تفسیر قرآن و علم تفسیر

تفسیر قرآن و علم تفسیر

نویسنده: محمد اویس نگرامی /مترجم: عبدالرحیم هاشم زهی

معنای لغوی تفسیر

تفسیر در لغت به معنی «بیان و کشف» است که خداوند متعال در سوره مبارکه فرقان آیه ۳۳ می فرماید: (‏ وَلَا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیراً ‏)، «‏ ( این کافران ) هیچ مثالی را ( به عنوان اعتراض از قرآن و رخنه از رسالت و دعوت تو ) به میان نمی‌کشند ، مگر این که ما پاسخ راست و درست را ، و بهترین وجه و زیباترین تبیین و تفسیر را به تو می‌نمایانیم ( و بدین وسیله اعتراضات واهی ایشان را پاسخ داده و باطل می‌گردانیم ).»

پس «تفسیر» از «فسّر» مأخوذ است و آن به معنی «بیان و کشف» است چنانچه در قاموس «الفسر الابانه و کشف المغطی کالتفسیر» آمده است و فعل ثلاثی آن از باب «ضرب و نصر» است.[۱]

علامه ابن منظور افریقی (رحمه الله) در «لسان العرب» می گوید: «الفسر» یعنی «بیان» چنانکه گفته می شود: «فسر الشیء و فسّره» آن را بیان کرد.

و تفسیر به معنی بیان و آن هم بیان مراد الفاظ مشکل.

و چون تمام مشتقات ماده «فسّر» بر معنی «بیان، کشف، توضیح و اظهار» دلالت دارد، پس می توان گفت: تفسیر کلام یعنی بیان معنی، شرح، توضیح، کشف مراد و برطرف نمودن اشکال آن.

بنابراین بعضی از اهل علم گفته اند: «تفسیر» آن علمی است که ابهام و مشکلات کلام را حل می کند.[۲]

تفسیر در اصطلاح

مفسران قرآن در تعریف اصطلاحی تفسیر آراء و اقوال مختلفی دارند که امام جلال الدین سیوطی(رحمه الله) در کتاب «الاتقان» در این مورد با تفصیل بحث نموده، ما از میان آن ها چند قول را برگزیده در ذیل به بیان آن می پردازیم:

۱- بسیاری از علما گفته اند: «تفسیر» در اصطلاح، علم به نزول آیات قرآن، حالات، قصص، اسباب نزول، مکی، مدنی، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، خاص، عام، مطلق، مقید، مجمل، مفسر، حلال، حرام، وعده، وعید، اوامر، نواهی، تعبیرات و مثال­هاست.

۲- علامه ابوحیان اندلسی (رحمه الله) می گوید: «تفسیر» علمی است که در آن از کیفیت تلفظ الفاظ قرآن مجید، معنی و مراد الفاظ، حکم افرادی و ترکیبی و آنچه وابسته به آن است بحث می شود.

۳- علامه زرکشی (رحمه الله) می گوید: «تفسیر» آن علمی است که با استفاده از علوم مختلفی: صرف، نحو، بیان، اصول فقه، قرائات، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، مفهوم احکام و حکمت های قرآن مجید دانسته می شود.

دکتر ذهبی می گوید: در حقیقت همه تعاریف یک مطلب را می رساند. اینکه: علم تفسیر آن علمی است که با آن در تعیین مراد الهی به اندازه ی وسع و توان بشری بحث می شود و به عبارتی دیگر آن را فهم قرآن می گویند و من از بین تمام آن تعاریف، تعریف امام زرکشی را ترجیح می دهم.[۳]

علامه محمد تقی عثمانی در علوم القرآن نیز تعریف امام زرکشی را برگزیده است.[۴]

ولی دکتر خالدی می گوید: زیباترین و جامع ترین تعریف را امام طاهر بن عاشور در مقدمه تفسیر «التحریر و التنویر» بیان کرده و آن اینکه تفسیر آن علمی است: که در بیان معنی الفاظ قرآن و استنباط و استخراج احکام از آن به طور مختصر و یا مفصل بحث می گردد.

ابن عاشور (رحمه الله) می گوید: موضوع علم تفسیر، الفاظ قرآن مجید هستند که از نظر معنی و استنباط احکام بحث می شوند.[۵]

تعریف تأویل

۱- معنای لغوی تأویل

تأویل مأخوذ از «الاول» به معنی رجوع است. در قاموس آمده است:

«آل الیه اولاً و مآلاً» به سوی او برگشت، به او مراجعت نمود.

«اوّل الکلام تأویلاً» سخن را تشریح، تفسیر و در آن تدبّر نمود.

امام ابن منظور (رحمه الله) در «لسان العرب» می گوید: «الاول» مراجعت کردن، بازگشتن و «آل شیء یؤول أولاً» چیزی بازگشت، مراجعت کرد و «اوّل الشیء» آن را به اصلش ارجاع داد و «الت عن الشیء» از آن روی گرداند.[۶]

۲- تأویل در اصطلاح

بهترین و دقیق ترین تعریف اصطلاحی را امام راغب (رحمه الله) نموده که: تأویل در اصطلاح یعنی بازگردانیدن چیزی با علم و یا عمل به سوی مراد حقیقی آن.

امام ابن تیمیه (رحمه الله) در کتاب «الإکلیل فی المتشابه و التأویل» می گوید: از دیدگاه علمای متقدمین «تأویل» دو معنی دارد:

۱- تفسیر کلام و بیان معنی آن، چه موافق ظاهرش باشد چه مخالف و به نظر این گروه «تفسیر و تأویل» مترادف هستند.

۲- بعضی از علمای متقدمین می گویند: «تأویل» حقیقت کلام است، پس اگر کلام، طلبی(امر، نهی) باشد، تأویل آن امتثال مطلوب است و اگر جمله خبری باشد، تأویلش حقیقت خبر است.[۷]

فرق بین تفسیر و تأویل

علما در تعریف شرعی و اصطلاحی تفسیر و تأویل اقوال مختلفی دارند:

۱- ابوعبید و گروهی از علما می گویند: هر دو یک معنی دارند و این در بین علمای متقدمین رایج بود.

۲- امام راغب (رحمه الله) می فرماید: «تفسیر» از «تأویل» عام تر است؛ زیرا تفسیر در الفاظ و تشریح کلام الهی و کلام انسان­ها و مفردات کلمه به کار می رود ولی «تأویل» در معانی و تشریح کتب الهیات و معنی جملات.

۳- امام ابو منصور ماتریدی (رحمه الله)  می گوید: «تفسیر» تعیین مراد قطعی قرآن است که اگر با دلیل قاطعی همراه باشد، شهادتی بر مراد قطعی خداوند است که آن را تفسیر صحیح می نامند و اگر نه «تفسیر به رأی» است که شرع آن را ممنوع کرده است ولی «تأویل» ترجیح غیر قطعی یکی از احتمالات الفاظ قرآن را گویند.

۴- جمعی از علما گفته اند: «تفسیر» معنی با روایت و «تأویل» معنی با درایت است.

۵- «تفسیر» بیان معنی و مطلبی که از عبارت قرآن، مفهوم می شود و «تأویل» آن مطلبی که از اشاره قرآن معلوم می گردد.

و این نظریه مشهور علمای متأخرین است که علامه آلوسی (رحمه الله) درمقدمه تفسیر «روح المعانی» به آن اشاره نموده، او پس از بررسی اقوال علما در این موضوع می گوید: به نظر من فرق میان «تفسیر و تأویل» بر حسب عرف بود که مخالف عرف فعلی ماست.

دکتر ذهبی آن تعریفی را که «تفسیر» به روایت و «تأویل» به درایت است برگزیده.[۸]

علامه محمد تقی عثمانی در علوم القرآن قول ابوعبید را ترجیح داده است.[۹]

دکتر احمد حسن فرحات، یکی از علمای معاصر می گوید: به نظر من چون «تفسیر» به معنی کشف، بیان و توضیح است و «تأویل» یعنی بازگشتن، بازگردانیدن، صرف و تدبیر. پس در بین اقوال علما تعارضی وجود ندارد؛ زیرا هر یکی از آن ها به بررسی بخشی از معنی «تفسیر و تأویل» پرداخته است.

دکتر صلاح عبدالفتاح خالدی می گوید: رأی استاد دکتر فرحات درست است که تقریباً اکثر اقوال گذشته با یکدیگر چندان تفاوتی ندارند ولی فهم حقیقی قرآن مجید و استخراج احکام از آن به هر دو امر اساسی (تفسیر و تأویل) وابسته است و کسی که می خواهد در آیات قرآن مجید تدبّر و اندیشه ای داشته باشد باید به هر دو امر مهم و اساسی (تفسیر و تأویل) آگاهی کامل داشته باشد.[۱۰]

——————————————————-

منبع: راهنمای علم تفسیر/ مؤلف: محمد اویس نگرامی /مترجم: عبدالرحیم هاشم زهی / انتشارات: شیخ الاسلام احمد جام ۱۳۸۳