تأثیرگذاری افکار سید قطب بر جریانات اسلامی

تأثیرگذاری افکار سید قطب بر جریانات اسلامی

نویسنده: گل سخن شهری

در اینجا به طور خلاصه به چگونگی تأثیرگذاری افکار سید قطب بر گروه ها و جریانات اسلامی معاصر می پردازیم. به طور کلی باید گفت که سید قطب بر جریانات اسلامی و گروه های اسلام گرای معاصر در سراسر دنیا تأثیر بسزایی گذاشته است. به طوری که بسیاری از رهبران اسلامی قطب را یکی از افراد تأثیرگذار بر شکل گیری افکاری معرفی نموده است. شکری مصطفی، صالح سریه، عمر عبدالرحمن و … همچنین رهبران القاعده، بن لادن و ایمن الظواهری، قطب را رهبر ایدئولوژیک خود معرفی کرده و از اصطلاحات، تعبیرات و مفاهیم سید قطب برای شناساندن خود و افکار خود بهره برده اند؛ بسیاری از آثار و کتب سید به زبان های زنده ی دنیا ترجمه شده اند و کتاب معالم فی الطریق به منزله شالوده و مانیفستی برای جنبش های اسلام گرا در سراسر جهان درآمده است به طوری که سید قطب به عنوان پدر اسلام گرایی معاصر معرفی شده است.

گروه های اسلامی معاصر با توجه به هدف و شرایطی که در آن قرار دارند برداشت های متفاوتی از ایده های سید قطب دارند. تفاوت بین این گروه ها با توجه به برداشت شان از مفهوم جاهلیت و حاکمیت مشخص تر می شود. آن ها با توجه ابزارهایی که در اختیار داشتند و اهدافی که مدنظرشان بود از این معانی و دیگر مفاهیم اسلامی استفاده کردند تا به هدفشان برسند. به طور کلی دو نوع تفسیر از آثار و ایده های سید قطب وجود دارد؛ تفسیر رادیکال از قطب که جاهلیت را به تمام نقاط جهان (جوامع) و به همه انسان ها تسری می دهد و آن ها را تکفیر می نماید و فراهم کننده دکترین خشونت زا در دنیای معاصر است. این نوع تفسیر توجیهات فکری ضد غرب را برای گروه های اسلامی فراهم نموده و جهاد علیه دولت های جهان و دولت های اسلامی و حاکمان آن ها را برایشان مشروع ساخته و شرایط استقرار جامعه اسلامی را برایشان مشخص می نماید.

گروه های رادیکال خشونت زا از دهه ۱۹۹۰ – ۱۹۷۰ تحت تأثیر همین تفسیر شکل گرفتند. گروه التکفیر و الهجره به رهبری شکری مصطفی در سال ۱۹۷۷ وزیر کشاورزی مصر را ترور کردند. جهاد اسلامی در ۱۹۸۱ انور سادات را ترور نمود و جماعت اسلامی در ۱۹۹۰ آشوب هایی را بوجود آورد در خارج نیز روی حماس فلسطین تأثیر زیادی گذاشت. القاعده نیز به شدت تحت تأثیر نظرات قطب است و خود را به عنوان پیشتاز مورد نظر قطب معرفی نموده و در اعلامیه ۱۹۹۶ خود آورده است.

دومین برداشت تفسیر اصلاح طلب و نمادین از آثار قطب است و معتقد است که جاهلیت را باید تنها از نظر معنوی بررسی نمود. در ایران اندیشه های سید قطب از سال ها پیش رخنه کرده است. بسیاری از آثار قطب قبل از انقلاب ترجمه و در سطح وسیع منتشر شده است. نواب صفوی نیز با اخوان المسلمین مصر روابط نزدیکی داشت.

در حال حاضر نیز اندیشه های متعادل اخوانی و تفسیرهای اصلاح طلب از مفاهیم قطب در بین بخش وسیعی از ایرانیان بخصوص در بین اهل سنت ایران رواج دارد و به تازگی شاخه ایرانی اخوان المسلمین تحت عنوان «جماعت دعوت و اصلاح ایران» مرامنامه و اساس نامه خود را منتشر نموده است. جماعت «دعوت و اصلاح ایران» به منظور معرفی فعالیت های خود به انتشار دو کتابچه تحت عنوان «اساس نامه و مرام نامه جماعت دعوت و اصلاح ایران» و دیگری با عنوان «رویکردها و راهکارها» اقدام کرده است. شعار جماعت دعوت و اصلاح ایران در اساس نامه «آزادی، عدالت و برادری و آرمان آن نیل به رضوان خداوند در پرتو قرآن و سنت» عنوان شده است.

در ماه دوم اساس نامه، جماعت دعوت و اصلاح ایران این گونه معرفی شده است: «جماعت تشکلی است اسلامی مستقل و علنی که در زمینه های فرهنگی اجتماعی و سیاسی فعالیت می کند.» در ماده سوم نیز آمده است: «جماعت دارای تابعیت ایرانی بوده مرکز اصلی آن در تهران است و می تواند در تمام نقاط کشور شعبه یا نمایندگی دایر کند.»

در مقدمه کتابچه «رویکردها و راهکارها» آمده است: «جماعت در مرحله تازه فعالیت خود تصمیم گرفت به منظور معرفی بهتر و بیشتر خویش و زمینه سازی برای تفاهم و تعامل، رویکردها و نگرش های اساسی خود را در نوشتاری مختصر به اطلاع عموم هموطنان و به ویژه فعالان اجتماعی و سیاسی برساند تا هم حق شهروندان برای شناختن نیروهای فعال در جامعه رعایت شده باشد و هم جماعت نیز آنگونه که خود معتقد و مایل است به مخاطبان معرفی گردد.» در این نوشتار اعلام شده است: « جماعت دعوت و اصلاح ایران از آنجا که برنامه خود را تنها تفسیر درست از اسلام نمی داند از پیشنهادها و انتقادات همه اندیشوران و دلسوزان دین و جامعه استقبال می کند.» در ادامه رویکردها و راهکارهای جماعت تحت عناوینی از قبیل معنویت، شورا، حقوق بشر، آزادی، عدالت، نوگرایی، همبستگی و پرهیز از خشونت دسته بندی و به تفصیل تبیین شده است.

در این میان آنچه به آن پرداخته نشده، عدم معرفی اعضای شورای مرکزی و اجرایی جماعت و سابقه فعالیت های آنان است که لزوماً برای شناخت اولیه و درک درست از هر جماعت، تشکل و حزبی آشنایی با کادر اصلی آن ها ضروری می نماید.[۱]

—————————————————————————-

منبع: مفهوم جاهلیت و اصول گرایی مذهبی سیاسی در اندیشه سید قطب / مؤلف: گل سخن شهری /                انتشارات: نشر احسان ۱۳۹۱

[۱] – مجله ندای اسلام؛ سال هشتم؛ شماره ۳۱؛ ص ۷۰.