مهم است بدانیم چگونه نماز بخوانیم – رکوع و سجده
مهم است بدانیم چگونه نماز بخوانیم – رکوع و سجده
نویسنده : اسماعیل کس‌نزانی
رکوع
«سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمدِهِ». «پروردگار بزرگ من از هر عیبی پاک و منزه است و ستایش از آنِ اوست».
«رب» بهترین و بزرگ‌ترین پرورش‌دهنده و تربیت‌کننده‌ی موجودات است که آثار این تربیت و پرورش و هدایت، در جهان هستی نمایان و هویداست؛ نظم و نظام بدون عیب و نقص کائنات، گوشه‌ای از این تربیت است که هیچ کدام از اجزای آن از خط‌مشی و وظیفه‌ی خود سر باز نمی‌زنند؛ قسمت دیگر این هدایت و تربیت نیز مربوط به شریعت مشخص و کاملی است که راه روشن سعادت انسان در آن نمایان بوده و اجرای کامل آن، آرامش را برای فرد و جامعه به ارمغان می‌آورد!
خداوند متعال در این‌جا صفت دیگری را نیز برای خود بیان می‌کند و آن «پاک و منزه» بودن است؛ معبود و معشوق حقیقی می‌بایست در مقام پاکی بوده و از هر عیب و نقصی به دور و منزه باشد. آری! مؤمن با شناختی که از پروردگار خویش دارد، به خوبی این حقیقت را درک نموده است که پروردگار، هم در ذات بی‌همتایش و هم در نام‌ها و صفات والایش، پاک و بری از هر عیب و نقصی می‌باشد؛ او درک نموده آفریننده‌ی موجودات، خداوندی است که در آفرینش و خلقت وی ذره‌ای کمبود و کاستی و نقص دیده نمی‌شود؛[۱] او میداند خداوندی که «رازق» و روزی‌دهنده‌ی جانداران است، هیچ جنبنده‌ای را بدون روزی نگذاشته است؛[۲] مؤمن میداند وقتی خداوندش «غفور» و بخشنده بوده و توبه‌پذیر است، پس هر کس از گناهانش پشیمان شده و توبه کند، حتماً بخشیده خواهد شد.[۳] و ایمان دارد وقتی خداوند، خودش را «منتقم» و انتقام‌گیرنده معرفی می‌کند، پس از کسانی که ظلم کرده و تعدی نموده‌اند، انتقام گرفته و آنان را به سزای عملشان خواهد رساند.[۴]
آری! مؤمن میداند پروردگارش در نهایت پاکی و به دور از هر عیب و نقصی می‌باشد و در نماز با بیان «سبحان ربی» در یک کلمه، پاک و بی‌عیب و نقص بودن پروردگارش را در ذات و صفات بیان می‌کند و این پاکی و دور بودن از عیب و نقص، نشانگر آن است که تمام صفات پروردگار جهانیان، در نهایت کمال و پسندیدگی بوده و بزرگی و عظمت در آن‌ها آشکار است و نمازگزار با حرکات و بیاناتش در پی پاسداشت آن می‌باشد. تعظیم و بزرگداشت پروردگاری که بزرگی ذات و عظمت صفاتش فراتر از تصور ماست و بنده با خم نمودن سر و به رکوع رفتن در مقابل پروردگارش آن را به نمایش می‌گذارد.
اندکی تأمل کن….
هنگامی که به یاد می‌آوری در برابر بزرگ‌ترین و پاک‌ترین پرورش‌دهنده و تربیت‌کننده‌ی جهان سرخم نموده‌ای، از یک سو می‌بایست عظمت و بزرگی پروردگارت در ذهنت نقش ببندد و از دیگر سو خود را در انجام کاری ببینی که وظیفه‌ی بندگی تو در مقابل عظمت اوست و این رکوع و تعظیم، نه تنها از ارزش و جایگاه و اعتبار تو نمی‌کاهد، بلکه تو را در بالاترین رتبه قرار می‌دهد، گویی در حال انجام بهترین و شایسته‌ترین وظیفه‌ات هستی….
همان‌طور که گفتیم پاک بودن خداوند متعال علاوه بر ذات و صفات، شامل شریعت و برنامه‌ای است که بر آخرین پیامبرشe نازل فرمود؛ برنامه‌ای که از هر حیث کامل بوده و تمام جوانب زندگی فرد را در برمی‌گیرد، برنامه‌ای که در هر زمان و مکانی قابل اجرا بوده و بهترین راه تعالی روح و سلامت جامعه و انضباط اجتماعی می‌باشد، دینی که با آمدنش تحولی عظیم در تاریخ بشریت گذاشت و بنای تخریب شده‌ی انسانیت و اخلاق را کامل نمود، چه اگر تعصب و تزویر دشمنان و جهل و سستی و سهل‌انگاری مؤمنان نبود، این همه جنایت و خیانت را در صفحه‌های تاریخ و لایه‌های خاطرات نمی‌دیدیم و نمی‌شنیدم!!
این پاکی نیازمند شکر و ستایش است، پس ستایش از آن اوست.
اما آیا شکر و ستایش فقط با زبان است؟ هنگامی که می‌گویی «و بحمده» باید دو مورد را در خود محاسبه کنیم:
الف) خداوند پاک و منزه است؛ تو بنده‌ی پروردگاری و ادعای بندگی او را داری! بنگر تو چقدر خود را پاک کرده‌ای؟ چقدر خود را به او نزدیک کرده‌ای؟ آیا به پاک بودنت فکر می‌کنی؟ آیا چیزهایی که تو را از پاک بودن دور می‌سازند، شناخته‌ای؟ آیا می‌دانی کلمات زشتی که بر زبانت جاری می‌شود، پاک بودن تو را کمرنگ‌تر می‌کند!؟ پس تک تک لحظه‌ها و تمام افکار و گفتار و رفتارت را بررسی کن، هر کدام از اعمالت تو را از پاک بودن دور می‌کنند، بر ترکشان تلاش کن و هر کدام از اعمالت تو را پاک‌تر می‌سازد، بر فزونیشان همت گمار، به رنگ پاکی خدا در آمدنت نتیجه‌ی پاک بودن اعمال توست.
ب) برنامه و شریعت پروردگار بی‌عیب و نقص است؛ هر مسلمانی باید ایمان داشته باشد که یگانه راه سعادت و خوشبختی و آرامش و کامل‌ترین و بهترین برنامه‌ی زندگی، فقط اسلام است؛ چرا که در نزد پروردگار، دین و فکر و مکتب دیگری پذیرفته شده نخواهد بود.[۵] پس باید خویشتن را بنگری که چقدر اسلام را شناخته‌ای؟ چه اندازه برای درک اصول و فروع آن تلاش نموده‌ای؟ آیا اصلاً برای آن وقت قرار داده‌ای یا به چیزهایی که به صورت تقلید آموخته‌ای، بسنده کرده‌ای؟ چه اندازه برای اجرای کامل و صحیح آن تلاش کرده‌ای و یا تا چه حد آن را در زندگی به کار می‌بندی؟ آیا واقعاً کسی که اسلام را بهترین راه و برنامه نمی‌داند، به پاک و سبحان بودن خداوند ایمان دارد؟ آیا کسی که حتی واجباتش را انجام نمی‌دهد، جز یک مسلمان شناسنامه‌ای، چیز دیگری هست!؟
خدا را سپاس که اکنون همه‌ی امکانات برای فراگیری و درک دین و شریعت پروردگار مهیاست، از کتاب و مجله گرفته تا ماهواره و اینترنت و وسایل صوتی و تصویری.
پس به قدر توانت تلاش کن، تو باید بیاموزی، تو باید بدانی خداوند چه وظایفی بر دوشت قرار داده است، تو باید پیام‌های دینی که نامش را حمل می‌کنی، درک کرده و بتوانی انتقال دهی؛ پس بیاموز و عمل کن.[۶]
سجده
«سُبحانَ رَبِّی الأعلی وَ بِحَمدِهِ». «پاک و منزه است پروردگار بلندمرتبه‌ی من و سپاس و ستایش از آنِ اوست».
در مورد این کلمات قبلاً صحبت کردیم و در رکوع نیز مفصل به آن پرداخته‌ایم،[۷] اما انگار این‌جا هوای دیگری دارد!! شاید هر چقدر هم با زبان تکرار کنیم، نتوانیم حقّ سپاس و ستایش و تسبیح پروردگار را به جا آوریم، می‌بایست عملی انجام دهیم که نشان‌دهنده‌ی نهایتِ تسلیم و تبعیت و احترام و اکرام و سپاس و ستایش و ابراز ضعف و نیاز و بندگی باشد و همه‌ی این حالات و خصوصیت‌ها فقط در سجده رخ می‌نماید!
آری! حالت سجده نشان می‌دهد در برابر کسی که بر آستانش سجده نموده‌ای، تسلیم و مطیع هستی، نشان می‌دهد او را بزرگوار و بلندمرتبه و گرامی دانسته‌ای و با این حالت به او احترام می‌گذاری، یا می‌خواهی به خاطر داده‌ها و نداده‌های سرشار از حکمتش از او تشکر کنی! حالت سجده گوشه‌ای از ضعف و نیاز تو را در برابر قدرت و بی‌نیازی و بخشندگی او به نمایش می‌کشد و در یک کلام نشان می‌دهد تو بنده‌ی خداوندی و با این حالت بندگیت را نمایش می‌دهی!
خدایا تو پاک و منزهی از این که فرزند و شریک و مشاوری داشته باشی، پس سجده و ستایش و تسبیح از آنِ توست.
خدایا تو پاک و منزهی از این که در ذات و افعالت کاستی و کمبودی موجود باشد، هر چه هست، پاکی و حکمت و لطف است و بس.
خدایا تو پاک و منزهی از این که بندگانت را به حال خویش رها کنی، اگر آنان به سوی تو آیند.
خدایا تو پاک و منزهی از این که بندگانت را نبخشایی، اگر آنان با پشیمانی توبه کنند!
خدایا تو پاک و منزهی از این که عمل بندگانت را نپذیری، اگر آنان با خلوص نیت آن را انجام دهند!
خدایا تو پاک و منزهی از این که مؤمنان را در برابر دشمنان تنها بگذاری و از ظالمان انتقام نگیری.
خدایا تو پاک و منزهی……
همان‌طور که گفته شد «رب» به معنای «تربیت‌کننده و پرورش‌دهنده» است؛ یکی از ویژگی‌های تربیتی و پرورشی که خداوند آن را در وجود ما نهاده است، خداگرایی فطری است، که با تربیت و آگاهی شکوفا شده و سبب ایجاد انگیزه و علاقه به ارتباط با خداوند می‌شود؛ انگیزه و علاقه‌ای که سراسر وجود فرد را در بر می‌گیرد و تمام زندگی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
فراموش نکنیم اصلی‌ترین رابطه‌ی ما، ارتباط با پروردگار است، همین رابطه است که جهان را برای ما معنای دیگری بخشیده و زندگی را هدفمند می‌سازد؛ همین رابطه است که درون ما را روشن می‌سازد تا بتوانیم با دیگران نیز به بهترین شیوه در ارتباط باشیم، رابطه با خداوند است که به انسان انگیزه‌ای همیشگی برای خوب بودن و مفید بودن می‌دهد! به اطراف خود نگاه کنید، کسانی که با خداوند رابطه ندارند یا ارتباط‌شان با خدا صمیمی نیست! انگار حتی برای زندگی کردن هم بدون انگیزه‌اند چه برسد برای دیگران بودن!
به همین دلیل است که بزرگ‌ترین نعمت، هدایت در مسیر بندگی و شناخت و نزدیکی به خداوند است و سجده نزدیک‌ترین مکان به خداوند!
تو سر بر خاک نهاده‌ای تا سپاس و ستایشش گویی که تو را با بندگی خویش آشنا کرد و این بزرگ‌ترین افتخار برای هر انسان است که حقّ بندگی پروردگار و مولایش را به جای آورد و با این وسیله خود را عزیز و با عزت کند!
پس خداوندت را همیشه شاکر باش که تو را هدایت نموده تا سجده‌گزار آستانش باشی، به بندگیت افتخار کن که مسیر عزت و سربلندی توست، فراموش نکن حتی این سجده نیز لطفی از سوی پروردگار است، پس شکر کن با انجام وظایف خویش در برابر خدا…
هنگامی که در سجده هستی، بزرگی و بلندمرتبگی خدایت را به خاطر آور، خداوندی که آفریدگار هستی است.
در این‌جا فقط تو هستی و خداوندی که در مقابلش به سجده افتاده‌ای!! پروردگاری که بلندمرتبه و بزرگوار است؛ خداوندی که در بلندترین و رفیع‌ترین جایگاه کمال قرار دارد و بلندمرتبه‌تر از هر کس و هر چیزی می‌باشد، خداوندی که می‌خواهد بندگانش نیز راه عزت و بزرگواری را بپیمایند؛ پس هر کجا کم کاری نموده‌ای، پشیمانی را در درونت احساس کن، نترس! دوباره بازگرد و برای جبران آن تلاش کن.
—————————————-
منبع : مهم است بدانیم چگونه نماز بخوانیم / نویسنده : اسماعیل کس‌نزانی / ناشر : احسان
[۱] . «در نظم خلقت خدای رحمان، هیچ بی‌نظمی و نقصانی نخواهی یافت». ملک/۳.
[۲] . «هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست جز آن که روزیش بر خداست». هود/۶.
[۳] . «قطعاً خداوند همه‌ی گناهان را (در صورت توبه و پشیمانی و جبران) خواهد بخشید». زمر/۵۳.
[۴] . «البته از مجرمان انتقام خواهیم گرفت». سجده/۲۲.
[۵] . «هر کس غیر از اسلام دینی اختیار کند، هرگز از وی پذیرفته نیست و او در آخرت از زیانکاران است». آل‌عمران/۸۵.
[۶] . مستحب است در رکوع این ذکر نیز گفته شود: «سبوحًٌ قُدوس ربُّ الملائکه و الرَّوح». «پاک و منزه و به دور از هر عیب و نقصی است، پروردگار فرشتگان و جبرئیل». (این نسبتدادن به این دلیل است که فرشتگان آفریدگانی هستند که خطایی از ایشان سر نزده و همیشه مشغول حمد و ستایش پروردگارند!). روش نماز پیامبرe، ص۹۸.
[۷] . تنها تفاوتی که در اذکار رکوع و سجده وجود دارد، صفات «عظیم» و «اعلی» می‌باشد. به نظر من «عظیم» صفتی برای ذات پروردگار است که عظمت و بزرگی‌اش بی‌مثل و مانند بوده و کسی همتای او نیست، اما «اعلی» مربوط به صفات بوده و بیان‌کننده‌ی آن است که در هر صفت مربوط به کمال، خداوند در بلندترین مرتبه و بالاترین درجه قرار دارد، مثلاً وقتی خداوند «مهربان» است، از نظر مهربانی در بلندترین و بالاترین درجه بوده و کسی هم‌ردیف او نیست. (والله اعلم)
