میانه روی از دیدگاه امام ابن قیم (رح)

میانه روی از دیدگاه امام
ابن قیم (رح)

امام ابن قیم از میانه
روی سخن می گوید و آن را ارج می نهد و نظر دارد که میانه روی یکی از چهار ارکانی
است که اخلاق برآن تکیه دارد . آن ارکان عبارن اند از L((شکیبای ،
شجاعت  و اعتدال و میانه روی اعتدال به
دادگری نیز تعبیر شده است .و می گوید :دادگری انسان را به سوی میانه بودن رفتار و
منش سوق و در وسط افرا ط و تفریط قرارش می دهد و صفات بخشش و سخاوت ،که حد میانی
پستی و بی شرمی شجاعت که حد فاصل ترس و بی باکی و شکیبای را که حد میانی خشم و رسو
ای است به او عطا می کند به این دلیل میانه بودن مقام والای دارد  چون هر اخلاق پسندیده ای دو صفت ناپسند آن را
احاطه می کند و آن را در وسط خود قرار می دهد مانند قرار گرفتن ((سخا )) در میان
((بخل ))و ((تبذیر ))و ((تواضع ))در میان رسوای و خود خواهی .پس هر گاه نفس آدمی
از مسیر میانگی منحرف شد بی تردید به سوی یکر از آن دو صفت نفرانگیز می رود مثلاً
اگر از محدوده ی صفت تواضع پای کج نهد به سوی خود خواهی و یا پستی و خواری می
گراید اگر از صفت ((شرم آزرزم ))تجاوز کند به طرف بی شرمی و سستی ،گام بر می دارد اگر
از صفت ((صبر جمیل )) عدول نماید به سوی بی تابی و ناشکیبی و بد زبانی و کج خلقی
خواهد رفت اگر از صفت (( حلم )) محروم مانده به سوی بی خردی و سبک مغزی و ناتوانی
کشیده می شود اگر از دایره ی ((مدارا کردن ))دور گردد به خشونت دست می زند و راه
نابودی خود را هموارمی گرداند اگر صفت ((عزت )) را –که هدیه ی الهی به مؤمنان است –از
دست دهد به خودبینی و زبونی ،سوق داده می شود اگر صفت ((شجاعت )) را از خود سلب
نماید به سوی بی احتیاطی و سبک سری و یا ترس و بزدلی کشانده خواهد شد اگر از صفت
(( قناعت )) منحرف شود به طرف حرص . آز و خواری نزول می کند اگر وصف ((دلسوزی و
مهربانی )) نداشته باشد به طرف سنگدلی و یا سستی و بی ارادگی می رود و …))باز
امام ابن قیم می فرماید L(آنکسی که اخلاقی
متعادل و میانه داشته باشد با وقار محبوب . عزیز و دوست داشتنی است .یکی از صفات
بب جسته ی پیامبر چنین بود که :هر کسی برای اولین بار و  ناگهان به دیدارش شرفیاب می شد هیبت و شکوه او
را در بر می گرفت و اگر با او همنشین می گشت –با جان و دل –دوستش می داشت )) .

برخی می پندارندذ که
رسیدن به فضیلت اعتدال و میانه روی کاری سهل و ممکن است حالا آن که دست یابی به آن
دشوار و بعید خواهد بود .حجت الاسلام غزالی –رح-دست یابی به مقام میانه روی را
بسیا پیچیده و دشوار می داند و هر کسی بر آن مسلط نخواهد شد و نمی تواند خود را به
آن بیاراید مگر از راه مبارزه با نفس و کوشش و تلاش فراوان و می گوید ؛ روشن است
که :میانه روی حقیقی با وصف پیچیدگی میان دو چیز قراردارد و از مو باریک تر و از
شمشیر تیز تر است و بی گمان هر کسی در دنیا بر این راه مستقیم پایدار بماند در روز
قیامت هم بر چنین راه باریک و تیزی عبور خواهد کرد اما به ندرت پیش می آید که
انسان از این راه مستقیم و میانه منحرف نشود و توجه خود را به این طرف و آن طرف
نگرداند به یقین قلبش به آن سوی که رفته وابسته می شود و در این صورت از نوعی کیفر
و عبور از آتش دوزخ آزاد نخواهد گشت هر چند همچون برق تند و تیز باشد خداوند می
فرماید L((هیچکس از شما نیست مگر اینکه در آن (جهنم )وارد می
گردد.این (امر)همواره بر پروردگارت حکمی است قطعی پس کسانی را که پرهیزگار بوده
اند می رهانیم …))یعنی آن کسانی که به راه مستقیم نزدیک تر اند .

به خاطر دشواری در
استقامت و پایداری بر هر انسانی واجب است هر روز هفده بار در نماز بگوید ۰(خدایا
)به{راه راست ما را راهبر باش }این است که خواندن سوره ی فاتحه در تمام رکعات نماز
واجب گشته

نقل است که شخصی در
خواب به خدمت شخص پیامبر شرفیاب می شود و می پرسد ؛ای پیامبر !چرا فرموده اید
{سوره ی هود مرا پیر کرده است }گفت به دلیل این آیه استقامت که می فرماید ((همان
گونه که دستور یافته ای ایستادگی کن ))پس ایستادگی بر سر راه است بسیار مشکل و
سنگین خواهد بود ؛ولی باید انسان بکوشد که اگر به حقیقت ایستادگی دست نیافت لا اقل
به آن نزدیک می شود

باز غزالی برای وصول
به مقام اعتدال و میانه روی و گریز از افراط و تفریبط ورهای از اخلاق ناهنجار می
گوید :{اگر می خواهی میانه روی را {بهتر }بشناسی باید عملی را که اخلاق بد ایجاد
کرده است {با دیده ی تحقیق }بنگری :اگر از اعمالی که زد آن است نزد تو آسانتر و
بیشتر باشد ؛بر تو چیره شده مثلاً اگر جمع آوری ثروت و نگهداری از آن از بذلش به
نیازمندان لذیذتر و آسانتر باشد بدان که صفت بخل و خست بر تو غالب گشته ؛در این
صورت از بذل و بخشش غافل مباش و اگر بخشش مال به کسانی که نیازمن نیستند ،نزد تو
نیکوتر و اسانتر از امساک به حق باشد ؛بی گمان صفت تبذیر بر تو چیره شده است .پس
از چنین بخششی صرف نظر کن و دست بردار مواره مراقب رفتارت باش و از راه استدلال
راههای آسان و دشوار افعال را به منش های خود اضافه کن ؛تا علاقه ی قلبیت از توجه
به ثروت منقطع گردد و دیگر از بخششی {که موجب تبذیر شود }و از بخل و خستی {که سبب
تباه شدن حقوق نیازمندان گردد }غافل نشوی ؛بلکه همچون آب سهل و روان و آسان در نظر
آید و تنها به منظور نیاز نیازمندان دوستدار و نگهدار آن باشی و به آنان تقدیم
بداری و هیچ گونه تردید در دل راه ندهی ؛و هر قلبی دارای چنین وصفی باشد سالم {و
پاک از همه ی بدیها }به سوی خدا می اید …}

دانای خیر اندیش در
باره ی فضیلت میانه روی و اعتدال چه زیبا میگوید !((

۱-در کارها کوتاهی مکن
.

۲-هر گاه درخواستی
داشتی در آن بی اعتدالی و زیادروی نباشد .

۳-و از همه کس میانه
رو تر باش )خداوند متعال همه ی ما را توفیق دهد که مؤمنانی میانه رو باشیم ؛تا از
ما خشنود باشد .

—————————————-

منبع: دایره المعارف
اخلاق قرآنی

مؤلف: دکتر احمد
شرباصی

مترجم: محمد بهاالدین
حسینی

انتشارات: تاقگه ۱۳۸۱