دیدی موفتی زادە و شێخ عەبدوڵای نەقشبەندی نەورۆز جەژنی نەتەوەیی یان ڕۆژی لە ناوچوونی کورد؟!
دیدی موفتی زادە و شێخ عەبدوڵای نەقشبەندی نەورۆز جەژنی نەتەوەیی یان ڕۆژی لە ناوچوونی کورد؟!
نوسه ر: د. محمود زمناکۆیی
بەناوی خوای بەخشندەی میهرەبان
ناسینی مێژووی هەر نەتەوەیەک زۆر گرنگ و پڕبایەخە بۆ ڕۆڵەکانی، بە مەرجێ لە سەر بنەمای بەڵگە و دیکۆمێنت بنیات نرا بێ، نەک لە سەر ئەفسانە و حیکایەت و خورافات!
نەورۆز کە گوایە جەژنی نەتەوەی کوردە یەکێکە لەو پرس وبابەتانەی کە پڕێتی لە ئەفسانە و گێڕانەوەی بێ بەڵگە و بێ بنەما.
بەداخەوە هەندێک لە ڕۆشنبیران ـ لە کاتێکدا گومان لە سەر چەندین فەرموودە و ڕیوایاتی دروست دەکەن ـ بەڵام دێن بۆ سەلماندنی نەورۆز پەنا بۆ قسەیەکی حەزرەتی عەلی ـ خوای لێ رازی بێ ـ دەبەن کە گوایە لە نەورۆزدا خواردنێکیان بۆ بردووە ئەویش وتویەتی: (نیروزنا کل یوم)واته: هەموو رۆڕژێکمان نەورۆز بێ.
ئەم وتەی حەزرەتی عەلی لە هیچ سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراوی ریوایات ئاماژەی پێ نەدراوە، وهیچ سەنەدێکی دروستی نیە، بەڵکو هەندێک لە پەرتووکە فیقهیەکان ئاماژەیان پێ داوە!.
ئەمەش پابەندبوونیان بە پێوەری زانستی دەخاتە ژێر چەندین پرسیارەوە؟!.
هەر ئەو جورە ڕۆشنبیرانە زۆر باسی خوێندنەوەی کوردانە بۆ چەمکەکان دەکەن، و جەخت لە سەر بە خۆماڵیکردنی پرس و بابەتەکان دەکەن!، کە ئەمە بۆ خۆی چەندین پرسیار هەڵدەگرێ کە لێرە دەرفەت نیە بخەینەڕوو.
بۆیە لێرەدا منیش بەو زمانەی خۆیان گفتوگۆ دەکەم و خوێندنەوەی و دیدی کوردانە و خۆماڵی دوو زانای مەزن و ناوداری کوردستان دەخەمەڕوو سەبارەت بە نەورۆز و ئەو ئەفسانەی لە دەوری تەنراوە:
۱. دیدی کاک ئەحمەدی موفتی زادە، زانا و فەیلەسوف و عاریف وزاهید و خواناس لە کوردستانی ڕۆژهەڵات.
۲. دیدی زانای پایەبەرز و خاوەنی بەرزترین بڕوانامەی زانستی جەنابی مەرحوم دکتۆر عبدوڵا موستەفا نەقشبەندی لە کوردستانی باشوور ـ گۆڕی هەردووکیان پڕ نوور بێ ـ.
یەکەم: دیدی کاک ئەحمەد
موفتی زادە: زوحاک دەسەڵاتدارێکی چاک و دادگەری کورد بووە و کاوە فارس و کودەتاچی بووە
لە چەندین جێی تۆمارە دەنگیەکانی کاک ئەحمەد ڕاشکاوانە باسی نەورۆز و ئەفسانەی شۆڕشی کاوەی ئاسنگەر دژی زوحاکی بەناو ستەمکار و خوێنمژ دەکات و، پێی وایە ئەم گێڕانەوەیە ئەسڵ وئەساسی نیە، بەڵکو پێچەوانەکەی دروستە، و زوحاک دەلاسەتدارێکی چاک و دادگەر بووە و لە بنەڕەتدا کورد بووە و لە ڕەچەڵەکی مادەکان بووە.
بەڵام کاوەی ئاسنگەر فارس بووە ودژی دەسەڵاتی کوردی کودەتای کردووە.
کاک ئەحمەد دەڵێ:
(…ئا ئەم مەسەلە کە به ناوی جەژنی نەورۆز لە ناو کوردەواریدا ماوە و کوردی فەقیریان پێ خەڵەتاندووە، کە ئەڵێن: ئەمە جەژنی میللەتی کوردە…ئەگەر ڕاستیە مێژوویەکەی تەماشا بکەی، مێژووی دەستپێکردنی بەدبەختیە بۆ گەلی کورد…جەژنی نەورۆز چەژنی لە ناوچوونی کوردە!!)
پاشان دێتە سەر دروستبوونی دەوڵەتی ماد کە باب و باپیرانی کوردن و، یەکەم دەوڵەتی کورد بووە لە مێژوودا.
دەڵێ:( مادەکان دەوڵەتێکی بچوکیان دروستکرد لە بەهار کە ناوچەیەکی بچووکی هەمەدان بووە، دواتر وردە وردە ئەم حکومەتەیان تەنیوە تا تەواوی ئێرانی ئەوکاتی گرتووەتەوە…بیستوتانە چ ئەفسانگەلێک دروستکراوە بۆ زوحاک! زوحاک دوایین پاشای کورد بووە، بە حەقیقەت هەرچییەکیان وتووە لەبارەیەوە درۆ و (افتراء)ی ڕووتە..زوحاک پاشایەکی قارەمان بوو، فرە بە لیاقەت و فرە شوجاع بوو، بە شەڕ دەرەقەتی نەدەهاتن، زۆردارگەل لە بەرامبەری شکستیان دەخوارد، بەڵام لە زۆڵم و زۆر موتڵەقەن خەبەری نەبوو، مرۆڤێکی فرە سالم، فرە دروست، فرە عادل، فارسەکان لە ڕێی ژن وژنخوازییەوە خزمایەتیان لە گەڵ مادەکان دروست کرد و وردە وردە نفوزیان کرد بۆ دەسەڵاتی زوحاک، کورد کە خاڵوانی فارس بوون، فارسەکان هاتن کودەتایان کرد دژی زوحاک، ئەو کاوە کە دروستیان کردووە وئەساسی نیە و کەسێکی کرێکار و زەحمەتکێش نەبووە کە دژی زۆڵم شۆڕشی کرد بێ، بەڵکو فارس بوون و لە دژی خاڵوانی خۆیان کە کورد بوون کودەتایان کرد، و حکومەتیان لێ سەندو، لەوەو دوا دانیشتنی فەرەیدون لە ڕۆژی نەورۆز، دەرنجام هاتنی کورش ودامەزراندنی شاهەنشاهی زاڵمی ئێران..ئەمە حەقیقەتی نەورۆزە، نەورۆز یانی دەسپێکردنی بەدبەختی گەلی کورد، جا لە ڕاستیدا لە کورشەوە، بەڵکو بەر لە ویش، لەو ڕۆژەوە کە زوحاکیان لە کار خست ئیتر ئەم گەلی کوردە، نە فەرهەنگی، نە ڕەچەڵەکی، هیچ شتێکی خۆی نەگرتووەتەوە، هەر ژێر چەپۆک و سووکایەتی پێکراو و بەدبەخت بووە).
دووەم: دیدی شێخ عەبدوڵای نەقشبەندی
مەرحوم دکتۆر عەبدوڵا لە نامیلکە بەپێزەکەی بە ناونیشانی(ٲمجاد الٲکراد) بە درێژی باسی ئەفسانەی زوحاک و کاوە و نەورۆز دەکات و لەگەڵ دیدی موفتی زادەدا یەک دەگرێتەوە.
ئەو پێی وایە (نوروز) وشەیەکی فارسییە ولە دوو بڕگە پێک هاتووە (نو) واتە: نوێ، و(روز) واتە: ڕۆژ، (نوروز) ڕۆژێکی نوێ.
وە دەڵێ: بێگومان نەورۆز جەژنێکی نیشتیمانی کۆنی نەتەوەی فارسە، و ئەمە جەژنی سەرکەوتن و دامەزراندنی دەوڵەتی فارسەکانە لەسەر داروپەردووی دەوڵەتی ڕوخاوی مادەکان کە کورد بوون، بۆیە حەقوایە کوردەکان لەم ڕۆژەدا هەست بە خەم و ئازار بکەن و ماتەم بگێڕن، نەک خۆشی دەربڕن.
مەرحومی دکتۆر دەڵێ:
(بقی التنبیه علی ٲمر ذی خطر یدعو اهماله الی اشتداد الاسی والاسف، ولقد طال ان استشری الاهمال وٲبعد، ذلک ٲن” نوروزا” العید القومی للفرس یرجع الی احد اصلین:
ٲحدهما: خرافی بحت. والآخر وحده المعقول المقبول.
ٲما الاول فهو مخرفه الضحاک وکاوا التی سبق ان کشفنا فی المبحث الثالث من کتابنا هذا.
واما الثانی فقد ٲلمحنا الیه فی اوائل المبحث الاول، حیث ذکرنا ان المعقول من العهد الجدید الذی یرمز الیه عید النوروز هو انه یوم تٲسیس الدوله الاخمینیه ـای الدوله الفارسیه الاولی فی التٲریخ ـ هذه التی انما تٲسست جراء انتقاض عشائر الفرس علی الدوله المیدیه، فتحطیمهم دوله الکرد، دونما هواده.
فالدوله الفارسیه الاخمینیه انما قامت علی ٲنقاض الدوله الکردیه المیدیه، وهذه من الحقائق المعروفه فی التاریخ، فاذا کان یوم النوروز یوم عید النصر للفرس فانه دونما شک یوم اندحار میدیا الکبری بالنسبه للاکراد!!.
تقوض مجد الاکراد التلید بما یرمز الیه یوم النیروز، هذا الذی ینبغی ان یتخذه الکرد یوم ٲلم وحداد!، واشد ایلاما فی العصر الحدیث ان نری الکردی یبتهج لیوم حداد اجداده الاکرمین، فهلا رجعت الی حقائق التاریخ اخی الکردی)(امجاد الاکراد ص۳۳).
پاشان پێشیاری ئەوە دەکات کە ڕۆژی دامەزراندنی دەوڵەتی ماد لە ساڵی (۷۰۰ پێش زایین) بکرێتە جەژنی نەتەوەیی بەم جۆرەی خوارەوە:
۱. سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی ماد بکرێتە دەسپێکی مێژووی کورد، چونکە ئەوە ساڵی یەکەم دەوڵەتی کوردی بوو لە مێژوودا، دەوڵەتی مادی گەورە.
۲. ناوی ساڵنامەی کورد بنێین ساڵنامەی ماد وەک ئاماژەیەک بۆ باب و باپیرانی کورد کە ئەم شکۆ و ژیارەی کوردیان بنیات نا.
۳. بۆ ژماردنی ڕۆژ و مانگەکان پشت بە ساڵنامەی زایینی ببەستین، چونکە نزیکە لە کۆنترۆڵ و لە مەوسیم و وەرزەکان لە کوردستان.
۴. ساڵەکانی پێش زایین لەگەڵ ساڵەکانی دوایی کۆدەکەینەوە، بۆ نمونە ئێستا(۷۰۰+۱۹۹۵= ۲۶۹۵)..هەروەها بەم جۆرە ساڵەکانی دواتریش هەژمار دەکرێت.
۵. ساڵی دامەزراندنی دەوڵەتی ماد دەزانین، بەڵام ڕۆژ و مانگەکەی نازانین، بۆیە لەم کاتەدا دەبێ یەکەم ڕۆژی مانگی یەکی ساڵی(۷۰۰ پێش زایین) کە ساڵی دامەزراندنی دەوڵەتی مادە، بکرێتە ڕۆژی جەژنی نەتەوەیی گەلی کورد.
۶. مانگەکانیش بەم جۆرە بێ:
(میدیان، پیت، بوار، گوڵان، جوان، جۆزەردان، سەراوین، گەڵاوێژ، پێرۆ، پاییزان، بارانان، سەهۆڵان).
لە کۆتاییدا دەڵێم:
با کەس لاف وگەزافی کوردایەتی لێنەدات، و جەزبەی نەتەوایەتی نەیگرێت و حای وحو بکات، چونکە هیچ کەس ناتوانێ موزایەدەی کوردایەتی و ڕەسەنایەتی بکات له سەر ئەو دوو زانا مەزنەدا، بەتایبەت موفتی زادە کە هەموو ژیانی کردە قوربانی نەتەوەکەی و لە پێناو سەربەزی و ئازادی گەلەکەی دووچاری ئازار ودەردی سەری زۆر بویەوە، وهەتا وەفاتی کرد شانازی بە زمانی کوردی و جلوبەرگی کوردی و فەرهەنگی کوردی دەکرد.
وهۆنراوە و پەخشانەکانی دەربارەی کوردستان کە لێوان لێوە لە عیشق و مەحەبەت و دڵسوزی گەواهی ئەو ڕاستیەن.
د. محمود زمناکۆیی
۱۲؍ رجب؍ ۱۴۴۰
۱۹؍ ۳؍ ۲۰۱۹.
لە هەڵەبجەوە…پارێزگای شەهیدان و ئاشتی.
مطلب بسیار خوبی بود.ممنون