع :
۱ – معجم المفهرس محمّد فؤاد عبد الباقی
۲- تفسیرنور دکتر خرّمدل
۳- دایره المعارف علوم قرآنی دکتر شر باصی
۴- اعلام الموقّعین ابن القیّم
۵ – قصص النّبیّین عمرو خالد
