مقالات
شب زنده داری در قرآن و سنّت
شب زنده داری در قرآن و سنّت
بسام عطیه فرج / مترجم:عبدالغنی براهویی
هر کس قرآن را با اندیشه و تدبر تلاوت کند، بدون شک در خواهد یافت تا چه حد خداوند سبحان درباره ی شب زنده داری تأکید و تشویق فراوان کرده است. خداوند چنان از شب زنده داران تعریف و تمجید بزرگوارانه میکند که هر انسان مسلمانی آرزو می کند که از آن گروه باشد. به عنوان مثال از شب زنده داران به عنوان اهل تقوا و احسان یاد میکند و می فرمایدک ﴿ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ آخِذِینَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُحْسِنِینَ کَانُوا قَلِیلاً مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ ﴾۱
« پرهیزگاران در میان باغهای بهشت و چشمه‌ساران خواهند بود . دریافت می‌دارند چیزهائی را که پروردگارشان بدیشان مرحمت فرموده باشد . چرا که آنان پیش از آن ( در سرای جهان ) از زمره نیکوکاران بوده‌اند . آنان اندکی از شب می‌خفتند ».
بدین ترتیب، قیام و شب زنده داری نشان پارسایی و نیکوکاری آنان است. گاهی هم از آنان به عنوان متفکران و اندیشه ورزان درباره ی حالات آخرت نام برده میشود؛ در جای دیگر به عنوان اهل دانش و علم یاد میشوند؛ گاهی هم به عنوان اهل رجا و خوف، زمانی نیز به عنوان خردمندان و صاحبان عقل یاد میشوند. خداوند متعال نیز در یک آیه تمامی این صفات ارزشمند را به این صورت بیان فرموده است:
﴿ أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَهَ وَیَرْجُو رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ﴾۲
« ( آیا چنین شخص مشرکی که بیان کردیم ، بهتر است ) یا کسی که در اوقات شب سجده‌کنان و ایستاده به طاعت و عبادت مشغول میشود و ( خویشتن را ) از ( عذاب ) آخرت به دور میدارد ، و رحمت پروردگار خود را خواستار می‌گردد ؟ بگو : آیا کسانی که ( وظیفه خود را در قبال خدا ) می‌دانند ، با کسانی که ( چنین چیزی را ) نمی‌دانند ، برابر و یکسانند ؟ ! ( هرگز ) . تنها خردمندان ( فرق اینان را با آنان تشخیص میدهند ، و از آن ) پند و اندرز می‌گیرند ».
به همین سبب خداوند سبحان در این آیه و ایات دیگر، بر شب زنده داری تشویق و تأکید فراوان کرده است. چون این عمل پربرکت دارای چنان فواید بی شمار و آثار پایدار و عمیقی است که پیشوای پیامبران و امام پارسایان، رسول اکرم (ص)، آن را درک کرده و جهت تحصیل خیرات و برکات آن کمر همت بسته و آستینهای جدیت را بالا زده و آن چنان بر آن مداومت و مواظبت کرده است که پاهای مبارکش در اثر طول قیام، متورم میشده است. از این روی است که خداوند منان در بدو دعوت اسلامی، رسول الله (ص) و صحابه ی کرام (رض) را به احیا و شب زنده داری امر میکند، تا هسته های اولیه ی دعوت اسلام قوی و سرشار از معنویت شود، چنانکه می فرماید:
﴿ یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً ﴾۳
« ای جامه به خود پیچیده ! شب ، جز اندکی ( از آن ) بیدار بمان . نیمی از شب ، یا کمی از نیمه بکاه ( تا به یک سوم شب می‌رسد ) . یا بر نیمه آن بیفزا ( تا به دو سوم شب می‌رسد ) و قرآن را بخوان خواندنی ( همراه با دقّت و تأمّل ، و در ضمن شمرده و روشن ) ».
با نزول این آیات، دوران آسایش و خواب سپری میشود و فصل جدیدی از تلاش و فعالیت، در حیات رسول الله و یارانش گشوده میشود، که در حقیقت مرحله ی حساس تغییر و تحول و جهاد و سازندگی است؛ مرحله ای که مردانی نیرومند و بلند همت، با ایمانی قوی و پیوندی مستحکم با خداوند متعال را میطلبد، تا در مسیر دعوت الهی توان حمل مشکلات و ناملایمات را داشته باشند و راسخ و استوار در راه دعوت گام بردارند. با نازل شدن این آیات، خداوند خواست مؤمنان را جهت فرماندهی و رهبری انسانها و برای تغییر مسیر تاریخ مهیّا و آماده کند، و زمانی که اصحاب دستورات خداوند را گردن نهادند، این مسئله عملاً صورت پذیرفت و خداوند هم به ایشان تمکین و عزت و کرامت عنایت فرمود.
پس دعوتگران امروزی هم اگر حقیقتاً با جدیت قدم در راه تغییر و تحول نهاده اند، باید به مدرسه ی انسان ساز شب زنده داری بازگردند و خود و همراهانشان را همانند نسل اول اسلام تربیت و پرورش کنند.
« چرا که سرانجام این امت، اصلاح نخواهد شد مگر با همان چیزهایی که نسل اول با آنها اصلاح شد ».۴
تشویق و تأکید رسول اکرم (ص) بر شب زنده داری
حضرت رسول اکرم (ص) در مورد شب زنده داری تأکید و تشویق فراوانی کرده و تبیین کرده است که فضیلت آن بسیار بزرگ و عظیم است و هر کس آن را رعایت و اجرا کند، دارای مقامی عالی و مرتبه ای بلند خواهد بود. چنانکه در حدیثی بسیار پرمحتوا که ابوامامه از آن حضرت روایت میکند میفرماید: (علیکم بقیام اللّیل فانّه من دأب الصّالحین قبلکم )۵ « شب زنده داری را بر خود لازم گیرید، چون شیوه ی نیکان پیش از شما بوده است.»
در این حدیث رسول اکرم (ص) بیان میدارد که شب زنده داری عادت و علامت نیکان و صالحان است که با آن شناخته و از دیگران متمایز میشوند و از جماعت و گروه صالحان به حساب می آیند.
به همین سبب است که قیام شب، برنامه ی نیک ترین نیکان و پیشوای پارسایان، رسول الله (ص) حتی در آخرین لحظات زندگی اش بوده است. همچنین خلفای راشدین، علما و دانشمندان بعد از آن حضرت (ص) نیز، با اقتدا به آن اسوه ی حسنه، همین راه و روش را ادامه داده اند.
زمانی که بر اهمیت این امر افزوده میشود که میبینیم چون از آن حضرت (ص) درباره ی بهترین اعمال پرسیده میشود، ایشان پاسخ میدهند: بهترین اعمال، طول دادن قیام است.۶ همچنین بهترین نماز، بعد از نمازهای فرض، نماز شب است.۷
پس در این دو حدیث، حضرت رسول (ص) طول دادن قیام را از بهترین اعمال، برشمرده است. در ضمن ما را تشویق و راهنمایی کرده است که نماز شب را بر پا داریم، برای آن از تمام لحظات استفاده کنیم و هیچ گاه از آن غفلت نورزیم. ولی متأسفانه، امروزه نسبت به این امر عظیم از سوی مسلمانان کوتاهی و غفلت میشود.
رسول اکرم (ص) برای کسی که شب جهت قیام بیدار شود و زنش را نیز بیدار کند، دعای رحمت و مغفرت کرده است، همچنین برای زنی که شب بیدار شود و شوهر خود را نیز جهت قیام بیدار کند، دعای رحمت و مغفرت کرده است. حضرت ابوهریره (رض) این حدیث را از رسول الله (ص) چنین روایت میکند: ( رحم الله رجلاً قام اللّیل فصلّی و ایقظ امراته و رحم الله امراه قامت من اللّیل فصلّت و ایقظت زوجها )۸ : « خداوند آن مرد را مورد رحم و مغفرت قرار میدهد که پاسی از شب بیدار و به نماز خواندن مشغول میشود و همسرش را نیز جهت ادای نماز شب بیدار میکند و خداوند زنی را مورد رحمت و مغفرت قرار میدهد که در شب برای نماز شب بیدار میشود و شوهرش را نیز برای ادای نماز بیدار میکند.»
دعای خیر رسول الله (ص) برای صاحب این عمل، دلالت بر عظمت و اهمیت و محبوبیت این امر در پیشگاه خداوند دارد. دستور پیامبر نیز بر همین اساس است.
همچنین فرمان پیامبر اکرم (ص) به سبب علاقه و محبت شدید آن حضرت نسبت به این عبادت است، تا جایی که پاهای مبارکش به علت طول و کثرت قیام متورم میشد.۹ پس بیایید به سوی خلوتکده ی شب بشتابیم، تا مشمول این دعای پرفیض و برکت رسول الله (ص) شویم و به سعادت دنیا و آخرت نایل آییم.
عبدالله بن سلام (رض) میگوید: در اوایل که رسول اکرم (ص) تازه به مدینه تشریف آوردند و مردم جهت استقبال آن حضرت شتافتند، من از جمله کسانی بودم که به استقبال پیامبر امده بودند. به محض دیدن سیمای مبارک آن حضرت دریافتم که این سیما، سیمای دروغین نیست و اولین سخنی که از ایشان شنیدم این بود: ( أفشوا السّلام بینکم و اطعموا وصلوا الارحام و صلّوا باللّیل و النّاس نیام تدخلوا الجنّه بسلام )۱۰ « سلام کردن را بین خودتان گسترش دهید و عمومی کنید؛ به مستمندان غذا دهید؛ بین خودتان پیوند خویشاوندی برقرار کنید و در شب هنگامی که مردم خوابند، به نماز خواندن بپردازید؛ آنگاه که با سلامتی وارد بهشت خواهید شد.»
سلمان فارسی میگوید: «نماز شب را بر خود لازم گیرید، زیرا شب زنده داری شیوه و عادت نیکان قبل از شما بوده است؛ شما را به پروردگارتان نزدیک میکند؛ موجب بخشوده شدن گناهانتان میشود، از ارتکاب گناه بازمی دارد و بیماری را از جسم می زداید.»
فضیل بن عیاض میگوید: «هرگاه خورشید غروب کند با فرارسیدن تاریکی خوشحال و خرسند میشوم، چرا که در تاریکی با پروردگارم خلوت میکنم و چون خورشید طلوع میکند غمگین میشوم، چون وقت اختلاط و رفت و آمد مردم است.»
ابوسلیمان میگوید: « اهل شب و شب زنده داران در لحظات شب، از کسانی که در لهو و لعب سرگرم اند بیشتر لذت میبرند. و اگر شب نمیبود، ماندن در این دنیا را نمیپسندیدم.»
محمد ابن المنکدر میگوید: « از لذتهای دنیا جز سه لذت چیزی دیگر باقی نمانده است؛ قیام و شب زنده داری، دیدار برادران ایمانی و نماز جماعت.»
شب، لحظه های صفا و شفافیت درون و بیداری قلب است و عبادت در آن لحظه، استوارتر، ژرفتر و پایدارتر است.
۱ – ذاریات/ ۱۵- ۱۸.
۲ – زمر / ۹.
۳ – مزمل / ۱- ۴.
۴ – این سخن نصوب به امام مالک( رحمه الله) است.
۵ – به روایت ترمذی و حاکم؛ ر.ک:جمع الفوائد. ۱/ ۳۱۱ ح ۲۲۳۶؛ الفیض ۴/ ۳۵۱.
۶ – به روایت ابوداود؛ ر.ک: جمع الفوائد ۱/ ۳۱۲ ح ۲۲۳۸.
۷ – به روایت مسلم.
۸ – به روایت ابوداود.
۹ – به روایت بخاری در تفسیر سوره ی فتح.
۱۰ – به روایت حاکم، ابن ماجه و ترمذی درجه ی حدیث را «حسن صحیح» ذکر کرده است.