روش امام احمد حنبل در استنباط احکام
روش امام احمد حنبل در استنباط احکام
نویسنده : دکتر سالم افسری
بنیان گذار مذهب حنبلی امام احمد حنبل است که در سال ۱۶۴ هجری در بغداد به دنیا آمد و کودکی را در همان جا سپری کرد. احمد بن حنبل از کودکی با تقوا و پرهیزگار بود. او پس از آن که قرآن را حفظ کرد و نوشتن را یاد گرفت در سن پانزده سالگی به بررسی و تحقیق درباره علم حدیث پرداخت و در جستجوی احادیث به مکه و مدینه و شام و یمن عزیمت کرد. در نتیجه این تلاش ها مجموعه بزرگی از احادیث را جمع آوری کرد که به نام مسند احمد مشهور گردید. او تحت تأثیر دو شخصیت؛ یکی هشیم بن بشیر و دیگری امام شافعی به دانش سنت و فقه روی آورد و گرچه او از شاگردان امام شافعی به شمار می آید اما خود تبدیل به مجتهدی مستقل شد. امام شافعی درباره او گفته است: وقتی بغداد را ترک کردم در آن جا کسی بهتر و عالم تر و فقیه تر از احمد بن حنبل نبود. او سرانجام در سال ۲۴۱ هجری پس از دورانی فراز و نشیب از کسی دانش و علم و امتحان و ابتلا دارفانی را وداع گفت. اصول و قواعد کلی امام احمد در استنباط احکام فقهی به شرح زیر است.
- نصوص قرآن و سنت: هر گاه در مسأله ای نصی از قرآن یا سنت یافت شود بر اساس همان فتوا می داد و به هیچ امر مخالفی توجه نمی کرد حتی اگر آن مخالف از جانب بزرگان صحابه صادر شده باشد.
- فتوای صحابی: هرگاه نصی در مسأله نباشد اگر یکی از صحابه فتوایی در این باره دارد که هیچ کدام از صحابه با او مخالفت نکرده باشد به آن فتوای صحابی عمل می کرد.
- اما اگر صحابی درباره مسأله دچار اختلاف شده باشند در این صورت رایی را بر می گزید که به نظر خود به قرآن و سنت نزدیک تر باشد به این معنا که از میان آرای صحابه خارج نمی شد و یکی از آن ها را انتخاب می کرد و اگر قول نزدیک تر به قرآن و سنت را نتواند انتخاب کند در این حالت فقط اقوال را ذکر کرده و سکوت را اختیار می کند.
- حدیث مرسل یا ضعیف: امام احمد بن حنبل حدیث مرسل و ضعیف را مقدم بر قیاس می داند مگر آن که دلیل دیگری باشد که او را به انخاب قیاس سوق دهد یا این که از صحابه قولی را بیابد یا اجماعی بر خلاف آن پیدا کند.
- اگر در هیچ کدام از از چهار منبع فوق دلیل مسأله نیابد از باب ضرورت به قیاس پناه می برد. اصول و قواعد مذهب احمد بن حنبل فقط شامل این پنج منبع نمی شود بلکه او به استصحاب و مصلحت مرسله و سد ذرایع نیز عمل کرده و به حجیت اجماع هم اعتراف داسته است.[۱]
از مهمترین اثر بر جای مانده از امام احمد بن حنبل مسند است. این کتاب مشتمل بر حدود بیست و نه هزار حدیث در مسائل مختلف فقهی است اما بر اساس ابواب فقه مرتب نشده است. کتاب مذکور یکی مراجع معتبر در علم حدیث به شمار می آید. امام احمد فقط از کسی روایت کرده است که صداقت و دیانت او مورد اعتماد و موثق بوده باشد و تعداد صحابه ای که این مجموعه حدیثی به آن ها منسوب شده به هفتاد صحابی می رسد. عالمان حدیث ارزش زیادی برای مسند امام احمد قایل می باشند. امام احمد همانند دیگر پیشوایان فقه شاگردانی داشته است که از مشهورترین آن ها می توان ۱. ابوبکر احمد بن محمد معروف به ” اثرَم ” ( متوفی ۲۷۳ هـ) ۲. احمد بن محمد حجاج مروزی ( متوفی ۲۷۵ هـ) ۳. ابو قاسم عمر بن ابو علی حسین خرقی ( متوفی ۳۲۴ هـ) نام برد.
شایسته یادآوری است که این گروه از یاران امام احمد مذهب او را تدوین نکرده اند بلکه تدوین مذهب توسط ابوبکر احمد بن محمد بن خلال ( متوفی ۳۱۱ هـ) با تألیف کتاب ” الجامع ” در بیست جلد انجام گرفت.[۲]
—————————
منبع: اسباب اختلاف در فقه اسلامی /مؤلف: دکتر سالم افسری /ناشر: آراس
[۱] شلبی، المدخل، ص ۲۰۳، ابن النجار، شرح الکواکب المنیر، ص۳۸۲-۳۸۹.
[۲] بدران، تاریخ الفقه الاسلامی، ص ۱۴۷؛ شلبی، المدخل، ص۲۰۳.