جایگاه و کاردکرد حج، عید قربان و قربانی و حکمت ارکان و آداب حج

جایگاه و کاردکرد حج، عید قربان و قربانی و حکمت ارکان و آداب حج

نویسنده: محمد حامدی

? سوال:

جایگاه و کاردکرد حج، عید قربان و قربانی را در اسلام مشخص نمایید؟ آیا می‌توان این گونه مراسم دینی و فرهنگی را حذف نمود؟

? جواب:

خداوند رحمان برای تربیت و تزکیه‌ی استعدادات انسان‌ها از باور دینی، اخلاق، شعایر و احکام استفاده می‌کند. و در میان شعایر دینی بر اساس میزان نیاز و تاثیرگذاری بر انسان، کمیت و کیفیت آنها را تنظیم نموده است. مثلاً بعضی از آنها به صورت روزانه و در طی چند نوبت تکرار می‌شوند مانند نمازهای پنجگانه. بعضی دیگر  هر هفته یک بار انجام می‌شوند مانند نماز جمعه. و بعضی دیگر هر سال یک بار تکرار می‌شوند مانند روزه و زکات. و بعضی دیگر در صورت توان در طول عمر انسان یک بار انجام می‌شود مانند حج تمتع.

برای آشنایی بیشتر با عبادت حج به نکاتی خاص در حد توان اشاره می‌شود.

تعریف لغوی حج:

حج در لغت به معنای قصد و آهنگ انجام کاری بعد از روگردانی از کاری دیگر است.

تعریف اصطلاحی حج:

حج در اصطلاح دینی به معنای قصد زیارت خانه‌ی کعبه و پایتخت خداوند در زمین بعد از روگردانی فکری و عملی از آلهه‌ی باطل.

در این مورد بخوانید: حج و تربیت

انواع حج:

۱. حج تمتع:

هر گاه انسان مسلمان از توانایی مالی و جسمی لازم برخوردار شد، بر او واجب می‌شود که در همه‌ی عمر یک بار به زیارت خانه‌ی کعبه و پایتخت خداوند بر روی زمین برود. به این گونه حج، حج تمتع یا حج واجب گفته می‌شود.

۲. حج عمره:

هر گاه بعد از انجام حج واجب، توانایی مالی و جسمی فراهم شد، به عنوان سنت و مستحب می‌توان مراسم حج را انجام داد.

دیدگاه فقها در مورد حج تمتع:

۱. بعضی از فقها در هر گونه شرایطی در صورت توان مالی و جسمی و وجود امنیت، انجام فریضه‌ی حج را لازم می‌دانند.

۲. بعضی دیگر از فقها در صورتی که امت اسلامی دچار فقر عمومی شود به گونه‌ای که قادر به تأمین ضروریات زندگی نشوند، تأمین مایحتاج امت اسلامی را بر حج تمتع ترجیح داده و حتی بعضی از آنها در این گونه شرایط انجام حج را حرام می‌دانند.

دیدگاه کارشناسان تربیت اسلامی در مورد کارکرد و دست آورد حج:

۱. بعضی از کارشناسان دینی معتقدند که انسان مسلمان بعد از انجام مراسم حج از همه‌ی گناهان پاک می‌شود. و تأثیر حج را به پایان مراسم حج موکول می‌کنند.

۲. بعضی دیگر از کارشناسان چنین معتقدند که انسان مسلمان قبل از رفتن به سفر حج بایستی فکرا و عملاً از همه‌ی آلهه‌ی باطل روگردان شده و توبه‌ی قرآنی را انجام دهد، سپس در صورت توان مالی و امنیت، لیاقت رفتن به این سفر مبارک را پیدا خواهد نمود. این گروه از کارشناسان کار اصلی مسلمانان را در مورد فریضه‌ی حج به قبل از رفتن به حج برمی‌گردانند نه به بعد از حج.

دیدگاه قرآن در مورد حج:

۱‌. خداوند، نسبت به انجام مراسم حج از جانب انسان مسلمان، شکرگذاری می‌کند.

۞ إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ ۖ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا ۚ وَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ [سوره بقره: آیه ۱۵۸]

بی‌گمان (دو کوه) صفا و مروه (و هفت بار سعی میان آن دو) از نشانه‌های (دین) خدا و عبادات الله هستند. پس هر که (می‌خواهد فریضه‌ی) حجّ بیت (الله‌الحرام) یا عمره را به جای آورد، بر او گناهی نخواهد بود که آن دو (کوه) را بارها طواف کند (و سعی میان صفا و مروه را به جای آورد). هر که به دلخواه کار نیکی را انجام دهد (و بیش از واجبات، به طاعت و عبادت پردازد، خدا پاداش او را می‌دهد، چه) بی‌گمان خدا سپاسگزار و آگاه (از اعمال و نیّات عبادت‌کنندگان) است.

۲. محصول نهایی حج، کسب تقواست. تا انسان مسلمان به رستگاری نایل شود.

۞ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّهِ ۖ قُلْ هِیَ مَوَاقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ ۗ وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَىٰ ۗ وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ [سوره بقره: آیه ۱۸۹]

درباره‌ی هلالهای ماه از تو می‌پرسند (که چرا هر دم به شکلی پدیدار می‌شود؟). بگو: آنها شناسه‌های زمانی (و تقویم طبیعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعیین وقت) حجّ هستند. نیکوئی آن نیست که (همچون زمان جاهلیّت، به هنگام حجّ یا برگشت از سفر) از پشت خانه‌ها به منازل درآئید، ولیکن نیکی کسی را است که تقوا پیشه کند، و از درهای خانه‌ها به منازل وارد شوید، و از (مخالفت با پروردگار و خشم) خدا بپرهیزید، باشد که رستگار گردید.

۳. خداوند در حالات مریضی، اذیت و فقدان امنیت مسلمانان، تخفیفاتی را در انجام مراسم حج داده است.

وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَهَ لِلَّهِ ۚ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ۖ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَکُمْ حَتَّىٰ یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ ۚ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِیضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیَامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ ۚ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ۚ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلَاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَهٍ إِذَا رَجَعْتُمْ ۗ تِلْکَ عَشَرَهٌ کَامِلَهٌ ۗ ذَٰلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ [سوره بقره: آیه ۱۹۶]

و حجّ و عمره را به تمام و کمال خالصانه برای خدا انجام دهید (و مراسم و مناسک ظاهری را به پایان برید و هدفتان جز رضای خدا نباشد) و اگر (از برگزاری بعضی از مناسک، به وسیله‌ی دشمن یا بیماری و غیره) بازداشته شدید (و خواستید از احرام به در آئید، بر شما است که) هر آنچه از قربانی فراهم شود (همچون شتر و گاو و گوسفند، ذبح کنید و آن گاه از احرام به در آئید) و سرهای خود را نتراشید تا قربانی به قربانگاه خود برسد (همان جائی که حاجی در آن از انجام مراسم حجّ بازمانده، و یا کعبه است)، و اگر کسی از شما بیمار شد، یا ناراحتی در سر داشت (به سبب زخمی بودن یا سردرد و یا بیماریهای دیگر، و محتاج شد موی سر را بتراشد، باید که) فدیه بدهد، از قبیل (سه روز) روزه یا صدقه (که دادن خوراک یک‌روزه‌ی شش نفر نادار است) و یا گوسفندی (که باید ذبح و میان فقراء تقسیم شود). و وقتی که (از دشمن یا بیماری) در امان بودید (و به حجّ و عمره رفتید و نخست) کسی از عمره بهره‌مند گردد سپس حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی میسّر شد (ذبح می‌کند و به فقرای آنجا می‌دهد). و کسی که (قربانی یا بهای قربانی را) نیابد، سه روز در (ایّام) حجّ، و هفت روز هنگامی که بازگشت (به خانه و کاشانه‌ی خود، باید روزه بگیرد). این ده روز کاملی است (که نباید از آنها غفلت شود) این (بهره‌مندی و آغاز از عمره، یا قربانی و یا روزه‌داری) از آن کسی است که خانواده‌ی او اهل مسجدالحرام (یعنی ساکنان مکّه و دوروبر آن) نباشد. (تقوا داشته باشید) و از خدا بترسید و بدانید که خدا دارای کیفر سختی است.

۴. در هنگام انجام مراسم حج روابط جنسی همسران، انجام گناهان و مجادله ممنوع است.

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ۚ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ [سوره بقره: آیه ۱۹۷]

حجّ در ماههای معیّنی انجام می‌پذیرد (که عبارتند از: شوّال و ذوالقعده و ذوالحجّه). پس کسی که (در این ماهها با احرام یا تلبیه یا سوق دادن حیوان قربانی و شروع مناسک دیگر حجّ)، حجّ را بر خویشتن واجب کرده باشد (و حجّ را آغاز نموده باشد، باید آداب آن را مراعات دارد و توجّه داشته باشد که) در حجّ آمیزش جنسی با زنان و گناه و جدالی نیست (و نباید مرتکب چنین اعمالی شود). و هر کار نیکی که می‌کنید خداوند از آن آگاه است. و توشه برگیرید (هم برای سفر حجّ و هم برای سرای دیگرتان و بدانید) که بهترین توشه پرهیزگاری است، و ای خردمندان! از (خشم و کیفر) من بپرهیزید.

۵. خداوند از انجام عبادت بندگانش بی‌نیاز است. و کفر بندگانش زیانی را به ایشان نمی‌رساند.

فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا ۚ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ [سوره آل‌عمران: آیه ۹۷]

در آن نشانه‌های روشنی است، مقام ابراهیم (یعنی مکان نماز و عبادت او از جمله‌ی آنها است). و هرکس داخل آن (حرم) شود در امان است. و حجّ این خانه واجب الهی است بر کسانی که توانائی (مالی و بدنی) برای رفتن بدانجا را دارند. و هرکس (حجّ خانه‌ی خدا را به جای نیاورد، یا اصلاً حجّ را نپذیرد، و بدین وسیله) کفر ورزد (به خود زیان رسانده نه به خدا) چه خداوند از همه‌ی جهانیان بی‌نیاز است.

۶. بایستی انسان‌ها را به کنگره ی اخوت جهانی حج فرا خواند.

وَأَذِّن فِی النّاسِ بِالحَجِّ یَأتوکَ رِجالًا وَعَلىٰ کُلِّ ضامِرٍ یَأتینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ [سوره حج: آیه ۲۷]

(ای پیغمبر!) به مردم اعلام کن که (افراد مسلمان و مستطیع)، پیاده، یا سواره بر شتران باریک اندام (ورزیده و چابک و پرتحمّل، و مرکبها و وسائل خوب دیگری) که راههای فراخ و دور را طی کنند، به حجّ کعبه بیایند (و ندای تو را پاسخ گویند).

۷. در حالت احرام و انجام مراسم حج، شکار و کشتن حیوانات شکاری ممنوع است.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَأَنتُمْ حُرُمٌ ۚ وَمَن قَتَلَهُ مِنکُم مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِّثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنکُمْ هَدْیًا بَالِغَ الْکَعْبَهِ أَوْ کَفَّارَهٌ طَعَامُ مَسَاکِینَ أَوْ عَدْلُ ذَٰلِکَ صِیَامًا لِّیَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ ۗ عَفَا اللَّـهُ عَمَّا سَلَفَ ۚ وَمَنْ عَادَ فَیَنتَقِمُ اللَّـهُ مِنْهُ ۗ وَاللَّـهُ عَزِیزٌ ذُو انتِقَامٍ [سوره مائده: آیه ۹۵]

ای مؤمنان! هنگامی که در حالت احرام هستید (و یا این که در سرزمین حرم بسر می‌برید) نخجیر مکشید. و هرکس از شما عمداً نخجیر بکشد باید کفّاره‌ای معادل آن از چهارپایان (اهلی، مانند: بز و گوسفند و شتر و گاو) بدهد، کفّاره‌ای که دو نفر عادل از میان خودتان به معادل بودن آن قضاوت کنند و برابری آن را تصدیق نمایند. چنین حیوانی قربانی می‌گردد و به مستمندان مکّه داده می‌شود، یا کفّاره‌ای (معادل قیمت آن حیوان) خوراک (یک روزه به هر یک از) فقراء می‌دهد، و یا برابر آن (خوراک؛ به عبارت دیگر به تعداد مستمندان دریافت‌کننده‌ی کفّاره، روزهائی) روزه می‌گیرد. تا متجاوز کیفر کار خود را بچشد. خداوند از آنچه در گذشته (پیش از تحریم شکار) انجام پذیرفته است، گذشت می‌نماید. ولی هر کس (به کشتن نخجیر) دوباره برگردد (و بعد از آگاهی از تحریم، باز به شکار پردازد) خداوند از او انتقام می‌گیرد، و خداوند توانا و انتقام‌گیرنده است.

۸. خداوند، خانه‌ی کعبه را محلی برای وحدت‌بخش اخوت جهانی مؤمنین و اقامه‌ی بندگی ایشان از جانب انسان مسلمان قرار داده است.

جَعَلَ اللَّـهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِّلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْیَ وَالْقَلَائِدَ ۚ ذَٰلِکَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّـهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ [سوره مائده: آیه ۹۷]

خداوند، کعبه، (یعنی) بیت‌الحرام، و ماههای حرام، و قربانیهای بی‌نشان و نشاندار را وسیله‌ای برای سامان بخشیدن (به کار دنیوی و اخروی) مردم قرار داده است. این بدان خاطر است که بدانید که خداوند مطّلع از هر آن چیزی است که در آسمانها و زمین است، و بدانید که خداوند همه‌چیز را می‌داند.

۹. حج حاوی منافع معنوی زیادی برای انسان مسلمان است.

لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم وَیَذکُرُوا اسمَ اللَّهِ فی أَیّامٍ مَعلوماتٍ عَلىٰ ما رَزَقَهُم مِن بَهیمَهِ الأَنعامِ ۖ فَکُلوا مِنها وَأَطعِمُوا البائِسَ الفَقیرَ [سوره حج: آیه ۲۸]

(آنان به این سرزمین مقدّس بیایند) تا منافع خویش را با چشم خود ببینند (و به سود مادی و معنویشان برسند و ناظر فوائد فردی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و اخلاقی حجّ باشند)، و در ایّام معیّنی که (روز عید قربان و دو و یا سه روز بعد از آن است، به هنگام ذبح قربانی) نام خدا را بر چهارپایانی (همچون بز و گوسفند و شتر و گاو) ببرند که خدا نصیب ایشان کرده است. پس (از ذبح حیوانات، ای حجّاج) خودتان از (گوشت) آنها بخورید و بینوایان مستمند را نیز بخورانید.

۱۰. خداوند در حج، انسان مسلمان را از طریق منع شکار حیوانات امتحان می‌کند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللَّـهُ بِشَیْءٍ مِّنَ الصَّیْدِ تَنَالُهُ أَیْدِیکُمْ وَرِمَاحُکُمْ لِیَعْلَمَ اللَّـهُ مَن یَخَافُهُ بِالْغَیْبِ ۚ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ [سوره مائده: آیه ۹۴]

ای مؤمنان! مسلّماً خداوند شما را با (تحریم) برخی از نخجیر (یعنی حیوانات و طیور وحشی برّی که به آسانی در دسترس شما قرار می‌گیرند و) دستها و نیزه‌های شما بدانها می‌رسند، آزمایش می‌کند، تا روشن شود چه کسی در حال نهان (از دیدگان مردمان، به سبب نیروی ایمان) از خدا می‌ترسد. هرکس بعد از آن (که حدود و احکام بیان گردید، از آنها تخطّی و) تجاوز کند، مجازات دردناکی خواهد داشت.

۱۱. خداوند در حج اکبر بیزاری خود را از مشرکین اعلام می دارد.

وَأَذَانٌ مِّنَ اللَّـهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّـهَ بَرِیءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ ۙ وَرَسُولُهُ ۚ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ ۖ وَإِن تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّـهِ ۗ وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ [سوره توبه: آیه ۳]

این اعلامی است از سوی خدا و پیغمبرش به همه‌ی مردم (که در اجتماع سالانه‌ی ایشان در مکّه) در روز بزرگترین حجّ (یعنی عید قربان، توسّط امیر مؤمنان علی‌بن ابیطالب و به امیرالحاجی ابوبکر صدیق، بر همگان خوانده می‌شود) که خدا و پیغمبرش از مشرکان بیزارند و (عهد و پیمان کافران خائن را ارج نمی‌گذارند. پس ای مشرکانِ عهدشکن بدانید که) اگر توبه کردید (و از شرک قائل‌شدن برای خدا برگشتید) این برای شما بهتر است، و اگر سرپیچی کردید (و بر کفر و شرک خود ماندگار ماندید) بدانید که شما نمی‌توانید خدای را درمانده دارید و (خویشتن را از قلمرو قدرت و فرماندهی او بیرون سازید. ای پیغمبر! همه‌ی) کافران را به عذاب عظیم و سخت دردناکی مژده بده.

حکمت بعضی از شعایر مرسوم در حج:

۱. حکمت بستن احرام:

پوشیدن لباس ساده‌ی یکرنگ و غیر مرسوم زندگی عادی انسان در حج، به انسان مسلمان این را می‌آموزد که در بعضی از مقاطع زندگی بایستی از حالات عادی خارج شد. ضمناً بر طرف کننده‌ی تفاوت‌های مالی موجود در میان مؤمنین است. همچنین بندگی خدا در شرایط اضطراری را نیز ممکن می‌سازد.

۲. حکمت طواف خانه‌ی کعبه:

چون بندگی خداوند بایستی در همه‌ی مقاطع زندگی انسان مسلمان جاری و غیر قابل انقطاع باشد، در هنگام مراسم حج نیز حرکت انسان از نقص به سوی کمال نباید قطع شود. که انجام این امر، تنها در حرکت دورانی (دایره‌ای) قابل اجراست. لذا طواف خانه‌ی کعبه به صورت دورانی انجام می‌شود.

۳. حکمت توقف در صحرای عرفات:

انسان مسلمان در این حالت با فاصله گرفتن از مظاهر زندگی عادی برای توبه و استغفار و طلب توفیقات از خداوند متعال از آمادگی روحی زیادی برخوردار است. که اثرات گران‌بهایی را بر روان مؤمنین می‌گذارد.

۴. حکمت رجم شیطان:

انسان مسلمان در انجام این گونه مراسم، شیطان گریزی را به صورت عملی تمرین می‌کند تا بدین وسیله آمادگی لازم را برای مقابله با دشمن خطرناک مؤمنین (شیطان) در زندگی عادی کسب نماید.

۵. حکمت انجام سعی در میان صفا و مروه:

این حرکت زیبا به عنوان یادبود موفقیت مادر حضرت اسماعیل (ع) در امتحان سخت رها شدن در صحرای بی‌آب و علف می‌باشد. تا از این طریق به ما این را بیاموزد که در هنگام تعامل با امتحانات سخت الهی بایستی از این الگوهای شایسته پیروی نمود.

۶. حکمت قربانی در حج:

انسان مسلمان از این طریق این امر را تمرین می‌کند که در راه تحقق بندگی خداوند بایستی حاضر به فداکاری و انفاق مال در راه ایشان باشد تا از این طریق به رحمت خداوند نزدیک شود.

۷. حکمت منع معاشرت جنسی همسران، گناهان، شکار و مجادله در حج:

انسان مسلمان از طریق خودداری از انجام این گونه امور، فرمان‌برداری از خداوند را در همه‌ی مقاطع زندگی یاد می‌گیرد.

۸. حکمت اعلام بیزاری خداوند در حج:

خداوند از این طریق از ما نیز این را می‌خواهد که به این کار مهم عملاً اقدام نماییم. در غیر این صورت فلسفه‌ی حج محقق نمی‌شود.

۹. حکمت عید قربان:

انسان مسلمان از طریق تکریم عید قربان و انجام آن این امر مهم را فرا می‌گیرد که تسلط بر نفس و شیطان بدون دفع بخل ناممکن است. لذا با تقدیم مالش به خداوند، درس فداکاری مالی را فرا می‌گیرد. در ضمن از این طریق در میان مسلمانان محبت و اخوت ایمانی را تحکیم می‌بخشد.

چنان‌که قبلاً در پاسخ به سوالات دیگر بیان شد، برای مراسم حج و قربانی نیز نمی‌توان جایگزینی را در نظر گرفت و چون انسان مسلمان در زمینه‌ی تزکیه‌ی خویش به این گونه از عبادات پر ثمر شدیداً نیازمند است، نمی‌توان آنها را حذف نمود.

در خاتمه تذکر این نکته ضروری است که هدف از انجام عبادات، کسب سعادت مادی و معنوی در دنیا و آخرت است. و این امر مهم، تنها زمانی حاصل می‌شود که محصول عبادات دینی را در همه‌ی مقاطع زندگی حفظ نمود. زیرا نفس و شیطان به صورت مداوم در صدد تخریب دست آوردهای ما در بندگی خداست. البته عبادت، تنها زمانی کارکرد اصلی خود را اعمال خواهد نمود که هم قالب و هم محتوای آن به صورت همسان رعایت شود. در حالی که غالباً مسلمانان  قالب عبادات را در نظر دارند و محتوای آن، چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. و الا ما در جامعه‌ی خویش این همه ناهنجاری‌ها را نمی‌داشتیم.

منابع:

۱. فایل‌های صوتی حج  اثر استاد ناصر سبحانی

۲. کتاب حج اثر دکتر علی شریعتی

۳. کتاب آسیب شناسی مفاهیم دینی اثر محمد حامدی

محمد حامدی

@mohamadhamedy