بیوگرافی دکتر یوسف قرضاوی

بیوگرافی دکتر یوسف قرضاوی

خاستگاه و تحصیلات

دکتر یوسف قرضاوی در روستای صفت تراب مرکز محله الکبری در استان غربی مصر به دنیا آمد؛ به نوشته حافظ ابن حجر و دیگر نویسندگان، عبدالله بن حارث بن جزء الزبیدی آخرین صحابه ای که در مصر وفات کرده است در این روستا مدفون است. تاریخ ولادت قرضاوی مصادف با ۹/۹/۱۹۲۶ بوده است؛ وی در حالی که کمتر از ده سال داشت حفظ قرآن را در روستای یادشده به پایان رساند و تجوید را به نیکی فرا گرفت. سپس وارد دانشگاه الازهر شد و دوران ابتدایی و متوسطه را با رتبه ممتاز طی کرد. با این که در آن زمان چندین بار بازداشت شد اما توانست با رتبه دوم کشوری قبول شود.

وی سپس وارد دانشکده اصول دین دانشگاه الازهر شد و در سال ۱۹۵۲ تا ۱۹۵۳ از میان یکصد و هشتاد نفر از هم کلاسی هایش در تحصیلات عالیه رتبه نخست را به دست آورد. سپس به گواهی نامه بین المللی دست یافت و همزمان در سال ۱۹۵۴ در دانشکده زبان عربی اجازه تدریس یافت و باز در میان پانصد نفر از همکلاسی هایش که از فارغ التحصیلان دانشکده های سه گانه الازهر بودند رتبه نخست را به کسب کرد. در سال ۱۹۸۵ در رشته زبان و ادبیات در مؤسسه عالی مطالعات عربی مدرک دیپلم گرفت و در سال ۱۹۶۰ به مدرک مطالعات عالی معادل فوق لیسانس در شعبه علوم قرآن و سنت دانشکده اصول دین نائل آمد. در سال ۱۹۷۳ در همان دانشکده با رتبه برتر پیرامون مقوله “زکات و نقش آن در حل مشکلات اجتماعی” به مدرک دکترا نائل آمد.

فعالیت های رسمی

دکتر یوسف قرضاوی دورانی مشغول سخنرانی و تدریس در مساجد بود سپس سرپرستی مؤسسه ی ائمه وابسته به وزارت اوقاف مصر را بر عهده گرفت. پس از آن به منظور نظارت بر مطبوعات الازهر و کار در دفتر فنی اداره ی دعوت و ارشاد به اداره ی کل فرهنگ اسلامی الازهر شریف پیوست. در سال ۱۹۶۱ وارد قطر شد و به عنوان رئیس مؤسسه ی دینی متوسطه مشغول فعالیت شد و به توسعه و تثبیت ر آن همت گمارد به طوری که توانست قدیم نافع و جدید مفید را در آن جمع کند.

در سال ۱۹۷۳ دانشکده‌های تربیتی پسرانه و دخترانه در دانشگاه قطر تأسیس شد و شیخ برای راه اندازی بخش مطالعات اسلامی وارد آنجا شد.

در سال ۱۹۷۷ دانشکده شریعت و مطالعات اسلامی دانشگاه قطر تأسیس شد و شیخ ریاست آن را به عهده گرفت و تا پایان سال تحصیلی ۱۹۹۰–۱۹۸۹ در این سمت باقی ماند. وی همچنین به عنوان مدیر مؤسس مرکز مطالعات سنت و سیره ی نبوی دانشگاه قطر انتخاب شد که تا امروز هم این سمت را داراست.

در سال تحصیلی ۱۹۹۰ -۱۹۹۱ از قطر به الجزایر رفت و ریاست شوراهای علمی دانشگاه و مؤسسات عالی اسلامی را بر عهده گرفت سپس به قطر بازگشت و به کار خود در مدیریت مرکز مطالعات سنت و سیره ادامه داد. در سال ۱۴۱۱ هجری جایزه‌ی بانک توسعه ی اسلامی در اقتصاد اسلامی را دریافت کرد. همچنین در سال ۱۴۱۳ به جایزه‌ی بین المللی ملک فیصل برای مشارکت در مطالعات اسلامی نائل آمد. در سال ۱۹۹۶ جایزه‌ی ویژه‌ی علمی را از رئیس دانشگاه بین المللی اسلامی مالزی دریافت کرد. در سال ۱۹۹۷ نیز جایزه‌ی سلطان حسن بلقیه (سلطان برونئی) را در فقه اسلامی دریافت کرد.

تلاش‌های و فعالیت‌های استاد در زمینه‌ی خدمت به اسلام

دکتر یوسف قرضاوی یکی از برجسته ترین شخصیت‌های جهان معاصر از شرق تا غرب دنیای اسلام در زمینه علم و تفکر و دعوت و جهاد است. از مسلمانان معاصر کمتر کسی یافت می شود که کتاب، رساله، مقاله یا فتوایی از او را نخوانده باشد یا به سخنرانی، خطبه، درس یا پاسخ‌های علمی او در یکی از دانشگاه‌ها، همایش‌ها یا از طریق رادیو و تلوزیون یا نوار گوش نداده باشد. فعالیت‌های او در زمینه‌ی خدمت به اسلام در یک جهت یا زمینه‌ی خاصی خلاصه نمی شود؛ بلکه همواره در زمینه‌های گوناگون و در جوانب متنوع فعالیت کرده است و آثار مختلفی از خود بر جای گذاشته است که به صراحت از شخصیت علمی او حکایت دارد.

در ادامه به مهمترین زمینه های علمی و فعالیتی وی اشاره می‌کنیم که عبارتند از:

تألیفات علمی

دعوت و ارشاد

فقه و فتوا

کنفرانس‌ها و سمینارها

مسافرت‌ها و سخنرانی‌ها

عضویت در شوراها و مؤسسات

اقتصاد اسلامی

فعالیت‌های اجتماعی

توجیه بیداری اسلامی

فعالیت‌های حرکی و جهادی

تألیفات علمی

نوشتن و تألیف از مهمترین ویژگی‌های دکتر قرضاوی است و همان گونه که علامه ابوالحسن ندوی در کتاب “رسائل الاعلام” وی را ستوده است، کتاب های او به عنوان عالمی محقق و مؤلف، وزن و تأثیر ویژه‌ای در جهان اسلام دارد. شیخ بن باز نیز از او به خوبی ستایش کرده است. کسی که کتاب‌ها، پژوهش‌ها و مؤلفات استاد را مورد بحث و بررسی قرار می دهد به یقین می‌داند که او نویسنده و متفکری اصیل است که خود را بی عیب نمی‌داند و از کسی هم تقلید نمی‌کند و تنها زمانی وارد مبحث می شود که معتقد است موضوع مورد بحث می‌تواند مطلب تازه ای از قبیل تصحیح یک مفهوم یا ایجاد یک فکر یا شرح مسأله‌ی مبهم، پاسخ به شبهه یا بیان حکمت چیزی را با خود داشته باشد. استاد در زمینه‌های مختلف فرهنگ اسلامی کتاب‌هایی تألیف کرده است که بالغ بر پنجاه جلد می شود. این کتاب‌ها در جای خود بسیار مهم و باارزشند و اهل علم در جهان اسلام آن را با دید قبول و تقدیر و ستایش پذیرفته اند؛ به همین خاطر بارها به زبان عربی چاپ شده‌اند و بیشترشان نیز به زبان‌های اسلامی و بین المللی ترجمه شده است و کمتر کشور اسلامی وجود دارد که آثاری از قرضاوی با زبان داخلی آن کشور موجود نباشد.

کتاب‌های شیخ از امتیازات ویژه ای برخوردارند که برخی از آن ها عبارتند از:

نخست: این کتاب‌ها عمدتاً در میراث علمی اسلامی و بر پایه کتاب و سنت و شیوه سلف صالح تألیف شده است و مؤلف زمانی را که در آن به سر می برد فراموش نکرده است؛ وی اصالت و مقتضیات زمان را با هم جمع کرده است.

دوم: استاد در این کتاب‌ها تحقیق علمی، تعمق فکری و رویکرد اصلاحی را با هم جمع کرده است.

سوم: مؤلف از قید تقلید و تعصب مذهبی آزاد است و نیز دنباله روی فکری مذاهب وارداتی از غرب و شرق را بر نمی تابد.

چهارم: مؤلف به میانه روی در بین افراطیون و افراد منفعل معروف است و میانه روی به دور از افراط و تفریط را برگزیده است. مدیر مجله‌ی “الامه” در آغاز کتاب “الصحوه الاسلامیه بین الجمود و التطرف” گفته است که قرضاوی از معدود کسانی است که به اعتدال و میانه روی موسوم است و بین محکمات شریعت و مقتضیات زمان تعادل ایجاد می کند.

پنجم: شیوه مؤلف در نوشتن به شیوه‌ی “سهل ممتنع” معروف است و این شیوه یک عالم ادیب تواناست.

ششم: شیخ با قدرت تمام در مقابل نیروهای مخرب و متهاجم خارجی و و افراد فاسد و منحرف داخلی ایستاده است و تنها به اسلام ناب پایبند است و آن را از تحریف افراطیان و دستبرد باطل گرایان و تفسیر جاهلان پاس داشته است.

خواننده در کتاب‌های او نوعی اخلاص و گرمی احساس می‌کند همان طور که شنونده‌ی سخنرانی‌ها، خطبه‌ها و دروس او چنین حسی به او دست می‌دهد. تمام کسانی که درباره‌ی او مطلب نوشته‌اند اتفاق نظر دارند که نوشته‌ها و تألیفات او ترکیبی است از دقت و موشکافی فقهی، درخشش ادیبانه، حرارت دعوی و نگاه تجددگرایانه. وی در کنار کتاب‌های علمی کتاب‌هایی نیز با رنگ و بوی ادبی تألیف کرده است مانند نمایشنامه “عالم و طاغوت” که در آن مقاومت “سعید بن جبیر” در مقابل حجاج را به نمایش درمی آورد. وی دیوانی با عنوان “نفحات و لفحات” دارد که تعدادی از قصاید قدیمی در کنار برخی از قصاید جدید و سرودهای آهگین را در بر دارد. سرودها و قصاید او در جهان اسلام پخش شده است و جوانان حتی پیش از چاپ دیوانش آن را در مناسبت‌ها می خواندند. علاوه بر این کتاب‌های دیگری نیز دارد که وزارت آموزش و پرورش قطر به ویژه مؤسسه مذهبی در تألیف آن مشارکت داشته است که به بیش از بیست کتاب می رسد. وزارت آموزش و پرورش این کتاب‌ها را در ضمن کتب درسی مدارس گنجانده است که شامل تفسیر، حدیث، توحید، فقه، جامعه اسلامی، بحوث اسلامی، فلسفه ی اخلاق و دیگر موضوعات می شود. اینها علاوه بر تحقیقات و مطالعات و مقالاتی است که در سالنامه‌ها، مجلات علمی اعم از فصلنامه، ماهنامه و هفته نامه ها منتشر می شود و در ادامه به برخی از آن اشاره خواهیم کرد.

کتاب‌ها

کتاب “حلال و حرام در اسلام” که آن را به سفارش تعدادی از اساتید الازهر در دوران شیخ محمود شلتوت و با نظارت اداره‌ی کل فرهنگ اسلامی در دوران دکتر محمد البهی تألیف کرده است و به تأیید کمیته‌ی مربوطه رسید و مورد تقدیر قرار گرفت. این کتاب به طور بی نظیری در جهان عرب و اسلام به چاپ رسید و بسیاری از علمای طراز اول این کار استاد را ستوده‌اند تا جایی که استاد بزرگوار مصطفی الزرقاء درباره‌ی آن می گوید:”لازم است این کتاب در هر خانواده‌ی مسلمان وجود داشته باشد”. استاد محمد مبارک گفته است:”این کتاب در نوع خود بهترین است” و استاد علی طنطاوی این کتاب را در دانشکده‌ی تربیت در مکه‌ی مکرمه تدریس می‌کرد و محدث معروف ناصرالدین آلبانی به تخریج احادیث آن اقدام کرده است. در پاکستان نیز این کتاب با استقبال ویژه‌ای روبرو شد و بخش‌های مطالعات اسلامی دانشگاه‌های پنجاب و کراچی نیز عنایت ویژه‌ای به این کتاب داشته اند.

در اوایل دهه‌ی شصت محقق جمیله شوکت (که بعدا به دکتر جمیله شوکت لقب یافت) تحقیقی از کتاب مذکور را به دانشگاه پنجاب ارائه داد و آن را الگوی نوینی در تدوین فقه اسلامی برشمرد و با این تحقیق به مدرک فوق لیسانس دست یافت و علامه علاء الدین صدیقی رئیس دانشگاه، استاد راهنمای او بود. دانشجوی دیگری از دانشگاه کراچی نیز تحقیقی درباره‌ی این کتاب نوشته است. این کتاب بیش از چهل بار به زبان عربی چاپ شده است و بیش از همه در چاپخانه‌های قاهره، بیروت، کویت، الجزایر، مراکش و آمریکا به چاپ رسیده است. این علاوه بر چاپ‌های به سرقت رفته‌ای است که پیگیری و شمارش آن دشوار است. کتاب به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، اردو، فارسی، ترکی، مالزیایی، اندونزیایی، مالاریایی، سواحلی، اسپانیایی، چینی و غیره ترجمه شده است.

از دیگر کتاب‌های مؤلف:

فقه الزکاه: این کتاب در دو جلد قطور تألیف شده است و یک تحقیق جامع و مقایسه‌ای از احکام زکات و اسرار و آثار آن در اصلاح جامعه در سایه قرآن و سنت را در بردارد و از برجسته‌ترین آثار علمی دوران معاصر به شمار می آید. کارشناسان بر این باورند که در میراث اسلامی تاکنون هیچ کتابی مانند این کتاب با موضوع مخصوص تألیف نشده است و استاد خلیل به نقل از علامه ابوالاعلی مودودی در این باره می فرماید: این کتاب، کتاب قرن (قرن چهارده هجری) در فقه اسلامی است. استاد محمد مبارک در مقدمه کتاب “اقتصاد” خود از مجموعه کتاب‌های “نظام اسلامی” می گوید: این کار در مجامع فقهی بسیار گران سنگ است و در تألیفات فقهی یک شاهکار محسوب می شود. مرکز مطالعات اقتصاد اسلامی در دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده آن را به زبان انگلیسی ترجمه کرد. همچنین مانند بسیاری از کتاب‌های شیخ که مایه‌ی خیر و برکت برای اسلام و مسلمانان است به زبان‌های اردو، ترکی، اندونزیایی و غیره ترجمه شده است.

کتاب‌های شیخ بسیاری از مسائل و موضوعاتی را که مورد نیاز عقل سلیم در جهان معاصر است پوشش داده است؛ در عین حال شیخ وارد بسیاری از نبردهای فکری بر ضد دشمنان اسلام در داخل و خارج شده است. هنگامی که چپی‌ها شعار موسوم به “حتمی بودن راه حل سوسیالیزم” را سر دادند و بدین وسیله “منشور” مصری که برخی از آن به “قرائت انقلاب” نام می بردند منتشر شد، شیخ قرضاوی در مخالفت با این نگرش مجموعه “حتمی بودن راه حل اسلامی” را منتشر کرد که سه بخش از آن انتشار یافته است. در زمانی که نکبت ۵ ژوئن در سال ۱۹۶۷ موسوم به “النکسه” روی داد و برخی پنداشتند که دین عامل این شکست بوده است، قرضاوی کتابی را تحت عنوان “درس نکبت دوم؛ چرایی شکست و راه پیروزی” منتشر کرد. در نبرد “اسلام و سکولاریسم” یا معرکه‌ی “اجرای شریعت” که در سال‌های اخیر به بحث‌های داغی تبدیل شده است و توده‌های مردم خواستار حکم بر اساس شریعت اسلامی شده اند، سکولارها در مقابل جریان اسلامی و مردمی که مغلوب رسانه های موجود شده بودند، منبرهایی برای ترویج خرافات خود ساخته و شبهات را آراسته اند، در چنین شرایطی صدای قرضاوی از بلندترین صداهایی بود که اباطیل آنان را کاملا رسوا کرد به ویژه در همایش تاریخی مشهوری که “انجمن پزشکان مصر” آن را ترتیب داده بود و در دار الحکمه قاهره برگزار شد و از اسلامگراها تنها غزالی و قرضاوی در آن شرکت کرده بودند.

این همایش یکی از اصلی ترین رویدادهای فکری بوده است که روزنامه، هفته نامه‌ها و ماه نامه‌های مصری و خارجی درباره‌ی آن مطلب نوشتند. از آثار آن کتاب “رویارویی اسلام و سکولاریم” بود که پاسخی علمی و عینی به فؤاد زکریا و گروهی از سکولارهای مصر بود که در این کتاب تمام ادعاهای آنان را ابطال و شبهات شان را با منطق مستحکم علمی پاسخ داده بود. در نبرد اخیر در خصوص تحلیل و بررسی فواید بانک‌ها و شهادت‌هایی که به آن ملحق شده بود باز صدای قرضاوی بالاترین و نیرومندترین صداها در مقاومت در برابر آن بود و از نتایج آن کتاب “ربای حرام فواید بانک ها” است.

زمینه ی فقه و فتوا

یکی از بارزترین اقدامات دکتر قرضاوی تلاش وی در زمینه‌ی فقه و فتوا است؛ ایشان در هر سخنرانی یا همایشی که شرکت می کند با سیلی از سؤالات حاضران در موضوعات گوناگون مواجه می شود؛ به خاطر برخورداری از دیدگاه علمی و گرایش میانه روانه و قدرت اقناع بالا، پاسخ های استاد غالباً مورد پسند و پذیرش توده‌ی تحصیل کرده‌های مسلمان قرار می گیرد. وی توانسته است مرجعی از مراجع مورد اعتماد برای بسیاری از مسلمانان در جهان اسلام و خارج از آن باشد و کسانی که شیخ را از نزدیک می شناسند از وی شنیده اند که از زیادی نامه ها و استفتاهایی که برای او ارسال می کنند گله‌مند است و فرصت پاسخ گویی به همه آنها را ندارد. این همه درخواست‌ها نیاز به سرویس کاملی دارد که واقعاً از عهده‌ی تلاش یک فرد از هر قدرتی و توانی که برخوردار باشد بر نمی آید. این در مورد پاسخ‌هایی است که از طریق شفاهی و دیدار مستقیم داده می شود در بسیاری از مواقع از طریق تماس‌های تلفنی به سؤالات مردم پاسخ می‌دهد که از جای جای جهان اسلام سؤالات شان را با تلفن مطرح می‌کنند. علاوه بر این شیخ برنامه‌های ثابتی نیز در صدا و سیمای قطر برای پاسخگویی به سؤالات شنوندگان و بینندگان دارد. شیوه‌ی فتوای او در مقدمه فصل اول کتاب “فتاوای معاصر” تشریح شده است. همچنین در رساله “فتوا در میان نظم و بی نظمی” شیوه‌ی افتای او تشریح شده است که در آن به مشکلات اهل فتوا پرداخته و آن را با دلیل و برهان تشریح کرده است.

به طور خلاصه شیوه‌ی استاد بر آسانگیری، اعتماد بر دلیل و برهان و آزادی از قید و بند تعصب و تقلید در کنار بهرمندی از سرمایه‌ی فقهی مذاهب معتبر استوار است. شیخ با مردم با زبان عصر سخن می‌گوید و به رفع مشکلات آنان توجه دارد و از آنچه برای شان سودمند نیست رویگردان است. ایشان در بین افراط گرایان و تفریط کنندگان راه میانه را برگزیده است و در فتوا تا حد امکان به شرح و توضیح و استدلال می‌پردازد. این واقعیت در کتاب “اجتهاد در شریعت اسلامی با آرای تحلیلی در اجتهاد معاصر” به خوبی آشکار است و در آنجا پرده از مشکلات اجتهاد معاصر بر می‌دارد و ویژگی ها و ضوابط اجتهاد کارآمد معاصر را تشریح می کند. استاد تلاش می کند که پایبندی به این ضوابط را با نوشتن کتاب‌هایی در زمینه‌ی فقهی مانند حلال و حرام، فقه زکات، غیرمسلمانان در جامعه اسلامی، فروش اشتراکی و فقه روزه تطبیق دهد؛ این ها حلقه ای از مجموعه آثار وی در زمینه آسان سازی فقهی است که سال‌ها پیش وعده‌اش را داده بود. پس تعجبی ندارد که به عنوان عضو مجمع فقهی انجمن جهان اسلام و کارشناس مجتمع فقه اسلامی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی انتخاب شود.

در زمینه دعوت و ارشاد

دکتر قرضاوی در زمینه‌های گوناگون همانند فعالیت‌های علمی، اجرایی و فرهنگی اشتغال داشته است و به فقه و فتوا، شعر و ادبیات و غیره نیز پرداخته است. اما در درجه نخست می‌توان ایشان را فردی داعی نامید؛ شخصیت ایشان با دعوت به سوی خدا سرشته شده است و او را کاملاً به این امر مشغول کرده است؛ دعوت محور فکر و اندیشه و همت و علم و عمل وی به حساب می آید. ایشان از عنفوان جوانی یعنی در دوران دانش آموزی و دوره دبیرستان که ۱۶ سال بیشتر نداشت وارد عرصه‌ی دعوت شد و کارش را در روستای محل سکونت و پیرامون آن آغاز کرد تا این که توانست شرق و غرب جهان را در برگیرد.

وسایل و منابر شیخ در دعوت

منبر مسجد، خطابه و تدریس ابزار طبیعی و تاریخی دعوت: زمانی که شیخ دانشجوی دانشکده اصول دین بود، در مسجد آل طاها در شهر محله الکبری مشهور به شهر کارگران که بعدها مردم به “مسجد شیخ یوسف” معروف شد فعالیت می‌کرد. در آن زمان برای هزاران نفر نماز جمعه می خواند تا جایی که بانی مسجد اطراف آن را در چند طبقه گسترش داد تا گنجایش نمازگزاران را داشته باشد. در سال ۱۹۵۶ پس از آزادی از زندان وزارت اوقاف مصر از او دعوت کرد تا در مسجد جامع زمالک قاهره برای مردم سخنرانی کند. جمعیت زیادی در این مسجد به او اقتدا می کردند و تا زمان عبدالناصر که ممنوع المنبر شد به فعالیت خود در این مسجد ادامه داد. در سال ۱۹۶۱ زمانی که به قطر دعوت شد، مسجد را ابزاری برای انتشار دعوت قرار داد و به خطابه و تدریس و وعظ و افتا مشغول شد و تا امروز نیز به خطابه در مسجد عمر بن خطاب مشغول است. خطبه‌های شیخ به صورت مستقیم در تلوزیون قطر و در سراسر جهان اسلام پخش می شود. خطبه‌های عیدین شیخ به ویژه خطبه‌های میدان عابدین قاهره و میدان استاد در اسکندریه نیز از این دست خطبه‌ها هستند.

علاوه بر این می توان به درس‌های هفتگی پس از نماز جمعه و دوشبنه شب‌های هر هفته‌ی شیخ اشاره کرد؛ درس‌های رمضانی شیخ نیز از جمله دروس ثابت اوست که عصرها در مسجد شیخ خلیفه بن حمد برگزار می شود، وی از سی سال پیش یعنی از زمانی که ولایت عهدی و جانشینی امیر را به عهده دارد مرتب در این جلسات شرکت می کند. درس شبانه بعد از نماز تراویح نیز از دیگر درس‌های شیخ است. ایشان تراویح را هشت رکعت در هر شب می‌خواند و هر سال قرآن را در آن ختم می کند. ایشان از رسانه‌ها نیز منبری برای دعوت ساخته است؛ در رادیو و تلوزیون و در برنامه هایی مانند “مشکاه النبوه” درس‌هایی در زمینه‌ی تفسیر قرآن و شرح احادیث نبوی دارد. برخی از این درس‌ها توجیهی و برخی پاسخ به سؤالات بینندگان و شنوندگان در خصوص مسائل دینی و دنیایی است. از زمان افتتاح رادیوی قطر برنامه‌ای تحت عنوان “نور و هدایت” اجرا می‌کرد که چندین سال ادامه داشت اما اخیرا به خاطر کثرت مشاغل از ادامه آن معذور است. شب های جمعه برنامه تلوزیونی دیگری با نام “هدی الاسلام” به صورت هفتگی اجرا می کند که آن را با افتتاح تلوزیون قطر آغاز کرده است و تا امروز نیز ادامه دارد و بینندگان کشورهای قطر، بحرین، امارات متحده و منطقه شرقی عربستان را پوشش می‌دهد. مردم این برنامه را با اشتیاق دنبال می‌کنند و برای آنان به مثابه‌ی مدرسه‌ای ممتاز در زمینه‌ی دعوت و فتوا و فقه است. همه‌ی تلوزیون‌های عربی دروس و سخنان قرضاوی را پخش می کنند. وی در کنار رسانه‌های صوتی و تصویری فعالیت خود را در مطبوعات نیز دنبال می‌کند.

شیخ مقالات و بحث‌هایی را در مجلات مختلف اسلامی منتشر کرده است از جمله‌ی آنها می‌توان به مجلات زیر اشاره کرد: مجله‌ی نور الاسلام، منبر الاسلام و مجله‌ی الدعوه در مصر، حضاره الاسلام در دمشق، الوعی الاسلامی و المجتمع و العربی در کویت، الشهاب در بیروت و البعث الاسلامی در هند، الدعوه در ریاض و دوحه، الامه در قطر، منارالاسلام در ابوظبی و المسلم المعاصر در لبنان. در کنار آن روزنامه‌ها و هفته نامه‌های مختلف، مقالات و فتاوای شیخ را منتشر می کنند و پرسش و پاسخ‌هایی که در زمینه عقیده و شریعت و تمدن و امت اسلامی در جریان دیدار شیخ با مردم مطرح می‌شود نیز در مطبوعات به چاپ می‌رسد. مسلم است که شیخ قرضاوی از دعوتگران تراز اول جهان معاصر است؛ او شخصیتی مستقل و طبیعت اصیلی دارد و از قدرت تأثیرگذاری ویژه‌ای برخوردار است به طوری که در مجموع در دعوت مدرسه‌ی منحصر به فردی را داراست.

امتیاز شیخ در توانایی تفیهم عامه‌ی مردم و اقناع خواص است وی همزمان عقل را مورد خطاب قرار می‌دهد، عاطفه را بر می‌انگیزد و با الهام از میراث علمی از فرهنگ معاصر بهره می برد.

کنفرانس ها و همایش های علمی

کمتر کنفرانس و یا نشست علمی در خصوص اندیشه‌ی اسلامی یا دعوت اسلامی برگزار می‌شود که دکتر قرضاوی به آن دعوت نشود؛ وی به خاطر جایگاه والایی که در بین دعوتگران و متفکران اسلامی دارد معمولاً از سوی کسانی که به امر دعوت مشغولند مورد استقبال قرار می‌گیرد. دکتر قرضاوی تا آنجا که زمان به او اجازه دهد و شرایط کاری و ارتباطات گوناگون به وی مجال دهد در این جلسات حضور می‌یابد و با بحث‌های از پیش آماده و مباحث مثبت و صمیمانه به بهره وری جلسات کمک می‌کند. کسانی که در این نشست‌های علمی یا دعوی شرکت داشته‌اند تأکید می‌کنند که حضور استاد قرضاوی به اثربخشی هر چه بیشتر آن کمک می‌کند. به عنوان مثال چند نمونه از این کفنرانس‌ها را ذکر می کنیم:

• نخستین کنگره‌ی جهانی در زمینه ی اقتصاد اسلامی با نظارت دانشگاه ملک عبدالعزیز در مکه‌ی مکرمه.

• نخستین کنگره‌ی جهانی در زمینه ی دعوت و تربیت دعوتگران با نظارت دانشگاه اسلامی مدینه‌ی منوره.

• نخستین کنگره‌ی جهانی فقه اسلامی در ریاض با نظارت دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود.

• دومین کنگره‌ی جهانی در زمینه‌ی یکپارچه سازی دعوت و تربیت دعوتگران با نظارت جمعیت اسلامی در مدینه‌ی منوره.

• نخستین کنگره‌ی اسلامی مبارزه با مشروبات و مواد مخدر با نظارت دانشگاه اسلامی مدینه‌ی منوره.

جشنواره‌ی ندوه العلما در لکنهوی هندوستان و همایش اسلام و مستشرقین که توسط ندوه العلما و با همکاری دار المصنفین در شهر اعظم گر هندوستان برگزار شد و به اجماع حاضران به عنوان رئیس کنفرانس انتخاب شد.

• همایش‌های سیره‌ی نبوی و سنت شریف که در کشورهای زیادی برگزار شد و در همایشی که در قطر برگزار شد به عنوان نائب رئیس انتخاب شد.

از دیگر فعالیت‌های ایشان شرکت در سمینار تشریع اسلامی در لیبی، همایش‌های مجمع بحوث اسلامی در قاهره، همایش‌های بانک‌های اسلامی در دبی، کویت، استامبول و سایر شهرها و نیز همایش‌های هیئت عالی نظارت شرعی بر بانک‌های اسلامی، سمینار اقتصاد اسلامی در زمینه‌ی “عملگرایی” در ابوظبی، سمینارهای سازمان اسلامی علوم پزشکی در کویت، همایش‌های زکات در کویت، همایش‌های انجمن دانشگاه‌های قاهره، همایش ‌ای انجمن سلطنتی در زمینه‌ی تمدن اسلامی در اردن، انجمن تفکر اسلامی در الجزایر و همایش اعجاز علمی قرآن و سنت در اسلام آباد، سمینار بیداری اسلامی و مشکلات میهن عربی در عمان، همایش‌های اسلام و پزشکی در قاهره. ایشان در اکثر این همایش‌ها بحث‌های علمی را ارائه داده است که با تقدیر شرکت کنندگان روبرو شده است.

سخنرانی و دیدار از دانشگاه ها

بسیاری از دانشگاه‌های عربی و اسلامی از استاد برای سخنرانی دعوت شده است و ایشان در این نشست‌ها بیشتر برای دانشجویان و در مواردی برای اساتید یا در نشست‌های عمومی برای هر دو گروه سخنرانی کرده است. از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به تعدادی از دانشگاه‌های مصر مانند دانشگاه قاهره، دانشگاه الازهر، عین شمس، اسکندریه، المنصوره و اسیوط، دانشگاه خارطوم و دانشگاه اسلامی ام درمان سودان، دانشگاه اسلامی مدینه‌ی منوره اشاره کرد. در برخی از دوره‌ها نیز به عنوان عضو شورای عالی دانشگاه انتخاب شده است. دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده، دانشگاه نفت و مواد معدنی ظهران، دانشگاه ملک فیصل دمام، دانشگاه ملک سعود ریاض، دانشگاه کویت، دانشگاه امارات متحده عربی در العین، دانشگاه خلیج بحرین، دانشگاه اردن، دانشگاه یرموک اردن، دانشگاه محمد الخامس رباط، دانشگاه عیاض مراکش، دانشگاه صنعای یمن، دانشگاه امیر عبدالقادر قسطنطنیه و تعدادی از دانشگاه‌های الجزایر در پایتخت الجزیره، قسطنطنیه، هران و تبس نیز میزبان استاد بوده اند. دانشگاه اسلامی اسلام آباد، دانشگاه پنجاب در لاهور، دانشگاه مالایو، دانشگاه اسلامی مالزی، دارالعلوم و مرکز عالی اندیشه اسلامی ندوه العلمای لکنهوی هندوستان، دانشگاه احمد بللوی نیجریه، دانشگاه ابن خلدون و چند دانشگاه دیگر اندونزی، دانشگاه مندناو در جنوب فیلیپین، مرکز پژوهش‌های اسلامی ملک فیصل، دانشگاه اسلامی هراوی، تعدادی از دانشگاه های توکیو و ژاپن و سئول در کره جنوبی نیز از استاد برای سخنرانی دعوت کرده اند. علاوه بر این بسیاری از مراکز و مجامع علمی نیز برای سخنرانی از استاد دعوت کرده اند که مهمترین آن عبارتند از:

مرکز تحقیقات اقتصاد اسلامی جده.

انجمن اقتصاد اسلامی قاهره.

مرکز پژوهش‌های اسلامی ملک فیصل در ریاض.

مرکز عالی اندیشه‌ی اسلامی در آمریکا.

بنیاد فرهنگی ابوظبی.

باشگاه ادبی مکه‌ی مکرمه.

باشگاه فرهنگی عمان.

علاوه بر اینها دعوتنامه‌های زیادی از سوی وزارت خانه‌های اوقاف و امور اسلامی، آموزش و پرورش، اطلاع رسانی، فرهنگ، بهداشت، وزارت داخلی، مدارس متوسطه، انجمن‌های دینی و باشگاه‌های فرهنگی، اتحادیه‌های کارگری و مراکز دعوت و ارشاد بسیاری از کشورها برای استاد ارسال شده است و از ایشان برای سخنرانی در موضوعات عمومی و خصوصی و مناسبت‌های گوناگون اسلامی دعوت به عمل آمده است. در کنار آن شیخ به بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی در آسیا و آفریقا سفر کرده است و در بسیاری از گردهمایی‌های و اقلیت‌های اسلامی در اروپا و آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا شرکت کرده است؛ شیخ در همه‌ی این نشست ها و دیدارها سخنرانی کرده است که نتایج گوهرباری به ویژه در بین جوانانی که در غرب مشغول تحصیل هستند و در معرض فتنه‌های مختلف قرار دارند بر جای گذاشته است.

عضویت در مجالس و مؤسسات

با توجه به اعتماد خواص و عامه‌ی مسلمانان نسبت به شیخ، وی توانسته است در بسیاری از مجالس و مراکز و مؤسسات علمی، دعوی، تربیتی، اقتصادی و اجتماعی عضو شود. با وجود این که بسیاری اوقات شیخ به خاطر کمبود وقت و مشکلات زیاد از پذیرش عضویت معذور بوده است. با این حال شیخ در مؤسسات زیادی عضویت دارد از جمله: عضو شورای عالی آموزش و پرورش قطر، عضو هیئت افتای شرعی قطر، رئیس هیئت نظارت شرعی مصر، عضو بانک اسلامی و بین المللی قطر، عضو بانک اسلامی فیصل در بحرین و کراچی، عضو بانک تقوی در سوئیس، عضو هیئت دار المال اسلامی و عضو هیئت امنای سازمان دعوت اسلامی در آفریقا به مرکزیت خارطوم، عضو انجمن فقه اسلامی وابسته به انجمن جهان اسلام در مکه‌ی مکرمه، کارشناس فقهی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی در جده، عضو هیئت امنای دانشگاه بین المللی اسلام آباد و هیئت امنای مرکز مطالعات اسلامی آکسفورت، عضو انجمن ادب اسلامی در لکنهوی هندوستان، عضو مؤسس انجمن اقتصاد اسلامی قاهره، عضو شورای اداری مرکز پژوهش سهم مسلمانان در تمدن در قطر، نائب رئیس هیئت جهانی زکات در کویت، عضو انجمن سلطنتی پژوهش‌های تمدن اسلامی (مؤسسه‌ی آل البیت در اردن) عضو مؤسس هئیت خیریه‌ی جهانی کویت و عضو شورای اداری و کمیته ی اجرایی آن.

در زمینه ی اقتصاد اسلامی

دکتر قرضاوی از مدت‌ها پیش به مسائل اقتصادی اسلام از جهت نظری و عملی عنایت داشته است؛ از جهت نظری سخنرانی‌های زیادی در زمینه‌ی اقتصادی اسلام ایراد و مجموعه کتاب‌هایی تألیف کرده است که در جهان عرب و اسلام شهرت دارد. کافی است به برخی این کتاب‌ها اشاره کنیم: فقه الزکاه، مشکل فقر و راه حل اسلام، فروش مرابحه برای خرید به شیوه بانک‌های اسلامی و کتاب سود بانک ربای حرام که اخیراً منتشر کرده است. از جهت عملی پیش از راه اندازی بانک‌های اسلامی و پس از آن با همکاری اتحادیه‌ی جهانی بانکداری اسلامی با این بانک‌ها همکاری داشته است و تا امروز به عنوان بازویی توانمند عمل کرده است و مسیر آن را مشخص و به آن استحکام بخشیده است و همواره نیز مدافع آن بوده است. وی سال‌ها مشاور شرعی و داوطلب نخستین بانک اسلامی بود که در دبی تأسیس شد، سپس عضو اداره‌ی کل نظارت شرعی بر بیت المال اسلامی در ژنو و شرکت سرمایه گزاری اسلامی در عربستان سعودی بود. به همین ترتیب ریاست هیئت نظارت شرعی بر مؤسسات زیر را نیز به عهده گرفته است:

رئیس بانک اسلامی دوحه، بانک اسلامی و بین المللی قطر، بانک اسلامی ملک فیصل در بحرین و پاکستان، بانک تقوی در لوگانوی سویس، عضو شورای اداری بانک اسلامی ملک فیصل مصر و عضو مؤسس جمعیت اقتصاد اسلامی قاهره. وی در مقدمه‌ی کتاب فروش مرابحه از راز عنایت خود به اقتصاد اسلامی پرده می‌دارد و می‌نویسد: رویکرد من به اقتصاد اسلامی بخشی از رویکرد من به شریعت اسلامی و دعوت به تجلیل از اقتصاد اسلامی در تمام زمینه‌های زندگی و جایگزین کردن احکام آن به جای قوانین قراردادی و مقررات وارداتی است. انجمن بانک توسعه اسلامی به پاس قدردانی از زحمات ایشان جایزه‌ی سال ۱۴۱۱ این بانک در اقتصاد اسلامی را به وی اعطا کرد و از نقش برجسته و اثربخش او در این زمینه ستایش کرد.

فعالیت اجتماعی و خیری

دکتر قرضاوی توجه شایانی به فعالیت‌های اجتماعی و خیری از خود نشان می دهد، ایشان غرق شدن حرکت‌های اسلامی و بیداری اسلامی در فعالیت‌های سیاسی را که عمده‌ی وقت آن را می گیرد و آن را از فعالیت اجتماعی باز می دارد به باد انتقاد می گیرد. ایشان بر این باور است که دشمنان دعوت اسلامی این کار را به خوبی انجام می دهند و از این راه توانسته اند در بین مسلمانان نفوذ کنند، آنان را به گمراهی بکشانند و در لوای خدمات اجتماعی و اعمال خیریه آنان را از عقیده و هویت شان دور کنند. آنان با ایجاد مدارس و بیمارستان‌ها و نهادهای مختلف اجتماعی تواسته اند به خوبی از عهده این مهم برآیند. گروه‌های تبشیری در این زمینه بیشترین سوءاستفاده را کرده اند و بسیاری از مناطق اسلامی در آفریقا و آسیا را که از مثلث فقر، بیسوادی و بیماری رنج می برند، فریفته‌اند و در بلندپروازی و غرور تا آنجا پیش رفته‌اند که برای مسیحی کردن مسلمانان جهان برنامه ریزی کرده ند. این تصمیم در همایش تبشیری که در ایالت کولورادوی آمریکا تشکیل شد اتخاذ شد و صد ملیون دلار به این امر اختصاص داده شد و مرکز “زویمر” را برای تحصیل متخصصان در امر تبشیر بر اساس کشور و زبان و مذاهب و رویکردهای مسلمانان هر منطقه تأسیس کردند. این امر احساسات شیخ را تحریک کرد و با سفر به بسیاری از کشورها و ایراد سخنرانی‌های مختلف خطر این اقدام و ضرورت جلوگیری از این پدیده را به همگان یادآور و خواستار اقدام مشابه از سوی مسلمانان شد. پیشنهاد وی اختصاص مبلغ یکصد ملیون دلار توسط مسلمانان برای دفاع از عقیده و شخصیت آنان بود و یادآور شد که در صورت جمع آوری این مبلغ، باید سود آن را به اعمال خیریه و فعالیت‌های دعوی اختصاص دهند و اصل سرمایه به عنوان صدقه جاریه برای صاحبان آن باقی بماند. وی تشریح کرد که تعداد مسلمانان جهان به بیش از یک ملیارد نفر می‌رسد و اگر هر مسلمان به طور متوسط یک دلار پرداخت کند این مبلغ جمع خواهد شد. به همین سبب وی با شعار “با یک دلار مسلمانی را نجات بده” تمام مسلمانان را به این امر فراخواند.

در راستای این فراخوانی و برای تحقق اهداف آن هیئت خیریه‌ی جهانی راه اندازی شد و دفتر مرکزی آن در کویت مستقر شد. این هیئت به طور جدی و آشکارا فعالیت‌هایش را آغاز کرد اگر چه هنوز در آغاز راه قرار دارد. دکتر قرضاوی صاحب این تفکر و عضو کمیته‌ی مقدماتی آن است، استاد بر اساس تصورخود از اهداف و ابزار این هیئت، پیش نویس اساسنامه، عضویت مجلس مؤسسان، شورای اداری و کمیته اجرایی آن را تنظیم کرد و خود در چند کمیته‌ی آن عضو شد. وی برای کمک به نیازمندان و مستمندان در قطر و خارج از آن صندوقی مردمی را در این کشور احداث کرد و آن را صندوق اسلامی زکات و صدقات قطر نام گزاری کرد. این صندوق در بانک اسلامی قطر نیز حساب دارد و برخی از کاستی ها و نیازمندی‌ها را پوشش می دهد. استاد همچنین با تلاش‌های پیگیر و بودجه‌های مالی، تعدادی از مؤسسات دینی و خیری مانند مرکز، مسجد و بیمارستان الصحوه را در زادگاه خود صفت تراب احداث و مسجد الرحمه را نیز در شهر نصر بنیان گزاری کرده است.

توجیه و ارشاد جوانان بیداری اسلامی

مسأله‌ی جوانان بیداری اسلامی معاصر از بارزترین زمینه‌های فعالیت استاد بوده است که در سال‌های اخیر زبان، قلم، فکر و علم و همت خود را به آن اختصاص داده است. وی در بسیاری از اردوها، همایش‌ها و دیدارهایی که توسط جوانان بیداری اسلامی در داخل یا خارج از سرزمین‌های اسلامی برگزار می‌شد حضور می‌یافت و در تمام این دیدارها در آمریکا، کانادا و اروپا به پرسش‌های مطرح شده و شبهات وارده پیرامون اسلام، عقیده، شریعت و تاریخ اسلام پاسخ می داد. استاد مورد اعتماد جوانان و مقبول همگان بود؛ زیرا آنان به جایگاه علمی و گستره‌ی فقهی و اخلاص او در دعوت یقین داشتند؛ آنان به اشتیاق استاد بر سازندگی به جای ویرانی، جمع به جای تفرقه و پیگیری راه میانه و اعتدال که به آسانگیری و رفق به جای خشونت و سختگیری رهنمون می شود واقف بودند. آنان مسائلی را که از دیگران نمی پذیرفتند و احیاناً به دیانت، جهت گیری یا ارتباط آنان با برخی جهت‌ها طعنه می زدند از استاد به دیده‌ی قبول می‌نگریستند.

علاوه بر این مقالات و کتاب‌های شیخ و خطبه‌ها و سخنرانی‌هایی که از او بر جای مانده و منتشر شده است همه پیرامون حمایت از دعوت و تقویت آن است و راهنمای حقیقی امت اسلامی و راه یابی آن به زندگی کامل اسلامی است. این منابع ارشادات استاد برای امت و تعیین مسیر حرکت آن به دور از غلو و افراط و خشونت را در بردارد. در همین زمینه استاد در مجله ی قطری “الامه” مقالاتی را با عنوان “بیداری جوانان مسلمانان پدیده سالمی است که باید توجیه شود نه سرکوب” به رشته تحریر درآورد و ده ها هزار نسخه از آن در بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی انتشار یافته است. همچین در مجله “العربی” از پدیده افراطی گری نوشته است. مجله “الامه” کتاب مشهور “بیداری اسلامی در میان انکار و افراط” را منتشر کرد که صدها هزار جلد از آن به عربی چاپ و به زبان‌های زیادی از جمله انگلیسی، اردو، ترکی، مالزیایی، اندونزیایی و مالاریایی ترجمه شده است. در این زمینه همچنین کتاب‌های “بیداری اسلامی و مشکلات میهن عربی و اسلامی” و “بیداری بزرگ اسلامی عامل تجدد دینی و پیشرفت دنیایی” و “بیداری اسلامی در میان اختلاف مشروع و اختلاف نکوهیده” از استاد به چاپ رسیده است.

در این زمینه همچنین می توان به موضع استاد در رویارویی با موج تکفیر اشاره کرد که روزگاری در کشورهای عربی و اسلامی فراگیر بود و بر اساس آن به کفر همه‌ی مردم حکم می کردند. استاد در این زمینه رساله ای تحت عنوان “پدیده ی افراط در تکفیر” را به رشته تحریر درآورد که ده ها هزار نسخه از آن به چاپ رسیده و به بسیاری از زبان‌ها ترجمه شده است. وی در تماس و دیدار مستقیم با بسیاری از جوانان بیداری اسلامی به آنان یادآور می‌شد که به جای بحث و جدل، به کار و بذل و بخشش روی آورند و به جای تمرکز بر فروعات و جزئیات پیرامون اصول و کلیات بچرخند. به باور وی جوانان باید به جای پرداختن به مسائل اختلافی بر مسائل مورد اتفاق تمرکز کنند و از سیر در آسمان پنداری و خیال به زمین واقع فرود آیند و به جای تسلط بر جامعه به همزیستی با جامعه و حل مشکلات آن همت گمارند. آنان باید از دعوت همراه با تندی و خشونت به نرمی و مدارا و شیوه احسن روی آورند و به جای بی توجهی نسبت به سنت‌های الهی در زندگی به پرستش خداوند همراه با مراعات این سنت‌ها در سایه اصول شریعت گرایش داشته باشند. دعوت استاد در بین جوانان با استقبال چشم گیری مواجه شد و همراه با دعوت علمای راستین در راهنمایی مسیر بیداری اسلامی تأثیر شایانی بر جای گذاشته است.

حرکت و جهاد

دکتر قرضاوی در عنفوان جوانی به دعوت اسلامی به عنوان عقیده و نظام حیات اشتغال داشت و با خطبه ها و ایراد سخنرانی‌ها و القای دروس به این امر همت گمارده است. ارتباط دیرینه وی با حرکت اخوان المسلمین او را در این زمینه یاری کرده است؛ استاد با امام بنا آشنایی داشت و به همین سبب توانست به اکثر استان های مصر از اسکندریه تا سودان و سینا مسافرت کند و زمانی که هنور دانشجوی دانشکده اصول دین بود به امر استاد حسن هضیبی مرشد دوم اخوان المسلمین به برخی از کشورهای عربی مانند سوریه، لبنان و اردن نیز سفر کرد. استاد در راه دعوت بسیاری از ناملایمات را به جان خرید؛ در سال ۱۹۴۹ در زمان ملک فاروق یعنی زمانی که دانشجوی سال دوم بود بارها بازداشت شد و پس از آن در دوران انقلاب ژانویه سال ۱۹۵۴ و سپس در نوامبر همان سال به مدت بیست ماه را در بازداشت به سر برد و در سال ۱۹۶۳ یک بار دیگر بازداشت شد.

لازم به ذکر است که شیخ قرضاوی با وجود ارتباط با جنبش اخوان المسلمین و عضویت زودهنگام در آن و با وجود رنج‌هایی که در راه آن متحمل شد و تلاش‌های علمی و دعوی و تربیتی که برای آن انجام داد و با وجود اجماع طرفداران او بر جایگاه والای حرکت اخوان، از هیچ کوششی در راه انتقاد سازنده از این حرکت برای عقلایی ساختن مسیر حرکت و بهبود عملکرد و ارتقای شیوه‌های کاری آن دریغ نکرد. وی همچنین به همکاری با تمام حرکت‌های اسلامی دعوت می کرد و تعدد جماعت‌های اسلامی را نه تنها ایراد نمی دانست بلکه به آن قائل بود و باور داشت که اگر این تعدد بر اساس تنوع و تخصص باشد نه بر اساس تعارض و تناقض بسیار مفید خواهد بود. وی معتقد بود اگر حرکات اسلامی با هم تفاهم و هماهنگی داشته باشند و در پرداختن به مسائل اساسی اسلام صف واحدی تشکیل دهند و در زمینه‌های مورد اتفاق تعمق و در مسائل اختلافی تسامح به خرج دهند و در دایره‌ی اصول اساسی اسلامی بر مبنای محکمات کتاب و سنت حرکت کنند سودمند خواهند بود. این رویکرد انتقادی و منصفانه استاد در تعدادی از کتاب‌ها، بحث‌ها، مقالات و سخنرانی‌های و در دیدارهای رسانه‌ای وی کاملاً آشکار است. در فصل آخر کتاب “راه حل اسلام یک فریضه و ضرورت” و مقالات مجله ی “الامه” تحت عنوان “مشکل از کجاست؟” که در یک رساله‌ی مستقل گرد هم آمده است و نیز در کتاب “اولویات حرکت اسلامی” این حقیقت به صراحت ذکر شده است. مجموعه “کتاب الأمه” در آخرین کتاب خود “فقه الدعوه؛ ویژگی‌ها و چشم اندازها” به این مهم پرداخته است و مجموعه‌ای از گفتگوهای “الامه” با علما و اندیشمندان بزرگ مسلمان را جمع آوری کرده است؛ این گفتگوها پیرامون “اجتهاد و تجدید نظر در ضوابط شرعی به عنوان نیاز زمان” صورت گرفته است.

در مقدمه‌ی کتاب در معرفی استاد آمده است: یک نگاه سطحی به کتاب‌هایی که به کتابخانه‌ی اسلامی ارائه داده است، تصویری روشن از رویکردهای فراگیر استاد و میزان سهمی را که در تشکیل خرد اسلامی معاصر داشته است نشان می‌دهد؛ همچنین ایشان فقه ضروری برای تعامل با زندگی، اصلاح مسیر فعالیت‌های اسلامی و ارشاد بیداری اسلامی برای در پیش گرفتن شیوه درست و ایمن کردن مسیرهای ناهموار ارائه می دهد. استاد بر این باور است که حرکت اسلامی به مجموعه‌ی فعالیت‌های اسلامی و گروهی و مردمی برآمده از درون امت اطلاق می شود که تعبیری راستین از شخصیت، دردها، آرزوها، عقاید و اندیشه‌ها، ارزش‌های ماندگار و آرمان‌های تجدیدپذیر امت به سمت وحدت است. به باور وی عادلانه نیست که وضعیت اسفناک مسلمانان امروز از ریزش و شکست و عقب ماندگی کاملاً به پای حرکات اسلامی ختم شود؛ بلکه این پدیده‌ها ره آورد دوران رکود و استعمار امت است و اگر مسئولیتی متوجه حرکات اسلامی باشد بدون شک در موازات اسباب و امکانات مادی و معنوی آن است که خداوند برایش فراهم کرده است به طوری که از برخی استفاده کرده و نسبت به برخی دیگر سستی به خرج داده است و از بخش دیگر از آن هم در مسیر درست استفاده نکرده است. وی ارزیابی و بررسی حرکت‌های اسلامی از وضعیت موجود را یک ضرورت می داند و معتقد است که حرکت باید اعضایش را به نصیحت پذیری و خودانتقادی تشویق کند اگرچه تلخ باشد و جایز نیست که حرکت‌های اسلامی را با اصل اسلام مخلوط کرد؛ نقد یک حرکت الزاماً نقد اسلام و احکام و شرایع آن نیست؛ خداوند این امت را از اجتماع بر گمراهی محفوظ داشته است، اما هیچ جماعتی از خطا یا افتادن در گمراهی به ویژه در مسائل اجتهادی که آرای گوناگونی را می طلبد معصوم نیست. وی می‌گوید: برخی از مخلصان با این توجیه که ممکن است کسانی به نقد بپردازند و گاه خوب و گاهی نیز بد انتقاد کنند قائل به بسته بودن باب انتقاد شده اند و این همان عذری بود که علما را به سمت سد باب اجتهاد سوق داد؛ در حالی که لازم است در به روی اهل آن گشوده باشد و در نهایت این نقد نافع است که می ماند و راه درست است که انتخاب می شود.

وی تعدد جماعت‌های اسلامی در جهان اسلام را نفی نمی‌کند و زمانی که هدف از تعدد تنوع و تخصص باشد مانعی در آن نمی‌بیند: یک جماعت به پاکسازی عقیده از شرک و خرافات اهتمام می ورزد و گروهی دیگر در راستای پیرایش عبادت و پالایش آن از بدعت‌ها وارد عمل می شوند و گروه سومی هم به مشکلات خانواده عنایت دارد و گروه چهارم به کار تربیتی می‌پردازد. ممکن است برخی از جماعت‌ها با توده‌های مردم همکاری کنند و برخی نیز با تحصیل کرده ها؛ اما همگان باید نسبت به هم حسن نیت داشته باشند، در موارد اختلاف با گذشت برخورد کنند و در مسائل اساسی صف واحدی را تشکیل دهند. وی معتقد است حرکت اسلامی باید از مرحله‌ی سخن به مرحله‌ی عمل به اسلام گام نهد و بر اساس مقتضیات زمان حرکت کند و همواره مؤاخذه‌ی تاریخ را نیز مدنظر داشته باشد که ممکن است بگویند این حرکت قربانی نقشه‌هایی شد که نیروهای شیطانی و متخاصم اسلام آن را در خارج اداره می‌کردند. بنابراین یک جماعت باید در چارچوب نخبگان و توده‌ی مردم به طور همسان حرکت کرد. حرکت اسلامی زمانی موفق خواهد شد که در راستای تمام مسلمانان حرکت کند نه به نفع گروهی خاص.

وی با انتقاد از برخی از دعوتگران اسلامی در کوتاهی در پرداختن به اعمال خیریه یا کمک به مردم تا زمان حکومت اسلامی مطلوب، یادآور می‌شود که تمام همت این افراد در انتظار خلاصه می شود و آنان پیوسته در صف منتظران هستند بدون این که تا تحقق حکومت موعودشان عملی انجام داده باشند. وی معتقد است که برنامه ریزی باید بر اساس آمارگیری و بررسی واقعیت باشد و یکی از آفت‌های حرکات اسلامی معاصر این است که عواطف و احساسات شان بر جانب عقلی و علمی غالب می شود همچنان که شتاب در کار باعث می شود حرکت اسلامی پیش از زمان و بیش از قدرت خود وارد فعالیت شود. وی از برخی از عاملان نیز خرده می‌گیرد که چرا از اندیشه‌های آزاد و گرایش‌های تجددخواهانه‌ای که مخالف اندیشه‌های آشنا و پایدار نیست دوری می کنند؟ چرا اندیشمندان را در تنگنا قرار دهند و تلاش می کنند آنان را در حاشیه و محروم نگه دارند. وی می‌گوید: خطر پیروی از هوی و هوس عوام بیش از خطر پیروی از خواسته‌های حاکمان است؛ زیرا کسانی که از خواسته‌های حاکمان پیروی می کنند کارشان بر مردم آشکار و در نهایت رسوا می شوند. وی معتقد است استبداد سیاسی نه تنها سیاست را به فساد می کشاند بلکه مدیریت، اقتصاد، اخلاق و دین را هم فاسد می کند و بیداری اسلامی باید گروه‌ها و جریانات مختلفی را در خود جای دهد و همه‌ی آنها باید در دوستی‌شان نسبت به اسلام و افتخار به رسالت اسلام و ایمان به ضرورت مراجعه به آن و دعوت در راستای تحکیم شریعت اسلامی و آزادسازی میهن اسلام و یکپارچه سازی امت با هم تشریک مساعی داشته باشند. چرا که بیداری اسلامی جریان صحیحی است که قادر به ادامه‌ی حیات است و بر اساس سنت الهی غلو همواره بی‌دوام است. وی مهمترین زمینه‌های این جریان و نشانه‌های بارز آن را این گونه معرفی می کند:

جمع بین سلفیت و تجدد

تعادل در میان ثوابت و متغیرات

پرهیز از جمود و تجزیه و سست کردن اسلام

فهم کامل از اسلام

وی به جنبش‌های اسلامی توصیه می‌کند که در راستای رشد و پویایی بیداری اسلامی حرکت کنند و تلاش نکنند آن را در زیر چتر خود درآورند؛ بهتر این است بیداری اسلامی آزاد باشد و منسوب به جماعت یا هیئت یا حزبی نباشد. وی معتقد است که نباید جوانان را مسئول کارهایی را که انجام می دهند بدانیم یا بخشی از غلو یا افراط در در حوزه‌ی رفتاری را تنها متوجه آنان بدانیم و این از عدالت و امانت به دور است. عجیب است که ما تندروی جوانان را محکوم می کنیم اما از بیهودگی خود انتقاد نمی‌کنیم؛ از جوانان می‌خواهیم جانب میانه روی و حکمت را رعایت کنند اما از شیوخ و بزرگان نمی‌خواهیم خود را از نفاق و دورویی پاک کنند. جوانان از نفاق و دوگانگی ما به ستوه آمده اند، بنابراین به تنهایی و بدون هیچ کمکی راه خود را به سمت اسلام در پیش گرفته اند. به باور او نهادهای رسمی دینی با وجود اهمیت و سابقه آن تا زمانی که زیر سلطه مقامات سیاسی باشند نمی‌توانند در راستای توجیه بیداری جوانان و درمان پدیده‌ی غلو و افراط موفق عمل کنند و کسی که تنها ناظر یا ناقد بیداری اسلامی بوده و از حقیقت آن به دور است نمی‌تواند در استحکام و استواری آن نقش مثبت ایفا کند. پس کسی که به نصیحت جوانان می‌پردازد باید با آنان همزیستی داشته باشد و از حقیقت حالشان باخبر باشد. چنین شخصی باید بداند که اسباب اختلاف در طبعیت بشر و ماهیت زندگی و طبیعت زبان و همزیستی آنان نهفته است و کسی که در صدد از بردن تمام مظاهر اختلاف است می خواهد مردم، ماهیت زندگی و زبان و آیین‌های آنان را بر ضد فطرت شان بشوراند. اختلاف علمی اگر با تسامح و گذشت و وسعت نظر همراه باشد و خود را از قید تعصب و کوته بینی آزاد کند هیچ مشکلی ایجاد نمی کند. شیخ بر این باور است که امت مسلمان امروزی در دین نوآوری کرده است و نوآوری در دین مایه گمراهی است. امت در مسائل دنیوی راکد مانده است و این رکود ناشی از جهل آن است. می‌بایست وضعیت معکوس می‌شد؛ در امر دین تبعیت و در امر دنیا ابداع و نوآوری صورت می‌گرفت. برخی از علما در مسئولیت ابلاغ کوتاهی کرده اند گروهی از آنان در رکاب حکام خزیده اند و گروهی نیز خود را به ابزار صدور فتوا بر اساس خواست مردم تبدیل کرده اند. حکام غالب اوقات به ملت هایشان شباهت دارند و برونداد جامعه شان هستند.

بدون شک دکتر یوسف قرضاوی از بارزترین فقهای معاصری است که از قدرت ممتاز و دقت نظر برخوردار است و این امتیاز ویژه، مرهون اشتغال عمیق او به علوم شرعی و تجربه‌ی کاری او در زمینه فعالیت‌های اسلام بوده است. وی همچنین از آن دسته از اندیشمندانی است که به اعتدال و میانه روی شهرت داند و بین محکمات شرعی و مقتضیات زمانی ارتباط برقرار می‌کنند؛ آثار و تألیفات او دقت نظر عالمانه، درخشش ادیبانه و ذوق و حرارت دعوی را با هم جمع کرده است.

بیروت / سایت اتحادیه‌ی جهانی علمای اسلام