تاثیر جهانگردی وسفرهای  مسلمین در شکوفایی تمدن اسلامی

تاثیر جهانگردی وسفرهای  مسلمین در شکوفایی تمدن اسلامی

دوران شکوفایی تمدن اسلام از قرن دوم آغاز و تا قرن دوازدهم ادامه دارد و در این مدت، فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است.

عظمت تمدن و فرهنگ یک ملتی با توجه به نکته‌های گوناگون و بررسی مسائل مختلف روشن می‌شود:

گسترش سرزمین، ثروت ، فرهنگ ، آثار معماری و هنری، پیشرفت در دانش‌های گوناگون، ادبیات ، صنعت و ابزارها و مراکز علمی مانند: آموزشگاه‌ها، دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، گروه‌ها، مقامات دولتی و علمی (دانشمندان)، وضعیت اداری، سیاسی، قضائی، اقتصادی، وضعیت اجتماعی اقوام مختلف اندیشه‌های گوناگون مذهبی و اقلیت‌های دینی، آسایش عمومی، وضعیت حقوقی زنان ، آداب و رسوم اجتماعی در سطوح مختلف و بررسی عوامل و علل رواج آن به گونه‌ای که به صورت فرهنگ درآمده است.

جهانگردی نیز، از ویژگی‌های مهم تمدن است که هم با آموزش دانش‌ها و تبادل دیدگاه‌ها و هم با رشد اقتصادی و امنیت اجتماعی در پیوند است.
با ویژگی‌هایی که یاد شد درخشان ‌ترین دوران تمدن اسلام را قرن #چهارم دانسته‌اند و به تحلیل و بررسی گزاره‌های آن پرداخته‌اند.

در این زمان، سرزمین اسلام از نظر وسعت و گستره از هند تا اندلس و از دربند قفقاز تا زنگبار در آفریقا بوده که در قرن‌های بعد گسترش یافته است.(۱)

⭕تاثیر تبادل آرا اسلامی طی جهانگردی به غرب

یکی از علت‌های  پیشرفت در تمدن اسلامی، تجمیع پیوند بین دانشمندان و جامعه‌های اسلامی و جابه جا شدن اکتشاف‌های علمی مهم از ناحیه‌ای به ناحیه دیگر بود.

انتقال دانش‌های عربی و اسلامی، به غرب از میانه‌های قرن چهارم هجری شروع شد و تا آغازین سال‌های قرن نهم ادامه یافت، (۲) با ایجاد نخستین مدرسه #ترجمه از زبان #عربی به اسپانیایی در شهر تولد و (طُلَیطَلَه) اسپانیا در سال ۵۲۶هـ/۱۱۳۰م توسط سر اسقف تولدو، دون ریموند، این انتقال سرعت یافت و کتاب‌های زیادی از دانشمندان اسلامی ترجمه کردند در جمع مترجمان افرادی از فرانسه، ایتالیا و انگلستان حضور داشتند. (۳)

مورخ فرانسوی ژول میشله، اعتراف می‌کند: بدون مسلمانان اسپانیا ما هیچ نبودیم.

و می‌نویسد: تا قرن هجدهم دیوان محاسبات ما از اعداد عربی استفاده می‌کردند. (۴)

سخن ما از جهانگردی در تمدن اسلامی در محدوده قرن دوم تا قرن دوازدهم است که شماری از مسلمانان و گروهی از غربیان به گردشگری در جهان اسلام و دنیا پرداخته‌اند، دورانی که با فراز و نشیب‌هایی که داشت، می‌توان، آن را دوره تمدن اسلام نامید.

⭕تاکید قرآن کریم

قرآن کریم ، در بیش از شش آیه فرمان به سیر در زمین می‌دهد:

پیش از شما سنت‌هایی وجود داشت، پس در روی زمین #گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بود؟ این بیانی است برای عموم مردم و هدایت و اندرزی است برای پرهیزکاران.(آل عمران ۱۳۷)

همین تشویق ها و آیات و روایاتی که در تشویق به علم آموزی وارد شده است، در ایجاد روحیه جست وجوگری در میان مسلمانان نقش داشت و آنان، برای گسترش #علم و دانش و آگاهی از اوضاع جهان در مناطق گوناگون به گردشگری می‌پرداختند و یا خلیفه گروه‌هایی را برای تحقیق درباره رخدادهای تاریخی که در قرآن آمده، اعزام می‌کرد.

جهانگردان مسلمان با دقت و تحقیقی که در مناطق گوناگون جهان داشتند، توانستند کتاب‌هایی در باب تاریخ و جغرافیا و شگفتی‌های جهان به جای بگذارند و گزارش دقیق از فاصله شهرها، موقعیت آن‌ها، مراکز مهم و دیدنی به جای مانده از گذشتگان و نکته‌های شگفت انگیز ارائه دهند و در مردم شناسی و گزارش آداب و رسوم نژادهای گوناگون، موفق باشند.

⭕نقش گردشگری در تمدن اسلامی

بی گمان، گردشگری در ایجاد تمدن‌ها و رشد آن نقش اساسی دارد،و نخستین تمدن‌های بزرگ که در بین النهرین به وجود آمده از مهاجرت نشات گرفته،هجرت وقتی تمدن ساز است که با هدف و انگیزه‌ای عالی همراه باشد.(۵)

سفر آنان که نقش آفریده‌اند به مراکز علمی برای دستیابی به کتاب‌های پیشینیان و نسخه‌های خطی و بهره مندی از علم دانشمندان انجام می‌پذیرفته است،بسیاری از دانشمندان کتاب‌های خود را در سفر نگاشته‌اند.

به طور مثال شهر بصره و کوفه از سابقه علمی برخوردار بودند، ولی با رونق شهر #بغداد که مرکز خلافت اسلامی بود، این شهر مرکزیت علمی یافت و در آن‌جا تمام کتاب‌های پیشینیان مورد توجه قرار گرفت و به عربی ترجمه شد،دانشمندان و طالبان علم از سرتاسر جهان اسلام به بغداد می‌آمده‌اند.

خطیب بغدادی درکتاب تاریخ خود که شرح حال دانشمندان و بزرگان وارد در بغداد را تا سال ۴۶۳هـ/۱۰۷۱م نگاشته، زندگی نامه ۷۷۹۹ تن دانشمند مرد و ۳۲ تن دانشمند زن را یاد کرده است.(۶)

دانشمندی مسلمان درباره نقش سفرهای علمی در باروری علم و تمدن در اسپانیا می‌نویسد:

(سفر از اندلس به سوی شرق در میان دانشمندان رواج بسیار داشت؛ زیرا که جریان تمدن ساز همواره از مرکز به سمت نقاط کم فرهنگ تر روان می‌شود.اندلس در آغاز بر علوم شرقی بسیار تکیه می‌کرد و آن‌ها را همچون سرمنشأ و اساس شناخت خود می‌شمرد.

به همین دلیل مسافرت عامل تقویت و تأیید پیوند میان دو طرف شد و به زندگی علمی و فرهنگی اندلس امکان رشد و توسعه داد. این مسافرت‌ها به اندلس امکان دادند تا از صورت کشور به نسبه عقب مانده و وابسته به مشرق، به صورت رقیب و گاهی بالاتر از آن درآید.)

⭕نقطه ی اوج گردشگری اسلامی

زمانی که دنیای اسلام و جهان شرق، پرچمدار تمدن و پیشرفت بودند و برای دستیابی به حقائق و علوم تلاش می‌کردند جهانگردی در شرق و مسلمین از رونق بالایی برخوردار بود و سیر و سیاحت در اختیار مشرقیان مسلمان؛ زیرا هم از توانایی‌های مادی لازم برخوردار بودند و هم به کسب دانش و نشر آن اهمیت می‌دادند و هم دانشمندان جامعه از ارزش والایی برخوردار بودند.

در آن زمان دنیای غرب مسیحی دوران تاریک #قرون_وسطی را می‌پیمود و مردمان آن از آگاهی‌های علمی بی بهره بودند و از جهت فرهنگی و اقتصادی دوران نکبت و سیاهی را می‌گذراندند،و در این دوران خبری از رفت و آمد سیاحان اروپایی و مردمان غرب مسیحی نیست.

⭕جهانگردان مسلمان در دوران تمدن اسلامی

بیش تر گردشگران مسلمان را دانشمندان تشکیل می‌دادند: شماری از آنان در سفرهای رسمی به نگارش سفر خود می‌پرداختند و گروهی به جهت مسؤولیتی که در دیوان و یا برید (پست) داشتند علاقه مند به سیر و سفر بودند، تا اطلاعات دقیق تری برای کار خویش داشته باشند، شماری بر اثر علاقه به فراگیری علم و تجربه، به جهانگردی می‌پرداختند و شماری نیز سفرهای خود را به اماکن دینی و مقدس آغاز کرده و به دیگر جاها نیز می‌رفتند.

جهانگردانی در تاریخ نامشان باقی‌مانده که گزارش سفر خویش را به گونه‌های مختلف نوشته و در دسترس قرار داده‌اند که برخی از آن گزارش‌ها موجود است.

بسیاری نیز فقط، در کتاب‌های پیشینیان از سفر آنان گزارشی ارائه شده است.

این سفرنامه‌ها نقش فراوانی در گسترش و جابه جایی فرهنگ و علوم و ترقی آن به جای گذاشته است.

⭕انگیزه های گردشگران مسلمان

گردشگری در تمدن اسلامی، به انگیزه‌های گوناگونی انجام می‌پذیرفت و افراد را از خانه و وطن، به سرتاسر جهان می‌کشاند و به ترک اقوام و نزدیکان تشویق می‌کرد که به مهم ‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

✅ کسب دانش

بسیاری از شخصیت‌های فرهیخته علمی کسانی هستند که در پی فراگیری دانش به سیر و سفر پرداخته‌اند و این مهم در تمام رشته‌های علوم اسلامی شواهد و مدارک دارد.

به طور مثال نهضتی که در قرن دوم و سوم هجری برای گردآوری #حدیث ایجاد شده بود، افراد علاقه مند را وادار ساخت که به گردشگری برای ثبت و اندوختن حدیث بپردازند.

به عنوان نمونه : ابن عساکر (م:۵۷۱هـ/۱۱۷۶م.) صاحب کتاب گرانسنگ تاریخ دمشق ، شرح حال تمام کسانی را که از اول اسلام تا زمان وی به شهر دمشق آمده بودند نگاشته و دو سفر علمی به نقاط مختلف دنیای اسلام از جمله بغداد ، مکه، مدینه ،کوفه، موصل ، رحبه، دیاربکر، جزیره، مرو، نیشابور، هرات، سرخس، طوس، بسطام، بیهق، دامغان، زنجان، تبریز، اصفهان، همدان داشته است و شمار اساتید او را درحدیث بالغ بر ۱۳۰۰ مرد و بیش از ۸۰ زن نوشته‌اند. (۷)

در علوم دیگر نیز، این گردشگری معمول بود پختگی اندیشه‌های دانشمندان مسلمان از سفرهایی نشأت می‌گیرد که در آن به تجربه اندوزی پرداخته‌اند.

✅تبلیغ

تبلیغ و نشر اندیشه اسلامی یکی دیگر از انگیزه‌های جهانگردان مسلمان بود،برخی از سفرنامه نویسان انگیزه سفر خویش را نشر احکام دینی دانسته‌اند.

احمد بن فضلان در قرن چهارم ، از گردشگرانی است که هدف اصلی خویش را تبلیغ و آشنا ساختن مردم بلغار با اسلام معرفی کرده است.۸

همینطور مسلمانان اندونزی اسلام خود را مرهون جهانگردان اسلامی هستند.

✅آشنایی با جهان

شماری از سیاحان مسلمان درصدد بودند با سرزمین‌های مختلف آشنا شوند و از آغاز سفر خویش نیز در پی آگاهی و اطلاع از وضعیت شهرها، آداب و رسوم و شگفتی‌های تاریخی و منطقه‌ای بودند و در ضمن از فراگیری دانش و آشنایی با دانشمندان بزرگ غافل نبودند.
اینان دست آوردهای سفر خویش را در گزارش رخدادها خلاصه نمی‌کردند، بلکه با استفاده از آن به نگارش تاریخ و جغرافیا دست می‌زدند و یا به روشنگری مسائل علمی می‌پرداختند.

✅ماموریت رسمی

گروهی از جهانگردان، سفیران و نمایندگان دولتها و حکومت‌های دینی بودند که به سرزمین‌های دیگر اعزام می‌شدند.
آنان در ضمن انجام مأموریت خاطرات خود را می‌نگاشتند و به تشریح وضعیت اجتماعی مردم آن منطقه‌ها و سرزمین‌ها و آداب و رسوم آنان می‌پرداختند،سفرنامه ابو دُلَف در یک مأموریت رسمی نگاشته شده است.

?منابع:

۱_آدم مِتز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج۹، ص۱۶۰، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگزلو، امیرکبیر، تهران.

۲_فؤاد سزگین، گفتارهایی پیرامون تاریخ علوم عربی و اسلامی، ج۱، ص۲۰۸، ترجمه: محمد رضا عطائی، آستان قدس.

۳_مجله پیام یونسکو، شماره۲۵۹، انتشار مهر ۱۳۷۱، مکتب تولدو، عبدالرحمن بدوی

۴_مجله پیام یونسکو، انتشار مهر ۱۳۷۱، شماره۲۷، مکتب تولدو، عبدالرحمن بدوی.

۵_دکتر شریعتی، تاریخ تمدن، ج۱، ص۵۶.

۶_دکتر منیرالدین احمد، نهاد آموزش اسلامی، ص۱۹، ترجمه محمد حسین ساکت

۷_دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۲۹۲-۲۹۴.

۸_ترجمه سید ابوالفضل طباطبائی، سفرنامه ابن فضلان، چاپ دوم انتشارات شرق، تهران.

________
@tamadone_islami

☪️کانال تخصصی تاریخ و تمدن طلایی اسلام