سنت در عرصه ی دعوت وارشاد

سنت در عرصه ی دعوت و تبلیغ

سنت پیامبر ،آیین مفصل زندگی فردی و اجتماعی مسلمین بوده ،و مفسر قرآن و اسلام و نمونه ی عملی شریعت است. چون گفتار وکردار پیامبر اسلام در حقیقت مبین قرآن ،و الگوی واقعی وعینی اسلام بود،سیرت پیامبر درپنهان و آشکار،در حضر وسفر ،در خواب وبیداری،در زندگی خصوصی واجتماعی،به هنگام ارتباط با خدا مردم ودر برخورد با نزدیکان وافراد غریب ودر روبه روشدن با دوستان و دشمنان ،در حالت صلح وجنگ ودر آسایش وسختی همان اسلام بود. و مسلمین وظیفه دارند که این برنامه مفصل زندگی پیامبر را با تمام ویژگیها ی :توازن ،فراگیری وسادگی آن بشناسند ونسبت به مفاهیم استوار الهی و انسانی و اخلاقی موجود در آن معرفت پیدا کنند،که این وظیفه ،ضرورت شناخت  وفهم صحیح سنت را الزامی می سازد.امت اسلامی چگونه سنت اصیل را بشناسند ؟چگونه بینش ورفتار خود را با آن تطبیق دهد ؟ و چگونه به روش بهترین نسل این امت یعنی :صحابه و تابعین،در زمینه تعامل با سنت دست یابند؟

بحران فکری-نه بحران ضمیر و وجدان –در بین نابسامانیهای عصر ما ،از اولویت برخوردار است وبارزترین نمونه ی این بحران ،همین بحران در فهم ودرک صحیح سنت  وتعامل با آن است،علی الخصوص که چنین بحرانی در بعضی از جماعتها ی اسلامی که به منظور بیداری اسلامی تلاش می کنند،ومسلمانان در شرق و غرب چشم به حرکت آنها دو خته اند،نیز مشاهده می شود.

سنت در عرصه ی دعوت وارشاد

سنت نبوی – بعد از قرآن کریم-منبعی تمام نشدنی  وگنجی لایزال است که مرد دعوتگر وسخنوری به هنگام خطبه  ووعظ ودرس می تواند از آن بهره بگیرد.سنت سرشار از پیامهای نورانی ،دلایل انکار ناپذیر ،حکمت های بلیغ ،سخنان جامع،و وعید،وترغیب،وترهیب است.به طوری قلبهای سخت را نرم ،اراده های خفته را بیدار وعقلهای غافل را آگاه می سازد و همچون قرآن عقل وقلب انسان را مورد خطاب قرار داده و شخصیت مسلمانان را چنان پرورش می دهدکه دارای عقلی ذکی ،قلبی پاک و جسمی قوی باشد.برای یک دعوتگر موفق ،در کتب سنت ،ثروتی عظیم وجود دارد که می تواند با توشه گرفتن از آن و توام ساختن آن با معرفت قرآنی ،محصولی اساسی برای دعوت و توجیه فراهم آورد.

نخستین آثار ،از کتب سنت ،که زیبنده است یک دعوتگر به آنها تمسک جوید و با اعتماد واطمینان،خود را از سرچشمه زلا ل شان سیراب سازد،صحیحین(بخاری ومسلم) است که امت اسلامی بر صحیح بودن آنهااجتماع کرده اند و فقط احادیث معدودی از آنه مورد انتقاد قرار گرفته است.و سپس از کتبی  مانند :سنن اربعه (ابن ماجه ،ابو داود،ترمذی،نسائی)  موطا امام مالک ،مسند احمد،سنن دارمی، صحیح ابن خزیمه،ابن حبان و مستدرک حاکم ،و…. وکتب دیگری که ائمه حدیث و حافظین منتقد به عنوان احادیث صحیح یا حسن  معرفی نموده اند .و به احادیث واهی، منکر وساختگی فراوانی که متا سفانه بر زبان بسیاری از سخنرانان  ومرشدان دینی جاری است ،اعتماد  نکند.خو شبختانه به فضل الهی ،بعضی از کتب وسنت برسی و تحقیق شده اند چنان که خادم سنت ،محمد فواد الباقی (رحمه الله)ضمن برسی موطا مالک ،وصحیح مسلم،و سنن ابن ماجه به فهرست بندی و شماره گذاری احادیث آنها پرداخته است. وبرادرمان استاد ((دعاس)) نیز اقدام به تحقیق و شماره گذاری  وفهرست بندی سنن ابوداود ،وترمذی نموده است .مهمتر اینکه محدثین به کار ارزشمند تخریج احادیث ،بیان درجه اعتبار حدیث وتمیز بین صحیح وسقیم مشغول شده اند چنانکه شیخ ناصر الدین آلبانی این مهم را در مورد صحیح ابن ماجه ،صحیح ترمذی وصحیح نسائی انجام داده و به زودی تحقیق وی در مورد صحیح ابو داود نیز به چاپ می رسد. وقبل از اینها علامه احمد محمد شاکر به تحقیق و تخریج احادیث قریب ثلث کتاب مسند امام احمد پرداخت وهمچنین مبادرت به به تخریج احادیث تفسیر ابن کثیر نمود وتحقیق خود را در این زمینه ،((عمده التفسیر))نامید که فقط پانزده جزء آن منتشر شد . موفق به تکمیل این اثر نشد. و به اتفاق برادر شفیق ومحقق وادیب خود –محمود شاکر- بیش از ده جزء از تفسیر امام طبری (ت ۳۱۰ه) را تحقیق وبررسی نمود ،برادر بزرگتر (شیخ احمد) در گذشت وپس از او استاد محمود دو جزء دیگر راآماده ی چاپ کرد وسپس این اثر علمی بزرگ متوقف شد.

در این زمینه رجوع به کتابهای قدیمی و استفاده از آنها نیز به ضرورت دارد: مثل تخریج احادیث(احیا العلوم) امام غزالی(ت ۵۵۰ه) که توسط حافظ زین الدین عراقی(ت۸۰۶ ه)انجام گرفته وبه نام ((المغنی عن حمل الاسفار فی تخریج ما فی الاحیا من الاخبار)) به چاپ رسیده است. خواننده ی کتاب (احیاء العلوم)حتماً  باید به این کتاب مراجعه کند تا به درجه اعتبار احادیث استنادی امام غزالی پی ببرد،زیرادراین کتاب هم احادیث خیلی ضعیف وجود دارد و هم روایات بی اساس وساختگی!! مثل:تخریج احادیث تفسیر((الکشاف)) توسط حافظ بن حجر عسقلانی،که کتاب مفید وارزشمندی استزیرا به معرفی احادیث متداول بین مفسرین می پردازد.

همچنین مراجعه به شرح و تفسیر کتب سنت یک ضرورت حتمی است.بعضی از شروح کتب عبارتند از:فتح الباری در شرح صحیح بخاری از ابن حجر،شرح نووی بر صحیح مسلم ،المنتقی در شرح موطاء امام مالک از ابوالولید الباجی(ت۴۷۴ ه)و یا شرح سیوطی به نام (تنویر الحوالک) بر موطا مالک،دلیل الفالحین در شرح ریاض الصالحین از ابن علان(۱۰۵۷ه)کتاب نافع ((حجه الله البالغه)) از دهلوی (۱۱۷۶ه)در تشرح اسرار و احکام دینی و اجتماعی احادیث.

یک داعی بصیر وخردمند به خوبی می داند که به کدام کتاب حدیث و به چه ابوابی از آن یشتر نیازمند است.بدون تردید فصول و ابواب: ایمان،توحید،عبادات،علم،ادب،زهد،ذکر،دعا،قرآن، احسان،صله ی رحم،احوال آخرت،جنت،دوزخ،سیرت،غزوات،قصص وتاریخ برای یک دعوتگر از جذابیت بیشتر بر خوردار است و بدیهی است که یک داعی توانا وبرخوردار از بینش وسیع از تمام ابواب حدیث بهره می گیرد.

برای استفاده شایسته و بهتر از این منبع ارزشمند هر داعی و دعوتگری باید این نکات را مد نظر قرار بدهد :

–    اهتمام به قسمت عملی سیرت نبوی ، زیرای قسمت عملس سنت موضعگیریهای مختلف پیامبر نسبت به مسائل مختلف ، و هدایت و راهنمائیهایی را در تمام مراحل و امور مربوط به دین و دنیا نمایان می سازد .

–    جمع آوری احادیث درباره ی یک موضوع و دسته بندی کردن آنها ، با استفاده از کتب معتبر حدیث ، جهت آگاهی و تبعیت از آنها و استدلال نمودن به آنها در هر موضوع و بحث معین .

–    پرهیز از قرار دادن احادیث در غیر جای خود و تعبیر و تأویل نادرست از احادیثی که در کتب حدیث و اهل فن صحت و درستی آنها را پذیرفته اند .

–    هوشیاری و مقاومت در برابر افراد شک انداز در احادیث صحیح ، مخصوصاً شک و تردید هائی که مبلغان غیر اسلامی و خاورشناسان و ملحدان بر احادیث و سنت ایجاد می کنند ، بگونه ای که حتی برخی از آنها در شخصیت صحابه بزرگوار خرده می گیرند و به ترور شخصیتی آنها دست می یازند و عده ای دیگر کتب معتبر احادیث و سنت و احادیث مشهور را آماج حملات شیطانی خود قرار می دهند .

–    دعوتگر باید از آوردن احادیثی که برای بیشتر مردم مشکل و غیر قابل جذب و فهم می باشد جداً خودداری ورزد ، بلکه با بینش و فراست دعوتگرانه اش با توجه به علم ،  آگاهی ، فرهنگ ، واقعیت و مسائل روزمره  ، مخاطبانش را با احادیث در خورشان مورد خطاب قرار بدهد .

–    از مطرح کردن احادیثی که جزء متشابهات بوده و در حد توانائی علمی وی نیست پرهیز کند تا سبب گمراهی و ایجاد شبهه نگردد.

–    پرهیز از روایات و احادیث جعلی و واهی ، لذا داعی نباید بدون شناخت از صحت و سقم حدیثی آن را تبلیغ و بیان کند .

–    هیچ کس حق ندارد دیگری را که در فهم و درک با او هم رأی نیست ، وی را به مخالفت با رسول خدا متهم کند . 

–    دعوتگری که می خواهد در زمینه سنت و احادیث به کار و تحقیق و بحث بپردازد باید از قبل به یک معرفت و شناخت و آگاهی عمیق و دقیق از قرآن مجهز باشد تا خدای نه خواسته سره و ناسره را در هم نیامیزد .

–         خودداری از افراط و تفریط در این زمینه همچون سایر موارد مذموم و ناپسند می باشد .

سخن آخر اینکه ، همه ی مسلمانان در این که قرآن اوّلین مرجع برای تعالیم اسلام و معجزه ی جاویدان رسول خداست ، اجماع و اتفاق نظر دارند . همچنان که به اتفاق سنت رسول الله را دومین مرجع می دانند . لذا تلاش برای از بین بردن سنت زمینه ای است برای لز بین بردن همه ی دین .

پس بر ماست که در برابر حملات دشمنان و ضربات دوستان نادان با روشی صحیح ، علمی و اصولی به رویارویی بپردازیم .

————————————————————

منابع مورد استفاده :

۱ – قرضاوی_ یوسف ، فهم صحیح سنت ، ترجمه محمد علی آریانژاد ، نشر احسان

۲ – قرضاوی_ یوسف ، دانستنیهای لازم برای مبلغ ، ترجمه محمد صالح سعیدی ، ناشر مترجم

۳ – غزالی _ محمد ، مبانی وحدت فکری ، فقهی و فرهنگی میا ن مسلمانان ، ترجمه عبدالعزیز سلیمی ، نشر احسان .