جایگاه و فضیلت شهید و شهادت در پرتو آیات و احادیث

جایگاه و فضیلت شهید و شهادت در پرتو آیات و احادیث

نویسنده:خلیل احمد حامدی

شهید و شهادت در فرهنگ اسلامی از جایگاهی بس رفیع برخوردار می باشد، براستی این فهم قرآنی و صحیح شهید و شهادت بود که باعث نشر اسلام در بلای مختلف گردید . خداوند در این باره می فرمایند:

(‏ وَلَئِن قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَهٌ مِّنَ اللّهِ وَرَحْمَهٌ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ ‏) آل عمران: ۱۵۷

«‏ و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید ، مغفرت و مرحمتی ( که شما را در برمی‌گیرد ) بهتر از چیزهائی است که ( آنان در طول عمر ) جمع‌آوری می‌کنند.»

حیات جاودانی شهید

ارشاد خداوند است:

(‏ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبیلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاء وَلَکِن لاَّ تَشْعُرُونَ ‏)

«‏ و به کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند مرده مگوئید ، بلکه آنان زنده‌اند ، ولیکن شما ( چگونگی زندگی ایشان را ) نمی‌فهمید.»

(‏ وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ ‏‏ فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ ‏ یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ ‏‏) آل عمران: ۱۶۹- ۱۷۱

«‏ و کسانی را که در راه خدا کشته می‌شوند ، مرده مشمار ، بلکه آنان زنده‌اند و بدیشان نزد پروردگارشان روزی داده می‌شود ( و چگونگی زندگی و نوع خوراک ایشان را خدا می‌داند و بس ) . ‏‏ آنان شادمانند از آنچه خداوند به فضل و کرم خود بدیشان داده است ، و خوشحالند به خاطر کسانی که بعد از آنان مانده‌اند ( و هنوز در راه خدا می‌رزمند و به فوز شهادت نائل نشده‌اند و ) بدیشان نپیوسته‌اند .  ( شادی و سرور آنان از این بابت است که پیروزی یا شهادت در انتظار هم‌کیشان ایشان است و مقامات برجسته آنان را در آن جهان می‌بینند ، و می‌دانند ) این که ترس و هراسی بر ایشان نیست و آنان اندوهگین نخواهند شد .  ( چه نه مکروهی بر سر راه آنان در سرای باقی است ، و نه بر کاری که در سرای فانی کرده‌اند و دارائی و عزیزانی را که ترک گفته‌اند ، پشیمانند ) . ‏‏ شاد و خوشحالند به خاطر نعمتی که خدا بدانان داده است و فضل و کرمی که او بدیشان روا دیده است ، و خوشوقت و مسرورند از این که ( می‌بینند ) خداوند اجر و پاداش مؤمنان را ضائع نکرده و هدر نمی‌دهد . ‏»

آرزوی شهادت مکرر

از انس بن مالک (رض) روایت است: رسول الله (ص) فرموده اند: به روز قیامت یک تن از اهل بهشت به پیشگاه خداوند حاضر خواهد شد که خداوند تعالی از وی سؤال کند: از فرزند آدم رهایش گاهت را چگونه می یابی! او عرض خواهد کرد: ای پروردگار رهایش گاه خوبی را نصیب شده ام، خداوند خواهد فرمود: طلب و آرزوی دیگری داری؟ او عرض خواهد کرد ای پروردگار! من طلب و آرزوی دیگری جز این ندارم که تو مرا ده مرتبه به دنیا بفرستی و من هر مرتبه جانم را در راه تو قربان کنم، این آرزوی وی بنابر مشاهده درجه عظیم شهادت اوج میگیرد. (نسائی- احمد)

از حضرت ابوهریره رضی الله عنه روایت است: رسول الله (ص) فرمود: قسم به آن ذات که روح محمد در اختیارش است آرزوی من این است که من در راه خدا برزمم و کشته شوم، بعد برزمم و کشته شوم، بعد برزمم و کشته شوم. (یعنی بعد از هر شهادت مجدداً زنده شود تا باز هم به شهادت نایل آید.) (ترمذی)

نخستین اهل بهشت

از حضرت ابوهریره رضی الله عنه روایت است: رسول الله (ص) فرمود: سه شخص قبل از همه به بهشت داخل خواهند شد و از آن برایم معلومات داده شده: نخستین آن شهید، دوم آن پاک دامن و اجتناب کننده از دست دراز کردن به سوال و سوم آن بنده خدا که عبادت خدا را به صورت اساسی ادا می نمایند و بر خدمت گذاران، نوکرها و زیردستان خود خیراندیش بوده باشد.( ترمذی)

صله شهید

مقداد بن معدیکرب بیان می کند رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود: برای شهید در نزد خداوند هفت انعام است: با چکیدن نخستین قطره خود برای او مغفرت نصیب خواهد شد. قبل از رفتن به بهشت فرودگاهش در بهشت به وی معلوم خواهد شد، از عذاب قبر محفوظ خواهد بود، هنگام اضطراب شدید (که به روز قیامت پیش خواهد آمد) در ایمن خواهد بود، بر سرش تاج وقار (عزت و تکریم) نهاده خواهد شد، که یک یاقوت از آن از دنیا و مافیها نیز بهتر است. زنان خوشکل و چشم زیبا در نکاح وی درخواهد آمد و شفاعت وی در مورد هفتاد رشته دارش (خویشاوندانش) پذیرفته خواهد شد. (ترمذی، ابن ماجه، احمد)

ابن عباس رضی الله عنه بیان می کند: رسول الله (ص) به اصحابش فرمود آن برادران شما که به روز احد به شهادت رسیده اند، خداوند متعال روان­شان را بر پشت پرنده های سبز گذاشته این پرنده ها از انهار بهشت سیراب می شوند، میوه های بهشت را صرف می کنند، در قندیل­های طلایی معلق شده در سابه عرش الهی آرام می گیرند. آن ها همین که این غذا و نوشیدنی خوب و این آرام گاه های عالی منزلت را مشاهده می کنند این آرزو را بدل دارند که کیست به برادران ما اطلاع دهند که ما زنده ایم و در بهشت به سر می بریم، تا برادران ما از بهشت ناامید نشوند و در نبرد کم همتی نشان ندهند. خداوند متعال این آرزوی­شان را برآورده می­سازد و می فرماید: ما این پیام تان را به بازماندگان شما می­رسانیم چنانچه این آیه از طرف خداوند متعال نازل می شود: « ‏ و کسانی را که در راه خدا کشته می‌شوند ، مرده مشمار ، بلکه آنان زنده‌اند و بدیشان نزد پروردگارشان روزی داده می‌شود ( و چگونگی زندگی و نوع خوراک ایشان را خدا می‌داند و بس ) . ‏ ‏ آنان شادمانند از آنچه خداوند به فضل و کرم خود بدیشان داده است ، و خوشحالند به خاطر کسانی که بعد از آنان مانده‌اند ( و هنوز در راه خدا می‌رزمند و به فوز شهادت نائل نشده‌اند و ) بدیشان نپیوسته‌اند .  ( شادی و سرور آنان از این بابت است که پیروزی یا شهادت در انتظار هم‌کیشان ایشان است و مقامات برجسته آنان را در آن جهان می‌بینند ، و می‌دانند ) این که ترس و هراسی بر ایشان نیست و آنان اندوهگین نخواهند شد .  ( چه نه مکروهی بر سر راه آنان در سرای باقی است ، و نه بر کاری که در سرای فانی کرده‌اند و دارائی و عزیزانی را که ترک گفته‌اند ، پشیمانند ) . ‏ شاد و خوشحالند به خاطر نعمتی که خدا بدانان داده است و فضل و کرمی که او بدیشان روا دیده است ، و خوشوقت و مسرورند از این که ( می‌بینند ) خداوند اجر و پاداش مؤمنان را ضائع نکرده و هدر نمی‌دهد. [آل عمران: ۱۶۹- ۱۷۱]) (ابوداود، احمد)

قطره خون ریخته شده در راه خداوند

ابو امامه (رض) روایت می کند: پیامبر (ص) فرمود: «برای خداوند چیزی بیش از دو قطره و دو نشان محبوب نیست. نخست دو قطره اشک که از خوف خدا سرازیر شود و دیگری قطره خونی که در راه خداوند بریزد. یکی آن نشانی که در راه خداوند ثبت شود و دیگری آن نشانی که پس از بجا آوردن فرض عاید شده از طرف خداوند تعالی ثبت شود. (ترمذی)

حضرت جابر (رض) بیان می کند: روز جنگ احد شخصی آمد و به رسول خدا (ص) عرض نمود اگر کشته شوم منزلم کجا خواهد بود؟ پیامبر (ص) فرمود: «در بهشت» چنانچه آن شخص با شنیدن این پاسخ خرما را از دستش به دور افکنده و داخل معرکه کارزار شد و تا حدی برزمید تا به شهادت نایل آمد. (مسلم، نسائی، احمد)

چهاد درجه شهداء

حضرت عمربن الخطاب (رض) بیان می کند من این ارشاد رسول الله (ص) را شنیدم که: شهدا را چهار درجه است. نخست شهیدی است مؤمن کامل الایمان که با دشمن مقابله نموده و وعده ی خود با پروردگارش ایفا نموده و شجاعت خود را نشان داده کشته شده است. این شهیدی است که روز محشر، مردم به سوی وی سرهای بلند نظاره می کنند. (حضرت عمر (رض) با پیامبر (ص) هنگام تشریح این بیان سر خود را بلند کرده و کلاهش فرو افتاد. به راوی ذیل شک شده است که راوی اول از حضرت عمر نقل روایت کرده است که او از فرو افتادن کلاه حضرت عمر خبر داده یا از کلاه پیامبر (ص) ). مؤمن کامل الایمان دوم آن است که هنگام مقابله با دشمن زیر پوستش خار می خلد و همتی بر وی طاری می گردد، ننیربی هدفی بر وی وارد می آید و به قتل می رسد این شهید درجه دوم است. و سوم مؤمن است که در عمل صالحه اش گناهی چند آمیزش کرده باشد او وعده اش را با خداوند به اکمال رسانید و جان داد، این درجه سوم قرار دارد. چهارم مؤمن است که (نسبت به گناهان) بر نفس خود ستم کرده باشد و هنگامی که مقابله اش با دشمن آغاز می شود تعهدش را با پروردگارش ایفا کرد و کشته شد، این درجه چهارم قرار دارد.(ترمذی)

در این حدیث پیامبر (ص) چهار مرتبه شهدا را بیان فرمود، این چهار مرتبه به اساس کیفیت ایمان و جذبه شهادت تعیین می شوند:

درجه اول شهید خوش نصیبی را داده می شود و صفتش این است که او را بر خدا و پیامبر ایمان کامل است. وی تقاضای ایمان کامل را می کند، زندگی شخصی و اجتماعی او بر این امر شهادت می دهد که وی هستی بالاتری را پروردگار خود پذیرفته و تعلیم رسول فرستاده او را بر حق می داند، او را در ایمان و تسلیمش ریب و شک دخل ندارد (الذین آمنوا و لم یرتابوا) زندگی و مرگ او به خاطر خداست. (إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) او را همین که هدایت نبرد می رسد به تأسی از آن ایمانش افزون می گردد (فَزَادَهُمْ إِیمَاناً) و هنگامی که به مقابله با دشمن برمی خیزد شعار می دهد که اکنون آن موقع طلائی فرا رسیده که خداوند با اهل ایمان وعده نموده بود (هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ) جذبه رضا و تسلیم او انکشاف مزید می یابد (وَمَا زَادَهُمْ الله إِیمَاناً وَ تَسْلِیماً) و بعد عهدی را که مبنی بر قربان کردن مال و جان خود در عوض بهشت با پروردگارش بسته بود به سر می رساند (صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ) وی نزد خداوند حایز بلندترین درجه خواهد شد (أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً عند الله)

در ابن کثیر و فتح الباری آمده است: حضرت انس بن نضر بنابر ملحوظی که در غزوه بدر سهیم نشد وی با خداوند تعهد بسته بود که اکنون اگر برای آن حضرت (ص) موقع نبرد میسر آمد من با جانبازی تام خواهم رزمید. چنانچه وی در غزوه احد شامل لشکر مسلمانان بود غرض وفا کردن به عهدش شمشیر را برداشته به طرف دشمن پیش رفت. حضرت سعد بن معاذ (رض) از وی مانع شد، اما وی در حالی که می گفت (مرا از جبل احد خوشبویی جنت می آید) به سوی دشمن یورش برد و جان بازی کاملی از خود نشان داد و در آن جراحت برداشته به شهادت رسید.

ابن کثیر می نویسد که کافه مسلمانان باید همانند انس بن نضر (رض) در کامل کردن عهد فدایت خویش با خداوند و پیامبرش (ص) وفادار باشند.

در درجه دوم شهیدی قرار دارد که کمال و پختگی ایمانش متناسب با شهید او الذکر باشد اما در شجاعت و فدایتش کاهش به نظر می رسد. او از یورش بردن جرأت مندانه بر صفوف دشمن و نشان دادن شجاعت خوف می کند و در این اثنا تیر بی هدف دشمن او را به شهادت می رساند. وی شهید درجه دوم است. اگر با شهید اول الذکر تفاوت دارد تنها از جهت کمبود جذبه اقدام و شجاعت است. و مؤمن شجاع بهتر از مؤمن ضعیف است. صفت شهید درجه سوم این است که در میدان کارزار کارنامه های دلاوری و بهادری نشان می دهد و جان بازی می کند. از این جهت وی با اول الذکر هم پله می باشد اما دامن اعمال گذشته وی بی لکه نیست، اعمال صالحه دارد اما گناه هایی در آن آمیزش نموده است. برخی از صفحات کتاب زندگی روشن و بعضی دیگر لکه دار و سیاه است. از این جهت وی نسبت به دو شهید فوق الذکر در درجه پایین قرار دارد و چون تمام اعمال بر مدار کیفیت ایمان می چرخد از این رو عمل شهادت او با آن عمل شهادت هم مرتبه نبوده که در نهادش ایمان پخته و خالص کارفما باشد با چکیدن قطره خون، خداوند تعالی گناه او را مورد عفو قرار می دهد و بر خلعت شهادت نوازشش می دهد.

شهید درجه چهارم نیز پیکر جرأت و بهادری بود و به پیمانه شهدای درجه اول و درجه سوم از جان افشردگی و شوق سربازی مخمور بود اما فهرست گناهانش طویل است و ارتکاب معاصی اش تا حدود اسراف میرسد و بیرون شدنش در راه خدا و تقدیم سرش را با عزم و افتخار کامل مقبول بارگاه خداوندی قرار گرفت.

السیف محاء الذنوب، شمشیر گناهان او را از بین برد و رحمت کردگار او را درجه شهادت ارزانی فرمود. چون وی از جهت سرمایه انسانی نسبت به شهید فوق فروتر بود از این رو درجه اش از آن سه پایین قرار گرفت اما او شهید است و نزد خداوند مستحق بزرگترین اجرها می گردد و بالینی که در بهشت به وی اعطا می گردد از دنیا و مافیها بهتر است. این درجه تنها به آن سعادتمندانی میسر می شود که مورد نظر کرم خداوندی قرار بگیرد. خاصان خداوند نیز آرزومند نیل به این سعادت اند.

درجه ثابت قدمی

از عبدالله بن مسعود (رض) روایت است: پیامبر (ص) فرموده اند: خداوند تعالی از آن بنده اش بسا خشنود است که هم سنگرش در محاذ شکست خورد اما او وظیفه اش را دنبال کرده برای مقابله با دشمن برگردد و بالاخره خونش را در راه خدا ریخته شده است. خداوند عز و جل خشنود شده به فرشتگان می فرماید: این بنده ام را ببینید، او تنها در جذبه اجر من و خوف از عذاب من برگشته با دشمن مقابله می کند تا اینکه خونش ریخته شد. (ابوداود)

افضل ترین شهید

نعیم بن هماد از قبیله غطفان می گوید: شخصی از پیامبر (ص) پرسید: افضل ترین شهید کدام است؟ آن خضرت فرمود آنانی که در مقابله با دشمن کشته شوند اما عقب نشینی نکند این ها در کاخ های بهشت به سر خواهند برد. خداوند تعالی ثابت قدمی آن ها را دیده به آن تبسم می کند و هنگامی که پروردگارت در جهان به کس تبسم کند در آخرت بازپرسی از وی نخواهد بود.(مسند احمد)

شهدا برادران پیامبر اند

طلحه بن عبیدالله بیان می کند که ما به بیعت رسول الله (ص) حرکت کرده هنگامی که به حره واقم نزدیک شدیم در پیچ و خم وادی کوهی قبری چند مشاهده کردیم. ما گفتیم ای رسول الله! این مقبره های برادران ما هستند؟ آن حضرت فرمود: «این مقبره های اصحاب (رفقای) ما اند» و هنگامی که کمی جلوتر رفتیم به مقبره های شهدا رسیدیم رسول الله (ص) فرمود: این مقبره های برادران ما اند». (مسند احمد)

اصحابی که به شهادت نایل آمده اند پیامبر (ص) آن ها را برادران خود خوانده اند آنانی که به موت طبیعی رخصت شده اند اصحاب خویش قرار داده اند اصحاب به معنی رفقا، جماعت شهدا برادران رسول اند و غیر شهدا یاران رسول (ص). اول الذکر را اعزاز اخوت رسول (ص) نصیب شد و ثانی الذکر را مودت رسول. و هنگامی که رنگ شهادت بر مودت افزون گشت امتیاز اخوت در آن پدید آمد. (مسند احمد)

سه گروه از مقتولین

از عتبه بن عبدالسلمی (رض) که از اصحاب پیامبر (ص) بود روایت است رسول الله (ص) فرمود نبرد کنندگان در جنگ سه گروه اند: نخست مؤمنی که با جان و مال اش در راه خدا بجنگد و هنگامی که در مقابله با دشمن با سپاه دشمن رزمیده کشته شود، این است شهید قابل فخر، زیر عرش الهی در چادر خداوند تعالی (خیمه منسوب به خداوند متعال) جایگزین می شود. انبیا تنها در مرتبه نبوت بر آن ها افضل اند. ثانیاً شخص مؤمنی که مرتکب گناه و اشتباهات شده اما با جان و مالش در راه خداوند جهاد می کند و هنگامی که مقابله با دشمن صورت می گیرد سخت می رزمد و در آن جان می دهد، گناه ها و اشتباهاتش نابود می شوند. چه شمشیر گناه و خطاها را در هم می شکند، وی از هر دری از دروازه های بهشت که بخواهد داخل شده می تواند. بهشت را هشت درب است و جهنم را هفت. هر در بهشت بر دیگرش افضل است. ثالثاً منافق است که بدون شک در جهاد سهم می گیرد و در مقابله با دشمن نیز فی سبیل الله می جنگد تا اینکه کشته می شود اما با این همه تحویل جهنم می گردد چه شمشیر نفاق را درهم شکسته نه می تواند. (مسند احمد)

شهادت موت بی اذیت است

حضرت ابوهریره (رض) بیان می کند رسول الله (ص) فرمود شهید هنگام نوشیدن جام شهادت دردی احساس می کند تنها به قدری که آن حصه بدنش را مور بگزد. (ترمذی، نسائی)

ابومالک اشعری (رض) بیان می کند رسول الله (ص) فرمود: کسی که در راه خدا از خانمانش برون رود یا وفات یابد و یا کشته شود یا اسبش و یا شترش او را زخمی سازد و یا ماری او را بگزد، یا در بسترش جان دهد خلاصه به هر نحوی که خداوند برایش مرگ مقدر کرده باشد بمیرد شهید است.

در این حدیث آن سوء تفاهم از بین رفت که گویا شهید تنها آن است که از درد ضرب دشمن جان دهد. شخصی که خانه اش را به قصد جهاد در راه خدا ترک بگوید و ایمانش از شک و نفاق مبرا باشد اگر در این راه موت او را نصیب شود موت شهادت است و خداوند تعالی او را در زمره شهدا محسوب خواهد کرد خواه اگر به تیغ و تفنگ دشمن کشته شود از ضربات پی هم دشمن جان دهد و یا هدف مرمی ها و تیر بی هدف دشمن قرار گیرد و در سنگر خزنده های زهری او را بگزد و بمیرد و از سواری اش فرو غلتد و یا از انفجار اسلحه چشم از جهان بپوشد و یا بر فرش راحت موت طبیعی بر وی سایه افکند به هر صورتی که باشد مرگ در راه خداست و تاج شهادت بر سرش نهاده خواهد شد. (ابوداود)

ارشاد خداوند تعالی است:

(وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً ) نساء: ۱۰۰

« و هر که از خانه خود بیرون آید و به سوی ( سرزمینهای اسلامیِ ) خدا و رسول هجرت کند ، و سپس مرگ او را دریابد ، اجر او بر عهده خدا است ، و خداوند بسی آمرزنده و مهربان است. »

———————————————————-

منبع: جهاد در راه اسلام /مؤلف:خلیل احمد حامدی /انتشارات: دارالعروبه للدعوه الاسلامیه، المنصوره، لاهور