تصور و مفهوم اله نزد مردمان عصرهای گذشته

تصور و مفهوم اله نزد مردمان عصرهای گذشته

نویسنده: ابوالاعلی مودودی / مترجم: سامان یوسفی نژاد

پس از این بحثی که در مورد ریشه کلمه (الأله) داشتیم، زیباست که بنگریم اعراب و اقوام پیشین چه تصوراتی در باب الوهیت داشتند که قرآن کریم در رد و ابطال آنها نازل شد. خدای سبحان می­فرماید:

۱- وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّـهِ آلِهَهً لِّیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا     (مریم:۸۱)

(این گونه افراد) بجز خدا معبودهایی برای خودبرگزیده­اند تا اینگه چنین معبودهایی مایه عزت (و احترام دنیوی و اخروی) ایشان گردند. (در رفع مشکلات دنیا یاریشان دهند و در آخرت برایشان شفاعت و میانجیگری کنند).

وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّـهِ آلِهَهً لَّعَلَّهُمْ یُنصَرُ‌ونَ     (یس:۷۴)

آنان گذشته از خدا، معبودهایی برای خود برگزیده­اند، بدین امید که (از سوی ایشان) یاری شوند.

از این دو آیه کریمه روشن می­شود که اهل جاهلیت کسانی را به عنوان معبودهای خویش برمی­گزیدند که به گمانشان در مواقع سختی و مصیبت، دوستداران و یاورانشان هستند و به هنگام ترس یا متضرر شدن، قادرند که مأمن و پناهگاهشان باشند.

۲-فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ مِن شَیْءٍ لَّمَّا جَاءَ أَمْرُ‌ رَ‌بِّکَ  وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ‌ تَتْبِیبٍ

(هود: ۱۰۱)

معبودهایی را که به غیراز خدا می­پرستیدند و به فریاد می­خواندند، کمترین سودی بدانان نرساندند و هیچگونه کمی نتوانستند بدیشان بکنند( و آنان را از هلاک و نابودی برهانند) بدانگاه که فرمان (هلاک ایشان از سوی) پروردگارت صادر گردید و جز بر هلاک و زیانشان نیفزود ( وتنها مایه بدبختی و نابودی ایشان شدند و بس)

وَالَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ لَا یَخْلُقُونَ شَیْئًا وَهُمْ یُخْلَقُونَ * أَمْوَاتٌ غَیْرُ‌ أَحْیَاءٍ  وَمَا یَشْعُرُ‌ونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ *إِلَـهُکُمْ إِلَـهٌ وَاحِدٌ     (نحل: ۲۲-۲۰)

آن کسانی را که بجز خدا به فریاد می­خوانند و پرستش می­نمایند، آنان نمی­توانند چیزی را بیافزایند و بلکه خودشان آفریده می­گردند! (پس باید مخلوقات ضعیف را پرستید و به کمک طلبید، یا خالق کائنات را ؟!) (چیزهایی که می­پرستیدند) جمادند و بی جان، و نمی­دانند که (پرستش کنندگان) چه وقت زنده و برانگیخته می­گرند. (پس چرا باید عاقل چیزهایی را بپرسند که از فرارسیدن قیامت بی­خبرند و سودی و زیانی نمی­رسانند) فریادرس شما، فقط یک اله(یعنی ذات مبارک خدای متعال) است.

وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّـهِ إِلَـهًا آخَرَ‌ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ  [۱]   (قصص: ۸۸)

همراه الله معبود دیگری را به فریاد مخوان . جز او هیچ معبود دیگری وجود ندارد.

وَمَا یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ شُرَ‌کَاءَ إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُ‌صُونَ     (یونس: ۶۶)

کسانی که جز خدا انبازهایی را می­پرستند، (از چیزهایی جز گمان) پیروی نمی­کنند ( ودر حقیقت انبازی وجود ندارد تا آنان را عبادت کنند و بپرستند) ایشان جز به دنبال گمان نمی­روند و کارشان جز تخمین زدن و دروغ گفتن نیست.

از این آیات نکته مهم بروز می­یابد:

۱- مردمان عصر جاهلیت، معبودهایشان را در هنگام سختی­ها و مصائب به دعا می­خواندند و از آنها طلب یاری می­کردند.

۲-معبودهای مشرکان فقط از جنیان، فرشتگان یا بت­ها نبود بلکه شامل افرادی نیز می­شد که مدت ها قبل از دنیا رفته بودن؛ چنانکه این فرموده الهی:( أَمواتٌ غَیرُأَحیاءٍو ما یَشعُرون أَیّام یبعثون ) دلیل کاملاً واضحی بر این دعاست.

۳- مردمان عصر جاهلیت گمان می­کردند که معبودهایشان دعاهای آنان را می­شنوند و قادر به یاریشان هستند.

در اینجا لازم است که خواننده گرامی مفهوم دعا و همچنین شرایط تحقق مددی که انسان، انتظارش را از معبود خویش دارد؛ کاملاً به یاد داشته باشد، به مثالی در این زمینه توجه کنید:

هرگاه انسان در موقع تشنگی خادمش را صدا زند و از او مقداری آب بخواهد و یا به هنگام بیماری از پزشک طلب مداوا کند، صحیح نیست که این درخواست فرد از خادم یا پزشک را دعا بنامیم و به همین شکل نیز این خواسته انسان به این معنا نیست که او خادم یا پزشک رامعبود و اله خویش گرفته است، زیرا هرآنچه را که این فرد انجام داده است تماماً بر اساس قانون اسباب و مسببات صورت گرفته و از دایره این قاون خارج نبوده است، اما اگر همین شخص در هنگام تشنگی یا بیماری به جای فراخواندن خادم یا پزشک از یک بت یا ولی طلب یاری کند، بی شک آنها را برای برطرف ساختن سختی­اش دعا نموده و اله معبود خویش گرفته است، زیرا این فرد شخصی را دعا نموده است کیلومترها دورتر از او در خاک آرمیده است، آن هم به گمان اینکه آن ولی با چشم خود او را می بیند وبا گوش خود دعایش را می­شنود و نیز می­پندارد که او دارای یک نوع سلطه خاص بر عالم اسباب و مسببات است، به گونه ای که آن سلطه و قدرت قادرش می­سازد آب به انسان برساند و بیماریش را شفا دهد.

به همین ترتیب نیز اگر در چنین حالتی بتی را به دعا بخواند و از او التماس آب یا شفای بیماری کند، به منزله آن است که اعتقاد دارد دستور بت بر رساندن آب، تامین سلامتی و دوری ساختن بیماری از او نافذ است، به گونه ای که آن بت قادر است برای رفع نیاز آن فرد، در قانون اسباب و مسببات، تصرفی غیبی و خارج از قوانین طبیعی بنماید.

خلاصه کلام آنکه :

 تصوری که انسان به سبب آن معبود خویش را به دعا می­خواند و از او طلب یاری می کند و در درگاهش به تضرع و زاری می­پردازد، تصور شخصی است بسیار قدرتمندو مسلط بر قوانین طبیعی که دراای نیروهای خارج از چارچوب این قوانین است.

۳- وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا مَا حَوْلَکُم مِّنَ الْقُرَ‌ى وَصَرَّ‌فْنَا الْآیَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْ‌جِعُونَ * فَلَوْلَا نَصَرَ‌هُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّـهِ قُرْ‌بَانًا آلِهَهً  بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ  وَذَلِکَ إِفْکُهُمْ وَمَا کَانُوا یَفْتَرُ‌ونَ     (احقاف: ۲۸-۲۷)

(ای اهل مکه!) ما برخی از اقوامی را هلاک کرده­ایم که گرداگرد شما می­زیسته­اند، و ما آیات خود را به صورتهای گوناگون (برای آنان) بیان می­داشته­ایم تا (از کفر و فسق و فجور) برگردند ( و آنان نمی­پذیرفته و سرکشی                  می­کرده­اند) پس چرا آن معبودهایی که سوای الله برای نزدیکی به الله، به خدایی گرفته بودند، ( در این لحظات سخت و حساس) یاریشان نکردند؟! (نه تنها آنان را یاری ندادند) بلکه از ایشان گم و گور شدند! این (چیزی که بر سرشان آمد نتیجه) دروغ و افترای ایشان بود.

وَمَا لِیَ لَا أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَ‌نِی وَإِلَیْهِ تُرْ‌جَعُونَ *أَأَتَّخِذُ مِن دُونِهِ آلِهَهً إِن یُرِ‌دْنِ الرَّ‌حْمَـنُ بِضُرٍّ‌ لَّا تُغْنِ عَنِّی شَفَاعَتُهُمْ شَیْئًا وَلَا یُنقِذُونِ    (یس:۲۳-۲۲)

چرا کسی را پرستش نکنم که مرا آفریده است و به سوی او برگردانده می­شوید؟! آیا غیر از خدا، معبودهایی را برگزینم( و پرستش نمایم) که اگر خداوند مهربان بخواهد زیانی به من برساند، میانجیگری ایشان کمترین سودی برای من ندارد و مرا ( از زیان وارده) نجات نمی­دهند؟!

وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّ‌بُونَا إِلَى اللَّـهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّـهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی مَا هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ

(زمر: ۳)

کسانی که جز خدا سرپرستان و یاوران دیگری را بر­می­گیرند ( و بدانان تقرب و توسل می­جویند، می­گویند:) ما آنان را پرستش نمی­کنیم مگر بدان خاطر که ما را به خداوند نزدیک گردانند. خداوند در روز قیامت میان ایشان (و مؤمنان) درباره چیزی که در آن اختلاف دارند، داوری خواهد کرد.

وَیَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ مَا لَا یَضُرُّ‌هُمْ وَلَا یَنفَعُهُمْ وَیَقُولُونَ هَـؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللَّـهِ    (یونس:۱۸)

اینان غیر از خدا، چیزهایی را می­پرستیدند که نه بدیشان زیان می­رسانند و نه سودی عائدشان می­سازند و می­گویند: اینها میانجی­های ما در نزد خدایند ( و در آخرت رستگارمان می­کنند!).

در این آیات چند نکته قابل توجه آشکار می­شود:

۱- مردمان عصر جاهلیت معتقد نبودند که الوهیت در بین معبودهایشان تقسیم شده است و دیگر ما فوق آنها هیچ معبود برتری وجود ندارد، بلکه تصویر واضحی از یک اله برتر در ذهن داشتند که در کلام خود با نام الله از او نام می­بردند و عقیده حقیقی آنان در مورد معبودهایشان این بود که می­گفتند: معبودهایمان در الوهیت آن اله برتر، دخیل و صاحب نفوذ­اند به گونه­ای که سخنانشان در نزد او قابل قبول و خواسته­های ما به واسطه آنها قابل تحقق است و ما با طلب شفاعت از آنها جلب منفعت و دفع ضرر می­کنیم.

به سبب چنین گمان­هایی بود که مردمان عصر جاهلیت معبودهایشان را شریک خداوند در الوهیت قرار می­دادند و از این لحاظ روشن می­شود که هرگاه انسان یکی زا شفیع خود در نزد خداوند بداند و او را دعا کند و از وی کمک بخواهد و برای او آداب تعظیم و احترام را کاملاً به جای بیاورد و برایش نذر کند و قربانی بدهد در این صورت در اصطلاح مردمان جاهلیت- آن شفیع را معبودو اله خویش گرفته است.[۲]

۴- وَقَالَ اللَّـهُ لَا تَتَّخِذُوا إِلَـهَیْنِ اثْنَیْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلَـهٌ وَاحِدٌ فَإِیَّایَ فَارْ‌هَبُونِ     (نحل: ۵۱)

خداگفته است که دو معبود دوگانه برای خود برنگزینند، بلکه خدا معبود یگانه­ای است (که منم آفریدگار کائناتم) و تنها و تنها از من بترسید و بس.

وَلَا أَخَافُ مَا تُشْرِ‌کُونَ بِهِ إِلَّا أَن یَشَاءَ رَ‌بِّی شَیْئًا    (انعام: ۸۰)

از آن چیزهایی که انباز خدا می­کنید نمی­ترسم(چرا که می­دانم از جانب کسی زیانی به من نمی­رسد) اما اگر خدا بخواهد ضرر وزیان (به کسی برسد، بی گمان بدو) میرسد.

إِن نَّقُولُ إِلَّا اعْتَرَ‌اکَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوءٍ     (هود: ۵۴)

چیزی جز این نمی­گوئیم که یکی از معبودهای ما بلائی به تو رسانده است.

آیات فوق به درستی نشان می­دهد که مردمان عصر جاهلیت از معبودهایشان خوف و هراس داشتند و می­ترسیدند که اگر به هر علتی موجبات خشم و غضب آنها را فراهم کنند و یا اینکه از لطف و عنایتشان محروم شوند، مصیبت­هایی همچون بمیاری، خشکسالی، ضرر مالی، زیان جسمی و … دامنگیرشان خواهد شد.

۵- اتَّخَذُوا أَحْبَارَ‌هُمْ وَرُ‌هْبَانَهُمْ أَرْ‌بَابًا مِّن دُونِ اللَّـهِ وَالْمَسِیحَ ابْنَ مَرْ‌یَمَ وَمَا أُمِرُ‌وا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلَـهًا وَاحِدًا  لَّا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ

(توبه: ۳۱)

یهودیان و ترسایان علاوه بر خدا، علماء دینی و پارسایان خود را نیز به خدائی پذیرفته­اند (چرا که علماء و پارسایان، حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال و خودسرانه قانونگذاری می­کنند و دیگران هم از ایشان فرمان می برند و سخنان آنان را دین می­داند و کورکورانه به دنبالشان روان می­گردند. ترسایان افزون بر آن) مسیح، پسرمریم، را نیز معبود می­شمارند (در صورتی که در همه کتابهای آسمانی و از سوی همه پیغمبران الهی) بدیشان جز این دستور داده نشده است که : تنها خدای یگانه را عبادت (اطاعت و بندگی) کنیدو بس. جز خدا معبودی نیست.

أَرَ‌أَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا    (فرقان: ۴۳)

به من بگو ببینم، آیا کسی که هوی و هوس خود را معبود خویش می­کند ( و آرزوپرستی را جایگزین خداپرستی می­سازد تا آنجا که سنگ­های بی جانی را بر می­گزیند و به دلخواه می­پرستد) تو وکیل او خواهی بود؟! (و می­توانی او را از هواپرستی به خداپرستی برگردانی، و از ضلالت به هدایت بکشانی؟!)

وَکَذَلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ‌ مِّنَ الْمُشْرِ‌کِینَ قَتْلَ أَوْلَادِهِمْ شُرَ‌کَاؤُهُمْ     (انعام: ۱۳۷)

و همانگونه شرکائی که برای خداوند قائل شده بودن، کشتن فرزندانشان را در نظر بسیاری از مشرکان، زیبا جلوه داده بودند.

أَمْ لَهُمْ شُرَ‌کَاءُ شَرَ‌عُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّـهُ     (شوری: ۲۱)

شاید آنان انبازها و معبودهایی دارند که برای ایشان دینی را پدید آورده­اند که خدا بدان اجازه نداده است.

یک شخص نکته سنج در این آیات متوجه معنای دیگری از واژه (الأله) می­گردد که با معانی گذشته آن کاملاً تفاوت دارد. در اینجا دیگر تصور آن معبودی که قدرت او چیره و مسلط برقوانین طبیعی است، وجود ندارده، بلکه آن چیزی که به عنوان معبود و اله گرفته شده است، یا یک فرد خاص و یا نفس خود انسان است، آن هم نه به این دلیل که مردم وی را دعا کنند و یا معتقد باشند که آن معبود برایشان جلب منفعت و دفع مضرت می­کند و در سختی­ها پناهشان است؛ بلکه از این جهت اورا معبود خویش گرفته­اند که امرش را به عنوان قانون و شریعت خویش پذیرفته­اند؛ از دستوراتش اطاعت محض می­کنند و نهی او را با جان و دل  پذیرفته­اند، حلال او را حلال و حرامش را حرام تلقی کرده­اند، پنداشته­اند که آن معبود دارای حق امر و نهی است و بالاتر از او قدرت برتری وجود ندارد که لازم باشد در امر و نهی به او رجوع و استناد کرد.

نخستین آیه به خوبی نشان می­دهد که چگونه یهودیان و مسیحیان علمای دینی و پارسایان خود را به خدایی گرفته بودند، همچنانکه حدیث شریف نبوی این مطلب را کاملاً روشن می­گرداند:

ترمذی، محدث مشهور و ابن جریر طبری از عدی بن حاتم (ع) نقل می­کنند که : روزی بر پیامبر خدا (ص) وارد شدم در حالی که یک صلیب طلایی در گردنم بود.[۳] و پیامبر (ص) این آیه را می­خواند: (اتَّخَذُوا أَحبَارَهُم وَرُهبَانَهُم أَربَاباً مِن دُونِ اللهِ) در جواب گفتم: یهودیان و مسیحیان که هرگز علمای دینی و پارسایان خود را نپرسیده­اند. رسول خدا (ص) فرمودند: چرا پرستیده­اند! آن علمات و پارسایان، حلال را حرام و حرام را حلال کردند و پیروانشان نیز از آنها تبعیت می­کردند و عبادت آنان به این شکل بوده است.

اما معنای آیه دوم، کاملاً واضح است؛ هرکسی که از هوای نفس خود پیروی کند و امر خود را بالاتر از هر امری بداند، در واقعنفس خود را معبود خویش گرفته است. در دو آیه بعدی نیز هرچند کلمه (الشرکاء) به جای کلمه (الأِله) به کار رفته است، اما مراد از شرک در اینجا، شریک قائل شدن برای خداوند در الوهیت اوست و دلیل روشنی است بر این مطلب که :هرآنچه را یک فرد یا گروه خاص به عنوان شرع یا قانون، برای دیگران وضع کند و بدون استناد به امر الهی آن را قانونی و شرعی تلقی کنند، پیروان چنین قانون وشریعتی، شارعان و قانونگذاران آن را شریک خداوند در الوهیت مخصوص به او قرار داده­اند.

ضابطه تشخیص در باب الوهیت

در بین تمام معانی مختلفی که (در قسمت ­های گذشته) برای واژه (الأله) ذکر شد، ارتباطی منطقی­ای وجود دارد که بر یک انسان دقیق و تیزبین پوشیده نیست، به این ترتیب که اگر کسی یک موجود خاص را (البته با معانی خارج از چارچوب قوانین حاکم برجهان طبیعت) دوستدار، یاریگیر، برطرف کننده بلاها و گرفتاریها و همچنین رفع کننده نیازها و اجابت کننده دعاها بداند و او را بر رساندن نفع و دفع ضرر از خود توانا ببیند، در این صورت عاملی که باعث به وجود آمدن چنین اعتقادی در او شده است همانا ظن و گمانی است که در مورد آن فرد دارد؛ زیرا با خود می­پندارد که او دارای یک نوع سلطه خاص بر نظام کائنات است.

به همین شکل نیز اگر کسی از شخصی بترسد و از او حذر کند و اعتقاد داشته باشد که خشم وی باعث رسیدن ضرر و آسیب به او شده و خشنودی او منفعت را برایش در پی دارد، در این صورت بازهم نشأ چنین اعتقادی تصوری است که در مورد آن فرد در ذهن دارد؛ چون گمان می­کند او دارای سلطه­ای خاص بر این کائنات است. در نتیجه کسی که با وجود ایمان به خدای بزرگ، غیر اورابه دعا بخواند و به جای خداوند به او  پناه ببرد، تنها عاملی که او را وادار به چنین کاری می­گند، اعتقادی است که در مورد آن موجود خاص دارد؛ زیرا این تصور را از او در ذهن دارد که او در گوشه­ای (هرچند کوچک) از سلطه الوهیت با خدای متعال شریک است. بنابراین، کسی هم که حکم و دستور غیرخدا را قانون بداند و همچنین اوامر و نواهی او را شریعتی تلقی کند که پیروی از آن واجب است، در این حالت بازهم به سلطه حاکم غیرخدا گردن نهاده است.

خلاصه کلام آنکه:

اصل وجوهره الوهیت، سلطه است، خواه مردم معتقد باشند که سلطه آن فرد بر قوانین و سنت­های این جهان حاکم است و یا خواه در زندگی دنیوی خود مطیع اوامر و ارشادات او باشند و دستوراتش را لازم الاجرا بپندارند.

—————————-

منبع : کتاب اصطلاحات چهارگانه در قرآن / نویسنده: ابوالاعلی مودودی / مترجم: سامان یوسفی نژاد

[۱] – نکته­ای که در اینجا لازم است مدنظر قرار گیرد این است که واژه اله در قرآن کریم با دو معنا به کار رفته است، یکی صرفاً به معنای معبودی است که مردم در حقیقت آن را عبادت می­کنند و فرقی نمی­کند چه حق باشد یا باطل و دومی به معنای معبودی است که حقیقتاً شایستگی عبادت را دارد. در این آیه، اله با هر دو معنا به کار رفته است.

[۲] – نکته­ای که در اینجا لازم است خواننده محترم به آن توجه کند، این است که: شفاعت بر دو قسم است: نخست شفاعتی که در ماورای آن یک نوع قدرت و اِعمال نفوذ وجود دارد و شفاعت شفیع حتماً مورد قبول واقع می­شود و دوم شفاعتی است که درخواست­ها با نهایت خشوع و فروتنی مطرح می­شود و در ورای آن هیچ اجباری برای پذیرش وجود ندارد. بنابراین اگر کسی گمان ببرد که یک نفر خاص با معنای اول د رنزد خداوند شفیع است، بی شک وی را اله و معبود خود گرفته است و در الوهیت او را شریک خداوند قرار داده است و این همان شفاعتی است که قرآن کریم آن را رد و باطل می­داند؛ اما در شفاعت با معنای دوم جایز است که در آن شفیع، هریک از انبیاء، فرشتگان، صالحین و بندگان خدای متعال باشد و خداوند هم در رد یا پذیرش شفاعت آنان اختیار کامل دارد.

[۳] – البته این مربوط به زمانی است که عدی بن حاتم مسلمان نشده بود (مترجم)

مقالات مرتبط:

مقدمه بر اهمیت اصطلاحات چهارگانه اله، رب، دین و عبادت

تصور و مفهوم اله نزد مردمان عصرهای گذشته

تحقیق لغوی واژه الأله

استدلال قرآن دال بر الوهیت مطلق خداوند

معنا و مفهوم رب ، تحقیق لغوی واژه رب

استعمال کلمه رب در قرآن کریم و پنج معنای اساسی رب

تصورات امت های دیگر در مورد مفهوم رب قوم نوح، صالح، ابراهیم، لوط، شعیب

مفهوم واژه رب پیش اقوام فرعون و یهود و نصارا

معنا و مفهوم رب نزد مشرکین عرب

حقیقت مفهوم رب در قرآن