تأثیر تغییر وسایل و امکانات زندگی مردم بر تغییر فتوا و ذکر چند نمونه

تأثیر تغییر وسایل و امکانات زندگی مردم بر تغییر فتوا و ذکر چند نمونه

نویسنده : دکتر یوسف قرضاوی / مترجم: فاروق نعمتی

تغییر وسایل و امکانات زندگی نیز بر تغییر فتوا تأثیرگذار است. امروزه مردم، امکانات بیش تری نسبت به پیشینیان خود دارند؛ زیرا علوم جدید به انسان معاصر توانایی خیره کننده ای بخشیده که پیش از این برای بشر میسر نبود. همین امر بر احکام فقهی نیز تأثیر می گذارد. چنین قدرت و امکاناتی با هفت انفجار و انقلاب عملی زیر پدید آمده است:

انقلاب تکنولوژی، انقلاب بیولوژیکی، انقلاب فضایی، انقلاب هسته ای، انقلاب الکترونیکی، انقلاب اکتشافی و انقلاب ارتباطات.

پیشرفت علم پزشکی و نگرش فقیهان به مقوله ی درمان؛

احکامی وجود دارد که گونه ای توانایی مشخص برای انسان و جامعه به شمار می آید؛ و با تغییر این توانایی، حکم مربوط نیز تغییر پیدا خواهد کرد؛ برای نمونه به رویکرد گذشته ی فقیهان به مسأله ی دوا و درمان اشاره می کنم.[۱] آن ها درمان بیمار را امری مطلوب و واجب یا مستحب نمی دانستند، بلکه درمان پزشکی بیمار را از امور مباح می شمردند؛ تا آنجا که برخی فقیهان پیشین گفته اند: بهتر است درمان پزشکی انجام نشود(!) چنین مسأله ای در آن زمان برای این بوده که درمان با یقین صورت نمی گرفته و بسیاری از درمان ها و تشخیص های پزشکی، حدسی و تخمینی بود.

ولی امروزه پس از پیشرفت دانش پزشکی و اختراع دستگاه هایی که حتی به ذهن گذشتگان نیز خطور نمی کرد و نیز پیشرفت دانش داروسازی – که داروهایی سودمند و آزمایش شده را به مردم عرضه می کند – چگونه می توانیم به انسان بگوییم: با وجود قرص آسپرین و مانند آن که سر درد را کاهش می دهد، همچنان بر سر درد خود، بردباری نماید؟ یا چگونه به بیمار گفته شود که بر دندان درد، قولنج کلیوی، دردهای بواسیر و … شکیبایی ورزد؟! حال آن که برای هر یک داروهای مفید و سودمندی وجود دارد؛ و مادامی که درمان بیماری یقینی و مفید است، برای انسان جایز نیست که بر بیماری خود که به آسانی می تواند از آن رهایی یابد، تحمل و بردباری نماید؛ زیرا بی هیچ توجیهی به بدن خود آسیب رسانده است؛ و بی سبب خود را به رنج افکنده؛ از قواعد شرعی مورد اتفاق فقهی نیز این است:

«لا ضرر و لا ضرار» (آسیب رساندن به خود و دیگری جایز نیست.)[۲]

بنابراین هرگاه آسیبی پیش آمد، واجب است برای رفع آن تلاش نمود. از این رو فقیهان در قواعد خویش گفته ند: آسیب و زیان به قدر امکان و توانایی باید رفع گردد؛ و نبایست آن را با آسیبی مانند یا بزرگ تر از آن برطرف نمود.

اکنون اموری در توانایی مردم است که هیچ گاه در باور پیشینیان چنین مسایلی نمی گنجید؛ اموری همچون پیوند اعضا که مردم گذشته در خواب هم آن را نمی دیدند؛ ولی پیشرفت علم پزشکی و علمی آن چه در گذشته از محالات بود، به واقعیت نزدیک کرد. چنین تغییری در میزان توانایی مردم، باید در نوع احکام نیز تأثیر بگذارد.

پیشرفت ارتباطات و قضیه ی وارد شدن شبانه ی مرد مسافر نزد خانواده ی خود؛

حدیثی از پیامبر خدا (ص) روایت شده که آن حضرت (ص) مرد را از آمدن شبانه ی نزد خانواده اش نهی فرمود.[۳] یعنی اگر مرد از سفر برگشت، روا نیست که سر زده و نیمه شب بر خانواده اش وارد شود و سزاوار است تا صبح صبر نماید. چنین منعی از داخل شدن سر زده ی مرد مسافر به خانه ی خود، برای این بوده که وی نتوانسته خانواده ی خویش را به آمدن خود آگاه سازد و با چنین آمدن ناگهانی، شاید شوهری همسر خود را متهم می گرداند؛ یا جاسوسی سرزده بر او می گماشت. افزون بر این، شایسته تر آن که زن با آرایش و زیور و زیبایی به پیشواز شوهر خویش برود؛ ولی سرزده وارد شدن شوهر، این امکان را از او می گرفت؛ البته امروزه، که مرد می تواند با خانواده اش از مکانی دور ارتباط برقرار کند، وضعیت فرق کرده است. مرد می تواند با دورنما یا تلفن یا موبایل خانواده را از آمدن خود آگاه سازد و سرزده و خوفناک داخل خانه ی خود نگردد. این از جمله امکاناتی است که تغییر کرده و متحول شده است؛ پس حکم نیز به تناسب آن تغییر می کند و با آگاهی یافتن خانواده از آمدن شوهر، دیگر برای آمدن وی در هر لحظه از شب یا روز منعی باقی نمی ماند.

افزون بر این، امروزه زمان رسیدن مسافر در اختیار وی نیست؛ و زمان آن را ساعت پرواز هواپیما و حرکت کشتی ها و … تعیین می نمایند.

همراهی زن با شوهر خود در نقل مکان ها؛

فقیهان حنفی گفته اند: اگر زن مهریه ی کامل خود را از شوهر خویش دریافت نموده باشد، باید از وی پیروی نماید؛ حتی اگر شوهرش برای کار از شهری به شهری دیگر می رود، زن نیز باید به دنبال وی نقل مکان نماید و سرزمین خود را رها سازد.

ولی علمای متأخر حنی گفته اند: این امر در زمانی بود که همسر و خانواده اش به مرد اعتماد داشتند؛ اما اکنون اگر زن با شوهر خود به شهری دیگر رود و از خانواده و خویشاوندانش دور بیفتد، ممکن است شوهر به وی ستم کند و کسی را نیابد که از او دفاع نماید؛ پس حق زن است که در این زمینه شوهر خود را همراهی ننماید؛ ولی باید دانست که این نظر متأخران حنفی، به زمانی برمی گردد که ارتباط با خانواده مشکل بود، حال آن که زنان امروزی می توانند در هر شهری و به دور از سرزمین خویشاوند خود، شوهر را همراهی نمایند؛ زیرا به آسانی می توانند با خانواده ی خود تماس داشته باشند. جهان امروزی به دهکده ای کوچک تبدیل شده است. اکنون ما می توانیم پس از چند لحظه از هر آن چه در جهان می گذرد، آگاه شویم. پس تغییر امکانات و توانایی ها، تغییر فتوا و دگرگونی احکام را سبب می شود.

———————————-

منبع: عوامل تغییر فتوا در عصر کنونی / مؤلف: دکتر یوسف قرضاوی / مترجم: فاروق نعمتی /انتشارات: نشر احسان ۱۳۸۸

[۱] – ر.ک به: کتاب نگارنده، “التوکل”، فصل “التداوی و التوکل” ، ص ۹۵- ۷۵٫ که در آن به بیان آرای فقیهان و متصوفه درباره ی این مطلب پرداخته ام.

[۲] – تخریج آن پیش تر گذشت.

[۳] – این بخش از حدیث «نهی رسول الله أن یطرق الرجل أهله لیلا یتخونهم أو یلتمس عثرتهم.» به روایت مسلم در الاماره (۷۱۵) از جابر و ابوداود در الجهاد (۲۷۷۶) و نسایی در السنن الکبری، العثره (۹۰۹۶) آمده است.