اخلاق و علم دو بال تمدن سالم

اخلاق و علم دو بال تمدن سالم

نویسنده: محمد بدیع مرشد عام اخوان المسلمین / ترجمه: عبدالخالق احسان

علم و اخلاق دو روی یک سکه:‌

دانشمندان اتفاق دارند که اخلاق، اساس معنوی نهضت و ترقی امت ها بوده و مقیاس تطور و پیشرفت و سربلندی آن ها می باشد و علم اساس مادی نهضت و حرکت تمام جوانب زنده گی است؛ لذا علم به تنهایی سعادت بشر را تضمین کرده نمی تواند مگر این که با اخلاق همراه باشد. هرگز امت ما به رشد و شکوفایی نمی رسد مگر همراه این دو وجیبه، خوبی ها را در جامعه پیشکش کنیم و سعادت و آرامش را به جهانیان به ارمغان آوریم.

آن گاه که امت ما بین علم و اخلاق پیوند ناگسستنی ایجاد نمود، بین امت ها در عزت و سر بلندی به سر می بردیم.

آن گاه که علم و اخلاق توأم بودند، پیشرفت و ترقی وجود داشت و تاریخ بشری مانند تمدن بزرگ ما را به یاد ندارد. آن تمدنی که اساس و زیر بنای آن علم و اخلاق حسنه بود که از اسلام و پیام های آسمانی سر چشمه می گرفت؛ چنانچه رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید:

‌(إنما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق) )مسند احمد)

»برای به کمال رسانیدن اخلاق فاضله مبعوث شدم«.

امروز امت ما باید در تمام میدان های علمی، ادبی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، ورزشی، هنری و تحقیقی ابتکار کرده و امتیاز خود را از دیگر امت ها ثابت سازند؛ چون فراخوانی به سوی علم ارزش جایگاه بس بزرگی دارد. الله تعالی می فرماید:

(یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ) ‏(مجادله/۱۱)

»الله به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و بهره از علم دارند، درجات بزرگی می‌بخشد.‏ الله به اعمال شما آگاه است«.

رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند:‌ »طلب علم بر هر مسلمانی فرض است«. (سنن ابن ماجه-۲۲۴)

و نیز می فرمایند: »‌کسی که به طلب علم راهی را بپیماید الله متعال راه رسیدن به بهشت را برایش آســان می گرداند«. (صحیح-المسلم)

علمی سبب تمدن و سازنده گی می گردد که بر مبنای اخلاق به دست آمده باشد.

الله متعال می فرماید:‌

(أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَیْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ‏ ) (توبه/۱۰۹)

»‏‏آیا کسی که شالوده ی آن (مسجد) را بر پایه ی تقوا و پرهیز از (مخالفت فرمان) الله و (جلب) خوشنودی (او) بنیاد نهاده است، (کارش) بهتر است یا کسی که شالوده ی آن را بر لبه ی پرتگاه شکافته و فرو تپیده‌ای بنیاد نهاده است و (هر آن با فرو ریختن خود) او را به آتش دوزخ فرو می‌اندازد؟ الله مردمان ستم‌پیشه را (به چیزی که خیر و صلاح ایشان در آن باشد) هدایت نمی‌کند«.‏

علم و اخلاق دو بال تمدن ما:‌

ما امت » اقرأ« هستیم که علم دستور نخستین آن است: (اقرأ باسم ربک الـذی خلق ) و نوشتــن دستــور دومــی می باشد (والقلم و مایسطرون ) و اخلاق دستور تمام کننده ی آن در واقعیـت زنده گــی عمـلی می باشد.

رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند:‌ (بعثت لاتمم مکارم الاخلاق) (مستدرک حاکم، تصحیح ذهبی)

به این معنی که اصول و اساسات اخلاقی زیر بنای تمام پیام های آسمانی می باشد؛ لهذا رسول الله فرمودند تا» به اتمام برسانم« بناءً علم و اخلاق دو بال پیروزی امت گذشته ماست و اگر کسی به علم منهای اخلاق راضی شود در واقع خود را به نابودی حتمی کشانده و کسی که اخلاق را بدون علم بخواهد از زنده گی و تمدن عقب می ماند و امت ما که الله متعال آن را به حیث بهترین امت برای مردم بر انگیخته، نابود نشده و از زنده گی غافل نمی ماند؛ چون ایمان داری شان به الله تعالی قوی است:

(کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکَانَ خَیْراً لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَکْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ ) ‏(آل عمران/ ۱۱۰)

»‏شما (ای پیروان محمّد) بهترین امّتی هستید که به سود انسان ها آفریده شدهاید (مادام که) امر به معروف و نهی از منکر مینمایید و به الله ایمان دارید و اگر اهل کتاب (مثل شما به چنین برنامه و آیین درخشانی) ایمان بیاورند، برای ایشان بهتر است (از باور و آیینی که برآنند. ولی تنها عدّه ی کمی) از آنان با ایمانند و بیشتر ایشان فاسق (و خارج از حدود ایمان و وظایف آن) هستند«.‏

دو بال سازنده ی تمدن سالم:‌

تمدن سازنده و سالم نیز دو بال نیاز دارد:‌ بال روحی و بال مادی، تمدنی که به اخلاق بی توجه بوده و به اوج پشرفت مادی برسد، ارزشی ندارد و نمی تواند به قله های سعادت پرواز کند.

امروزه برای ما که تمام اسباب ترقی و پیشرفت نزد ماست، معقول نیست که راه را گم کنیم؟

اندیشمندان اسباب عقب مانی امت ها را این گونه بر می شمارند:‌ دوری از الله متعال، گسترش اختلاف ذات البینی، فراگیری جهل، شیوع علم ناقص، خشنودی به فساد اخلاقی، عدم پایبندی به شریعت الهی و عدم استقبال از پیشرفت های علمی.

پایه های پیروزی نهضت علمی و اخلاقی:

بهره گیری از قرآن و سنت در بنای پروژه ی نهضت:‌ قرآن کریم با هدایاتش نشانه های حرکت و عوامل پیشرفت را ترسیم می کند و سنت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم الگوی است که علامه های تغییر و خیزش را ترسیم نموده است، آن علامه هایی که انسان به وسیله ی آنان می تواند مشکلات خویش را علاج نموده و مسیر درست حرکت و فعالیت در روی زمین را بپیماید. توسط سیرت پیامبر صلی الله علیه وسلم ، امت به اساسات و عوامل نهضت آشنا شده و اسباب ضعف را کشف نموده و با منهج صحیح قیادت بشریت را به سوی ساحل امان رهنمــون می شود و نیز نعمت های الله تعالی و ثروت هایی را که به بشریت و به خصـوص بنده گان صالحش عنایت نموده، می شناساند.

ایجاد هماهنگی بین حقایق قرآنی و سنن هستی: قرآن و هستی دو کتابی اند که حکمت خلقت عالم را تفسیر نموده و مقصد الله متعال را در سپردن امانت خلافت به انسان تبیین می نمایند؛ آیات نوشته شده و آیات پراگنده شده از یک منبع اند و فراخــوان صریحــی می باشند به سوی تسخیر امکانات هستی در راه تحقق نهضت علمی مادی؛ چون الله متعال امور تکوینی را بیهوده تشریع نکرده بلکه آن را به گونه یی دستور داده که به تغییر حالات مردم دگرگون نمی شود. لذا سقوط و صعود امت ها از اکتشاف سنن کونی که الله تعالی در میدان های مختلف زنده گی جاری ساخته، بیرون نیست.

اصلاح انسان و برنامه آموزشی: انسان از بزرگ ترین ثروت هاست، اگر برنامه ی آموزشی دقیقی در خدمت انســان قرار گیــرد و تمام دست آوردهای علمی جدید و تطورات علمی نوین را در اختیار او قرار دهد؛ درین صورت می تواند از عقول فرزندان خویش بهره گیرد تا دانش دوستان به سرزمین های دور از وطن مهاجر نشوند.

تسخیر علم برای خدمت بشریت: این چیزی است اسلام از آن به علم نافع تعبیر می نماید، این قاعده تأسیس نهضت عموم امت-هاست. ما امروز خیلی نیازمندیم که در تمام میدان ها علم نافع را بجوییم، آن علمی که از یک طرف موجب خشیت از الله متعال شده و از جانب دیگر منافع جهان هستی را به تمام اقشار مردم هدیه نماید.

کشف گنج ها و ثروت هایی که در اعماق سرزمین های امت ما پنهان شده است، همان گونه که دانشمندان امت ما مانند‌ رازی، زمخشری، ابن هیثم، ابن خلدون، ابن سینا، البیرونی و… آنانی که در میدان های طب، ریاضی، جغرافیا، فزیک و هندسه درخشیدند و در میدان دین و اساسات اخلاقی نیز سر آمد روزگار شان بودند، در این راه گام برداشتند و خدمات شایانی ارائه داند.

با همت و امید، نهضت خویش را متحقق می سازیم:

موانعی که بین ما و نهضت علمی و اخلاقی ما حایل شده، زیاد اند. برخی عوامل خارجی اند مانند: تقلید، دنباله روی و جهل؛ و برخی داخلی اند مانند:‌ استبداد، هرج و مرج و نا امیدی. اما همه ی این عوامل را قوت، همت، نیک فالی، امید، آگاهی اجتهادی از پروژه ی نهضت، ابراز نیرومندی اخلاقی امت در سر گیری زنده گی اسلامی و سعاتمندی جهانیان؛ نابود می سازد.

امام شهید حسن البناء(رحمه الله) در خصوص این دو ستون (علم و اخلاق) پروژه ی اسلامی می گوید:‌ »امت اسلامی به علم نیازمند است تا به اختراعات و اکتشافات دسـت یابد و اسلام علم را فریضه یی از فرایض اسلامی قرار داده است و قرآن بین علم دنیا و علم دین فرقی قایل نشده؛ بلکه به هر دو توصیه کرده و تمام علوم هستی را در یک آیه جمع نموده و به آن تشویق کرده است و علم را وسیله ی خشیت و راه معرفت قرار داده است:

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ )‏(فاطر/۲۷) ‏

»(ای عاقل!) مگر نمی‌بینی که الله از آسمان آب سودمندی را می‌باراند و با آن محصولات گوناگون و میوه‌های رنگارنگ را به وجود می‌آورد؟ (و مگر نمی‌بینی که) کوه‌ها خطوط و جاده‌هایی است (که بر سطح زمین کشیده شده است. خطوط و جاده‌هایی) که برخی ها سفید و برخی ها سرخ و بعضی ها سیاه پر رنگ است، و هر یک از آن ها به رنگ های مختلفی و در طرح های متفاوتی (با دست تقدیر پروردگار، بر چهره ی زمین ترسیم گشته) است«.‏

الله متعال درین آیه به فلک و علم نجوم، ارتباط آسمان به زمین، نباتات و عجایب و غرایب آن ها، علم جیولوجی و طبقه های زمین و ادوار و دگرگونی هــای آن اشـــاره نموده است. و نیز می فرماید:

(وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ ) ‏(فاطر/۲۸)

»‏انسان ها و جنبنده گان و چهارپایان نیز کاملاً دارای رنگ های مختلفی بوده و متفاوت اند. (این نشانه‌های بزرگ آفرینش، بیش از همه توجّه خردمندان و فرزانه گان را به خود جلب می‌کند، و این است که) تنها بنده گان دانا و دانشمند، از الله، ترس آمیخته با تعظیم دارند. قطعاً الله توانا و چیره (در کار جهان آرایی است) و بس آمرزگار (برای بنده گان توبه‌کار و امیدوار به الطاف کردگاری) است«.‏

الله متعال درین آیه به بیان علم بیولوژی و حیوان شناسی با تمام اقسام آن از انسان و حشرات و چهارپایان پراخته و در اخیر خشیت و ترس از خود را ویژه ی علماء و دانشمندان قلمداد کرده است.

سپس امام شهید از ستون اخلاق می گوید: »امت مترقی، خیلی محتاج اخلاق است؛ اخلاق نیکو، نیرومند، متین و نفس بزرگ و عالی؛ چون امت اسلامی در عصر جدید به قضایایی بر می خورد که بدون اخلاق قوی و سر چشمه گرفته از ایمان عمیق، ثبات پایدار، قربانی دادن فراوان، تحمـل پذیری اساسی آزادی کامل عقلی؛ آن ها را تحلیل نمی تواند. امت مسلمه باید این صفات را داشته باشد تا به ابداع و ابتکار دست یازد. اسلام است که چنین شخصیت کاملی را سروسامان می دهد، اسلامی که اصلاح نفس و تزکیه ی آن را اساس رستگاری می داند.

(‏قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا ‏‏ وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا ) ‏ (شمس/۹- ۱۰)

»(قسم به همه ی این ها!) کسی رستگار و کامیاب می‌گردد که نفس خویشتن را ( با انجام طاعات و عبادات ، و ترک معاصی و منهیّات) پاکیزه دارد و بپیراید (و آن را با هویدا ساختن هویّت انسانی رشد دهد و بالا برد). ‏‏‏و کسی ناامید و ناکام می‌گردد که نفس خویشتن (و فضایل و مزایای انسانیّت خود را در میان کفر و شرک و معصیت) پنهان بدارد و بپوشاند، و (به معاصی) بیالاید«.‏

الله متعال تغییر امور امت ها را وابسته به تغییر اخلاق و اصلاح نفس به حساب می آورد:

(إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ ) (رعد/۱۱)

»الله حال و وضع هیچ قوم و ملّتی را تغییر نمی‌دهد (و ایشان را از بدبختی به خوشبختی، از نادانی به دانایی، از ذلّت به عزّت، از نوکری به سروری، و… و بالعکس نمی‌کشاند) مگر این که آنان احوال خود را تغییر دهند)«.

الله تعالی همه ی ما و به خصوص دانشمندان و دانش جویان را توفیق دهد تا برای شکوفایی سرزمین های خویش، کمر همت ببندیم و سر بلندی اسلام را نسبت به همه ی امت ها و ملت ها و دولت ها ثابت سازیم.